ROZWÓJ TWÓRCZOŚCI PLASTYCZNEJ DZIECKA
W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Dziecko rozwija się indywidualnie we właściwym dla siebie tempie i dlatego wszystkie podziały na fazy rozwojowe, czy to związane z procesem dorastania (wiek niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, młodszy szkolny, dorastania, młodzieńczy), czy piagetowski podział pod kątem dojrzewania procesów myślenia (sensoryczno-motoryczny, przedoperacyjny, operacji konkretnych, operacji formalnych), jak i inne podziały, w tym na fazy rozwoju rysunku; należy rozumieć płynnie.
Rozwój jest, bowiem procesem ciągłym. Każdy wcześniejszy jego element jest podstawą dla następnego. Kumulowanie wiedzy i doświadczeń pozwala na osiąganie coraz wyższego pułapu poznania. Jest to pewien zamknięty cykl, który powtarza się według kolejnych sekwencji. Nie można wyeliminować żadnego etapu rozwoju bez szkody dla następnego, ale bywa tak, że pewne etapy przebiegają w utajnieniu lub są znacznie przyspieszone. Obecnie często występuje zjawisko akceleracji (przyśpieszenie rozwoju lub niektórych jego faz), które ma ogromny wpływ na indywidualny rozwój dziecka. Pracując z dziećmi, ustalając dla nich stopień trudności zadania, należy pamiętać o ciągłości rozwoju i odwoływać się zarówno do osiągniętych już umiejętności, jak i tych, które są możliwe do osiągnięcia w niedługim czasie. Taki sposób postawienia zadania zachęca dziecko do pokonywania trudności i nie odbiera mu wiary we własne możliwości. Rysunek dziecka często poprzedza jego umiejętność wysławiania się, a zatem, staje się jeszcze jednym sposobem komunikowania się z otoczeniem. Dzisiejsze spojrzenie na rozwój rysunku dziecka zawdzięczamy badaniom między innymi: Kerschensteinera, Schumana, Lowenfelda, Brittaina i Burta. Każdy z tych badaczy podchodził do problemu w inny sposób.
Kerschensteiner dokonał analizy formalnej wytworów dzieci, nie odnosząc się do ich treści.
Schuman uważał, że rysunek jest wewnętrznym modelem rzeczywistości, interesował się on zarówno formą, jak i treścią prac plastycznych..
Lewenfeld i Brittain szczególną uwagę poświęcili roli technik plastycznych, które służyły za środki wyrazu.
Burt oparł swoją analizę rozwoju rysunku na genetycznej teorii ewolucyjnej. Wczesne formy rysunku- przedjęzykowe, autor traktuje jako formy wypowiedzi małego dziecka.
Rysunek, malarstwo są formą niewerbalnego przekazu i jako takie powinny być wykorzystywane w terapii pedagogicznej. Zajęcia plastyczne nie są zajęciami wyizolowanymi, lecz korelują z innymi. Nauczyciel prowadzący dzieci ma możliwość obserwowania ich osobniczego rozwoju i uzdolnień. Rzuca to światło na odbiór rzeczywistości- rozwój spostrzeżeń, kształtowanie pojęć.
Na doniosłą rolę rysunku dziecka zwracał uwagę C. Freinet. Uważał, że należałoby tak pokierować ekspresją artystyczną, tak ukształtować model nauczania, aby rozwijać istniejące już możliwości, a wtedy dzieci uzdolnione będą regułą a nie wyjątkiem. W ten sposób oddziaływałoby się nie tylko na jednostki, ale na wychowanie całych populacji. Te myśli są aktualne tak samo, jak koncepcje przezwyciężenia regresu twórczego, rozważania, co zrobić, aby samorodna aktywność twórcza, która spada około 11 roku życia, nie była końcem twórczości dzieci i młodzieży.
Okres edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej (3-10 lat ) określa się mianem - sztuki dziecka , ponieważ w tym czasie wytwory plastyczne nie są odbiciem świata zewnętrznego, lecz wewnętrznego modelu poznawczego. Pierwszy kontakt z przedszkolem dziecko nawiązuje w wieku 3 lat, jest to dla niego pierwsze zetknięcie się ze środowiskiem pozarodzinnym. Czuje się obco, niepewnie w nowym, otaczającym je świecie. Po okresie adaptacyjnym zaczyna żywo interesować się wszystkim, co je otacza. Często pierwsze próby rysowania, które z powodzeniem mogłyby być podjęte rok wcześniej, są podejmowane dopiero w przedszkolu. Dziecko, więc odkrywa nową działalność, która dostarcza mu dużo satysfakcji. Umiejętnie zachęcone, chwalone za podejmowane próby i ich efekty, bardzo chętnie uczestniczy w zajęciach. Doskonali sposób trzymania i posługiwania się narzędziem (kredką, pędzlem), odkrywa możliwości zastosowania farb, szarobrunatnej bryły gliny, komponuje z tworzywa przyrodniczego (liście, kasztany).W miarę rozwoju psychofizycznego uczy się posługiwać konkretnymi technikami, które podkreślają walory i komunikatywność jego wypowiedzi ( akwarele, tusz czarny, tusze wielobarwne, stemplowanie farbą kryjącą, batik, collage, papieroplastyka, kompozycje przestrzenne).
Dojrzewając, rozwijając się, stale weryfikując swój stan poznania, dziecko wykazuje coraz żywsze zainteresowanie otaczającym je światem, czuje potrzebę ekspresyjnego przekazania swoich przeżyć, wypowiada się za pomocą słów, gestu, zabawy, inscenizacji, tańca, śpiewu, działalności plastycznej.
Nauczyciel ma spełniać oczekiwania dzieci, organizując zajęcia, które byłyby okazją do zaspokojenia ich potrzeb. Należy pamiętać o tym, że rysunek dziecka powstaje w sposób intuicyjny, z potrzeby chwili. Dziecko, które w pewnym okresie swojego życia ( np. 3-5 lat) rysuje lepiej, sprawniej od swoich rówieśników, niekoniecznie dalej będzie rysowało lepiej.
Analogicznie niejednokrotnie można zauważyć przyśpieszenie rozwoju dziecka zahamowanego w swojej twórczości plastycznej. Rozwój twórczości nie musi wcale przebiegać równomiernie i idealnie zgodnie ze swoimi fazami. Zasadniczo dziecko przechodzi przez wszystkie fazy rozwoju rysunku, ale bywa, że któraś z nich trwa bardzo krótko lub przebiega w utajeniu.
Jeżeli nie będzie inspirować, szukać nowych form wypowiedzi plastycznej, dziecko szybko zniechęci się do rysowania. Stworzenie warunków równego startu wszystkim dzieciom nigdy nie jest inwestycją zmarnowaną, pomaga odkryć talenty, ale też wzbogaca każdego człowieka. Pierwszą formą wypowiedzi plastycznej, jest faza bazgrot bezprzedmiotowych ( 2 r. ż.). Zależnie od tego, w którym roku życia dziecko podejmie czynność malowania, rysowania, faza ta utrzymuje się dłużej lub krócej ( 2-3 r.ż.). Dziecko działa pod wpływem emocji, cieszy się możliwością posługiwania się nowym środkiem wyrazu, dynamicznie poruszając ręką zapełnia powierzchnię kartonu. Lubi działać farbą, rozciera ją ręką, stempluje palcami. Kiedy ma do czynienia z ołówkiem, kredką, kreśli linie o różnej strukturze- proste, faliste, zygzakowate? Wytwór pracy jest dla niego wtórny, najciekawsza sama działalność. Treść rysunku zmienia się w toku pracy, zależnie od nastroju i chwilowego efektu na kartonie.
Stopniowo z pozornego chaosu zaczyna wynurzać się forma. Dziecko wkracza w fazę bazgroty przedmiotowej (3,0 - 3,5 r.ż..). Pierwszym kształtem zamkniętym jest koło, prostokąt, motywem - “słoneczko”, “bałwanek”. Kiedy dziecko nauczy się zamykać koło, spostrzega, że jest ono podstawą do kształtowania postaci ludzkiej? Wystarczy dostawić kilka kresek i punktów, aby konstrukcja ożyła i nabrała cech ludzkich.
Między 3,5 a 4 r. ż. dzieci tworzą głowonogi, postacie pozbawione tułowia. Schemat ich nie jest jeszcze uporządkowany. Dziecko rysując na wewnętrzny obraz całości, poszczególne części traktuje jako składowe, zamierza czytelnie narysować postaci. Z biegiem czasu dziecko spostrzega, że głowa nie łączy się bezpośrednio z nogami i próbuje skonstruować tułów tworzy głowotułów. Głowotułów - to uproszczony schemat konturowy.
Głowa postaci zawiera już wszystkie podstawowe elementy ( włosy, oczy, nos, usta, uszy ), natomiast tułów potraktowany jest symbolicznie. Jest to kształt zakreślony linią, zbliżony do prostokąta lub rombu. Postać nie zawsze ma wszystkie kończyny, często określone są tylko linią. Nogi “ wyrastają” z boków ubrania. Dla dziecka ważne są szczegóły, dlatego wzbogaca swój schemat o guziki, kieszonki. W tym okresie każde dziecko stwarza swój odrębny schemat człowieka, po czym doskonali go.
Charakterystyczne dla wszystkich jest frontalne ustawienie sylwetki człowieka. Rysując, dziecko kieruje się proporcjami. Tę partię rysunku, która jest dla niego najważniejsza, podkreśla wielkością, grubością lub dynamiką linii oraz kolorem.
Pod koniec czwartego roku życia kształtuje się uproszczony schemat rysunkowy, charakterystyczny dla psychiki danego dziecka. Postać jest wzbogacona o szczegóły i atrybuty, ręce uzyskują kształt zbliżony do prostokątów, wzbogacone są o palce ( ich liczba jest różna, bo dziecko nie umie liczyć, ale wie, że palców jest dużo). Dziecko stara się zakomponować całą płaszczyznę papieru, intencjonalnie ukazuje otoczenie ( drzewa, domek). Zwiększa się czytelny zakres tematyki wypowiedzi plastycznej -zwierzęta, pojazdy, drzewa.
W okresie pomiędzy 5 - 6 r. ż. dziecko udoskonala swoje schematy, podpatruje rozwiązania plastyczne kolegów, nauczycieli. W ten sposób wzbogaca swoje doświadczenia na drodze eksperymentu. Sylwetka człowieka rysowana przez sześciolatka staje się zbliżona w konstrukcji i proporcjach do naturalnej. Dzieci śmiało operują konturem, plamą, barwą, dążą do zamierzonego “myślowo” efektu. Dalej bardzo mocny jest element emocjonalnego zaangażowania w akt tworzenia. Kompozycja rysunku staje się celowa, zagęszczona lub nie, zależy od zamiarów twórcy. Dziecko próbuje wyrazić przestrzeń, pojawiają się kompozycje pasowe i topograficzne.
Przedszkolaki mają ogromne wyczucie koloru, operują nim jako środkiem wyrażającym ich nastrój. Podobają się im czyste nasycone barwy, rzadziej operują barwami złamanymi. Nauczyciel ma możliwość rozwijania zainteresowań dzieci poprzez ukazywanie im różnorodnych form wypowiedzi plastycznej.
Dzieci chętnie uczestniczą zarówno w zajęciach wymagających pracy indywidualnej, jak i w grupowych, zbiorowych. Lubią też podejmować pracę rozplanowaną na etapy, wtedy, kiedy rozumieją, że każdy z powstających elementów jest częścią montowanej później całości, np. makiety.
Prace zbiorowe są bardzo ważne w edukacji plastycznej dzieci. Służą rozwijaniu ich wiary we własne możliwości, wykształcaniu umiejętności działania w zespole, rozwijaniu poczucia wspólnej wartości, a także uczą się praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy teoretycznej.
Aby patrzeć, trzeba nauczyć się patrzeć, dostrzegać piękno w mrówce i w gigantycznej budowli, szukać nowych dróg i rozwiązań, akceptować innych i samego siebie. ( Jasica, 1998)
BIBLIOGRAFIA
Dąbek A., Psychologiczne podstawy twórczej aktywności dziecka Zielona Góra, 1988
Gloton R.,Clero C., Twórcza aktywność dziecka, Warszawa, 1988.
Górniewicz J., Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, Warszawa-Toruń, 1992.
Guilford J.P., Natura inteligencji człowieka, Warszawa, 1978.
Jasica D., Rozwój twórczości plastycznej dziecka, Wychowanie w przedszkolu, 1998, nr 4.
Kozielecki J., Koncepcje transgresyjne człowieka: analiza psychologiczna, Warszawa, 1987.
Kujawiński J., Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, Warszawa, 1990.
Limont W., Rozwijanie wyobraźni twórczej, Wychowanie w przedszkolu, 1999,nr 6.
Pietrasiński Z., Myślenie twórcze, Warszawa, 1969.
Popek S., Psychologiczna analiza procesu twórczego, Lublin, 1989.
Zaborowski Z., Rozwijanie aktywności twórczej dziecka, Warszawa, 1986.