Sarmata o sobie, inni o sarmacie. Omów na podstawie przykładów literackich XVII i VIII wieku. Blaski i cienie sarmatyzmu.

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż po czasy rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszność, bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty. Sarmatyzm można również opisywać w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce stanu szlacheckiego w społecznej strukturze Rzeczypospolitej:

- rodowód szlachecki uzasadniony przez odwołania do legendarnej Sarmacji; krainy starożytnych Słowian,
- szlachta spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich dziejów Polski i Słowiańszczyzny w ogóle,
- stopniowo to pojęcie utożsamiało się z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem,
- Szlachcic, obrońca wiary stał na straży suwerenności Europy (Polska przedmurzem chrześcijaństwa).

Podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości "służyły":

- niechęć do cudzoziemszczyzny,
- tradycjonalizm,
- gloryfikacja dawnych praw, obyczajów.

Wacław Potocki - jego postawa posiada charakter reformistyczny. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego, a krytyka dotyka jego realizacji.

"Transakcja wojny chocimskiej" nawiązuje do wzorów eposu antycznego (przebieg przygotowań i bitwa polsko-turecka), co miało służyć apoteozie męstwa i dzielności polskiego rycerstwa - szlachty, a postać wodza hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta prawie do rangi sarmackiego Marsa.

Wiersz "Pospolite Ruszenie" - dobosz usiłuje bez skutku dobudzić śpiącą szlachtę i zmusić ją do walki.

Wiersz "Zbytki polskie" z gorzką ironią mówi o przepychu w jakim żyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy.

Jan Andrzej Morsztyn "Pieśń w obozie pod Żwańcem" hasło "natocz albo nalej" silniej przemawia do szlachty niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem (wojska Jana Kazimierza zostały otoczone przez Kozaków i sprzymierzone oddziały Tatarów).

Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki'' - to wiarygodny dokument mentalności szlacheckiej: osoba fanatycznie przywiązana do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełna niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, o płytkiej świadomości religijnej skłonnej do dewocji i zabobonu. Pasek próbuje pominąć zagadnienia stawiające szlachtę w złym świetle. Czasem jednak opisując rozmaite wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (opis sporu: kto zetnie pojmanego oficera).

---