Ustrój polityczny Polski
Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej (Trzeciej Rzeczypospolitej[1]) określony jest Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku. Zgodnie z jej treścią Rzeczpospolita Polska jest republiką parlamentarną i realizuje zasady suwerenności narodu, niepodległości i suwerenności państwa, demokratycznego państwa prawnego, społeczeństwa obywatelskiego, trójpodziału władzy, pluralizmu, legalizmu, społecznej gospodarki rynkowej oraz przyrodzonej godności człowieka. Rzeczpospolita określona jest także jako państwo unitarne.
Władzę sprawują:
wykonawczą: Rada Ministrów i Prezydent,
Geneza
Dwudziestolecie międzywojenne
W rozwoju współczesnego konstytucjonalizmu w Polsce ważnym elementem było ustanowienie nowego ładu ustrojowego po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Tymczasowym rozwiązaniem w pierwszych latach była Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa (tzw. Mała Konstytucja z 1919). Już po dwóch latach Sejm Ustawodawczy uchwalił Ustawę z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. Konstytucja marcowa)[2]. Przyjęła ona m.in. zasadę suwerenności narodu, podziału władzy i ochrony praw obywatelskich[2]. Wprowadziła także system parlamentarny z dwuizbowym parlamentem, w którym Sejm otrzymał znacznie większe uprawnienia od Senatu[2][3]. Znacznie słabsza była pozycja Prezydenta, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe, oraz rządu, pozostającego w silnej zależności od Sejmu[2]. Pierwszą istotną zmianą ustrojową była Ustawa zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r. (tzw. Nowela sierpniowa) z 2 sierpnia 1926, która ograniczyła część uprawnień Sejmu i wzmocniła rolę Prezydenta[4]. Kolejnym krokiem na drodze przemian ustrojowych wprowadzanych przez rządzącą od 1926 sanację było uchwalenie nowej ustawy zasadniczej - Ustawy konstytucyjnej z 23 IV 1935 roku (tzw. Konstytucja kwietniowa)[4]. Zakładała ona autorytarny model sprawowania władzy, w którym szczególną pozycję zajmował wybierany przez Zgromadzenie Elektorów Prezydent Rzeczypospolitej[4]. Był on zwolniony z odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej oraz powoływał rząd odpowiedzialny politycznie przed Sejmem[4]. O marginalizacji roli parlamentu przesądził nowy system wyborczy, znacznie ograniczający możliwości opozycji[5].
Polska Ludowa
W końcowej fazie II wojny światowej faktyczną władzę na ustanowionym w nowych granicach obszarze Polski przejęły organy powołane przez polskich komunistów współpracujących z ZSRR. Pierwszym wyznacznikiem ram nowego ustroju był ustalony w Moskwie manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który de facto delegalizował Konstytucję kwietniową, przywracając jednocześnie moc obowiązującą Konstytucji marcowej. Tymczasowo ustanowił także Krajową Radę Narodową[5], jako organ parlamentarny oraz odmawiał legalności Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej znajdującemu się na emigracji. W 1947 zorganizowano wybory, które wyłoniły skład Sejmu Ustawodawczego[5]. Dokładnie miesiąc po wyborach uchwalił on Ustawę Konstytucyjną z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. mała Konstytucja z 1947)[5]. Nawiązywała ona treścią do części postanowień Konstytucji marcowej, wprowadziła także Radę Państwa[5]. Formalnie ustanowiony został model zbliżony do parlamentarno-gabinetowego, jednak w rzeczywistości realną władzę sprawował aparat Polskiej Partii Robotniczej (od 1948 Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej)[6], podporządkowany dyrektywom sowieckim[5].
W okresie stalinizmu trwały prace nad nową ustawą zasadniczą, wzorowaną na Konstytucji Związku Radzieckiego z 1936[5]. Efektem przygotowań była Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r.[5]. Odrzuciła ona naczelne zasady Konstytucji marcowej, zerwała z podziałem władzy i dokonała silnej centralizacji[5]. Zniesiony też został urząd Prezydenta, a najwyższą władzę przyznano Sejmowi[7][8]. Funkcję głowy państwa przejął organ kolegialny - Rada Państwa[7]. Nowa konstytucja z założenia miała mieć charakter bardziej polityczny, niż prawny[7]. Nie istniały żadne organy ani procedury mające przestrzegać jej nadrzędności[7]. O osłabieniu roli tego dokumentu przesądziła także praktyka jego stosowania, gdyż w rzeczywistości prawa i wolności jednostki nie były przestrzegane, a realną władzę sprawowało kierownictwo PZPR[7]. Część zaistniałych zjawisk została sformalizowana w roku 1976, gdy wprowadzono nowelizację zawierającą artykuły o przewodniej roli PZPR oraz przyjaźni i współpracy ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich[9]. W marcu 1982 kolejną nowelizacją wprowadzono przepisy o Trybunale Konstytucyjnym i Trybunale Stanu, jednak kompetencje przyznane tym organom były ograniczone[9]. Podobnie było z pozostałymi nowymi instytucjami - Naczelnym Sądem Administracyjnym (1980) i Rzecznikiem Praw Obywatelskich (1987)[9].
Transformacja ustrojowa
Perspektywa zmian ustrojowych zarysowała się w związku z rozpoczęciem rokowań przedstawicieli władz z przywódcami podziemnej "Solidarności" w okolicznościach zapaści gospodarczej i narastającego niezadowolenia społecznego[9]. Na mocy porozumień Okrągłego Stołu doszło do uchwalenia nowelizacji Konstytucji PRL (tzw. noweli kwietniowej)[9]. Na jej mocy przywrócono Senat oraz urząd Prezydenta, obdarzony znacznymi kompetencjami[10]. Uchwalono także nową ordynację wyborczą[11][12], według której 4 czerwca 1989 odbyły się wybory, częściowo wolne do Sejmu i całkowicie do Senatu[10]. 19 lipca 1989 Zgromadzenie Narodowe wybrało gen. Wojciecha Jaruzelskiego na urząd Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Sejm pozostawał wówczas najwyższym organem władzy państwowej, a rola Senatu sprowadzała się do funkcji ustawodawczej[10]. Prezydent korzystał ze swych uprawnień w dość ograniczonym zakresie, co oznaczało jednoznaczne przesunięcie głównego ośrodka decyzyjnego w państwie do Sejmu[13]. Wraz z rozwojem sytuacji politycznej w Polsce i całym bloku wschodnim zaistniały okoliczności sprzyjające podjęciu prac nad nową konstytucją[13]. Ustalono, że prace będą trwały dwutorowo - jednocześnie nad szybkimi zmianami w obowiązującej ustawie zasadniczej oraz przygotowaniem nowego aktu[13]. Istotnym momentem stało się uchwalenie Ustawy z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. noweli grudniowej), która całkowicie zmieniła I rozdział obowiązującej konstytucji, wprowadziła nowe zasady funkcjonowania państwa oraz w symboliczny sposób zerwała z dotychczasowym modelem tzw. demokracji ludowej[13].
III Rzeczpospolita
Zobacz w Wikiźródłach tekst
tekst małej Konstytucji z 1992
W marcu 1990 roku kolejna nowelizacja konstytucji pozwoliła na utworzenie nowego systemu samorządu terytorialnego[13]. W związku z dalszymi przemianami politycznymi gotowość ustąpienia z urzędu zadeklarował gen. Jaruzelski[13]. 27 września dokonano zatem kolejnych zmian w ustawie zasadniczej, które przewidywały wybór prezydenta w wyborach powszechnych[13] oraz skracały jego kadencję z sześciu do pięciu lat[14]. W 1991 Sejm podjął decyzję o samorozwiązaniu, skutkiem czego były pierwsze od czasu zakończenia II wojny światowej demokratyczne i całkowicie wolne wybory parlamentarne[14]. Izby w nowym składzie podjęły decyzję o powołaniu Komisji Konstytucyjnej (na mocy Ustawy Konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej) oraz przygotowaniu aktu tymczasowego[14]. Efektem prac nad nim stała się Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (tzw. mała Konstytucja z 1992)[14].
Mała Konstytucja stworzyła model wykorzystujący rozwiązania parlamentaryzmu zracjonalizowanego oraz systemu prezydenckiego[15]. Przewidywała ona udział parlamentu w kreowaniu rządu oraz odpowiedzialność polityczną rządu przed parlamentem[15]. Z drugiej strony silne uprawnienia miał wyłaniany w powszechnych wyborach prezydent (od 1990 Lech Wałęsa), który poza licznymi kompetencjami w zakresie polityki zagranicznej, obronności i bezpieczeństwa państwa, uzyskał także bezpośredni wpływ na wybór ministrów spraw wewnętrznych, obrony narodowej i spraw zagranicznych (tzw. resorty prezydenckie)[15].
Jednocześnie swoją pracę rozpoczęła Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego[16]. Łącznie wpłynęło do niej siedem projektów nowej konstytucji[16]. 16 stycznia 1997 roku przyjęto sprawozdanie w formie tekstu jednolitego[16]. Głównymi kwestiami spornymi było ustalenie roli prezydenta[16], określenie pozycji Kościoła[17] oraz kształt systemu społeczno-gospodarczego[17].
Konstytucja
Polska Konstytucja została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku[17]. 25 maja została zatwierdzona w referendum konstytucyjnym, a w życie weszła 17 października 1997[17]. Jednocześnie swoją moc straciła Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (mała Konstytucja) i Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[18]. Do tej pory Konstytucja została znowelizowana dwukrotnie - w 2006 w związku z wprowadzeniem w Polsce procedury Europejskiego Nakazu Aresztowania[19] oraz w 2009 - ograniczono wówczas możliwość kandydowania do Sejmu i Senatu wobec osób skazanych prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego[20].
Struktura
Konstytucja składa się z preambuły[21] i 243 artykułów zawartych w 13 rozdziałach. Zostały one ujęte w następującej strukturze[22]:
Rzeczpospolita
Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela
Źródła prawa
Sejm i Senat
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Rada Ministrów i administracja rządowa
Samorząd terytorialny
Sądy i trybunały
Organy kontroli państwowej i ochrony prawa
Finanse publiczne
Stany nadzwyczajne
Zmiana Konstytucji
Przepisy przejściowe i końcowe
Zasady
zasadę demokratycznego państwa prawnego[24];
zasadę suwerenności narodu[25];
zasadę niepodległości i suwerenności państwa[26];
zasadę legalizmu[27];
zasadę podziału władzy[28];
zasadę pluralizmu politycznego[29];
zasadę społeczeństwa obywatelskiego[30];
zasadę społecznej gospodarki rynkowej[31];
zasadę przyrodzonej godności człowieka[32].
Procedura zmiany
Procedurę zmiany Konstytucji określa Rozdział XII[33]. Projekt ustawy nowelizującej ustawę zasadniczą przedłożyć mogą[34]:
1/5 ustawowej liczby posłów;
Senat;
Prezydent Rzeczypospolitej.
Aby zmiana weszła w życie stosowną uchwałę muszą przyjąć obie izby parlamentu[35] - Sejm większością 2/3 głosów w obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat większością bezwzględną w obecności minimum połowy ustawowej liczby senatorów[36]. Następnie uchwaloną ustawę podpisuje Prezydent Rzeczypospolitej i zarządza jej publikację w Dzienniku Ustaw[37]. W przypadku zmian artykułów z rozdziałów I, II lub XII, podmioty mające inicjatywę w przypadku zmiany Konstytucji, mają prawo wystąpić z żądaniem przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Akceptacja zmian wymaga większości głosów za i nie jest obarczona wymogiem progu frekwencji[38].
Władza ustawodawcza
Konstytucja wyraźnie określa Sejm i Senat jako organy właściwe do sprawowania władzy ustawodawczej[39]. Polski parlament jest zatem dwuizbowy, gdzie izbą niższą jest Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, wyższą zaś Senat Rzeczypospolitej Polskiej. Obie izby wybierane są na 4-letnią kadencję, która rozpoczyna się z dniem pierwszego posiedzenia Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się nowego Sejmu[40] i obradują w trybie permanentnym[41]. Konstrukcja parlamentu nie przyjęła zasady równouprawnienia izb - silniejsza pozycja przyznana jest Sejmowi[42]. Wspólnie obradujące izby stanowią Zgromadzenie Narodowe[42]. Stanowiska posła i senatora są niepołączalne[43]. Konstytucja określa posłów i senatorów jako przedstawicieli Narodu, niezwiązanych żadnymi instrukcjami[44]. Ponadto od dnia wyborów przysługuje im immunitet[45] oraz nietykalność osobista[46].
Organizacja parlamentu
Organizacja wewnętrzna izb określona jest w odrębnych regulaminach. Organami kierowniczymi Sejmu i Senatu są Marszałek Sejmu i Senatu oraz Prezydium Sejmu i Senatu. Organem o charakterze polityczno doradczym jest Konwent Seniorów. Obie mają własne kancelarie o charakterze administracyjno-urzędniczym. Organami pomocniczymi są sejmowe i senackie komisje oraz powoływani przez izby sekretarze. W ramach struktur organizacji pracy posłów i senatorów tworzy się kluby parlamentarne, koła poselskie oraz zespoły[47].
Sejm
Sejm liczy 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym[48]. Sejm zajmuje ważną pozycję w zakresie sprawowania funkcji ustrojodawczej, czego wyrazem jest jego pozycja w procesie zmiany konstytucji[33]. Ponadto przypisane mu są funkcje następujące:
kontrolna - w odniesieniu do Rady Ministrów jest to wyłączne prawo Sejmu[50];
prawo żądania wysłuchania w postaci dezyderatów i opinii[51];
możliwość powoływania komisji śledczych[52];
procedura interpelacji[52] i zapytań[53];
kontrola nad realizacją budżetu i uchwalanie absolutorium[54];
kreacyjna;
wybór[69] Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej za zgodą Senatu[70];
Ponadto Sejm:
wyraża zgodę na ratyfikację umów międzynarodowych o szczególnym znaczeniu dla państwa[73];
ma prawo uchylić bezwzględną większością głosów rozporządzenie Prezydenta wprowadzające stan wojenny[74];
współdziała z Radą Ministrów w zakresie spraw związanych z członkostwem w Unii Europejskiej[77].
W pracy o charakterze urzędniczym, organizacyjno-technicznym i doradczym Sejm wspierany jest przez apolityczyny i działający permanentnie urząd - Kancelarię Sejmu[47].
Skrócenie kadencji
Kadencja Sejmu może zostać skrócona w trzech wypadkach:
Skrócenie kadencji Sejmu oznacza automatyczne skrócenie kadencji Senatu i przyspieszone wybory parlamentarne[78]. Zasadniczo nie istnieje możliwość wydłużenia kadencji izb - jedynym dopuszczalnym wyjątkiem jest sytuacja stanu nadzwyczajnego[81].
Senat
Senat liczy 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w głosowaniu tajnym[82]. Szczególna rola przypada Senatowi w procesie zmiany konstytucji, gdyż wymóg jego zgody na uchwalenie ustawy zmieniającej konstytucję oznacza w tym wypadku jego równouprawnienie z Sejmem[33]. Poza tym kompetencje Senatu są znacznie węższe niż kompetencje Sejmu. W procedurze ustawodawczej, po uchwaleniu ustawy przez Sejm, Senat może przyjąć ją bez zmian, wnieść poprawki lub też odrzucić[83]. Uchwałę Senatu w tej sprawie może jednak odrzucić Sejm, przy zachowaniu wymogu bezwzględnej większości głosów oraz przy zachowaniu kworum[84].
W zakresie funkcji kreacyjnej Senat:
wybiera:
wyraża zgodę na wybór przez Sejm:
Zgromadzenie Narodowe
Szczególną formą obrad izb parlamentu jest wspólne posiedzenie posłów i senatorów w postaci Zgromadzenia Narodowego, obradujące pod przewodnictwem Marszałka Sejmu, lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu[85]. Kompetencje przyznane tej instytucji w Konstytucji z 1997 roku są ograniczone i dotyczą wyłącznie kwestii związanych z osobą Prezydenta[86].
Zgromadzenie Narodowe:
Inicjatywa ustawodawcza
Podmioty, którym przysługuje inicjatywa ustawodawcza są w Konstytucji wyraźnie wyodrębnione[92]. Należą do nich:
posłowie - Regulamin Sejmu ustala liczbę posłów na 15 oraz przyznaje to prawo komisjom sejmowym[93];
Senat;
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
Rada Ministrów;
grupa 100 tysięcy obywateli, mająca prawo głosu w wyborach do Sejmu (tzw. obywatelska inicjatywa ustawodawcza).
Inicjatywa ustawodawcza ograniczona jest w dwóch wypadkach:
uchwalanie budżetu - zarówno w przypadku ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, jak i zaciąganiu długu publicznego lub udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo, wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Radzie Ministrów[94];
Władza wykonawcza
Prezydent
Podstawowe znaczenie i charakter urzędu Prezydenta określa Konstytucja w art. 126. Jest on najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej[95]. Ponadto czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium[96]. Zasady i zakres wykonywania jego zadań określone są przez Konstytucję i ustawy[97]. Prezydent jest przede wszystkim jednym z dwóch głównych, obok Rady Ministrów, organem władzy wykonawczej[98]. Jego pozycję ustrojową określić można według sześciu naczelnych zasad[99]:
funkcja arbitra w modelu zracjonalizowanego parlamentaryzmu[101];
brak ponoszenia odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, przy jednoczesnym ponoszeniu odpowiedzialności konstytucyjnej w wypadku naruszenia prawa[104] oraz ograniczenie niezależności Prezydenta w związku z instytucją kontrasygnaty[105];
Prezydent obejmuje swój urząd po złożeniu uroczystej przysięgi przez Zgromadzeniem Narodowym. Jej treść jest następująca[87]:
„
Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.
”
— Art. 130 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Przysięgę można złożyć z dodaniem zdania:
„
Tak mi dopomóż Bóg.
”
— Art. 130 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Funkcje
Do prerogatyw, czyli wyłącznych uprawnień Prezydenta, zwolnionych z wymogu kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów[107], zalicza się[108]:
zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu;
zwoływanie pierwszego posiedzenia obu izb;
inicjatywę ustawodawczą;
zarządzanie referendum ogólnokrajowego;
zarządzanie ogłaszania ustaw lub umów międzynarodowych w Dzienniku Ustaw;
zwracanie się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego;
składanie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego;
składanie wniosku do Najwyższej Izby Kontroli;
desygnowanie i powoływanie Prezesa Rady Ministrów;
przyjmowanie dymisji Rady Ministrów oraz powierzanie jej tymczasowego pełnienia obowiązków;
składanie wniosku do Sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu;
odwoływanie ministrów, którym Sejm wyraził wotum nieufności;
zwoływanie Rady Gabinetowej;
nadawanie orderów i odznaczeń;
powoływanie sędziów;
prawo łaski - zakazane jednak w przypadku skazanych przez Trybunał Stanu[110];
nadawanie obywatelstwa i wyrażanie zgody na jego zrzeczenie się;
powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego;
powoływanie Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego;
powoływanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego;
składanie wniosku do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego;
powoływanie członków Rady Polityki Pieniężnej;
powoływanie i odwoływanie członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego;
powoływanie członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
nadawanie statutu Kancelarii Prezydenta oraz powoływanie i odwoływanie jej Szefa;
wydawanie zarządzeń o charakterze wewnętrznym;
zrzeczenie się urzędu.
Do istotnych i typowych dla systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej uprawnień Prezydenta zalicza się weto ustawodawcze[111], którego odrzucenie przez Sejm wymaga 3/5 głosów[112], inicjatywę ustawodawczą[92], możliwość kierowania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego[113], możliwość skrócenia kadencji Sejmu w razie nieuchwalenia budżetu w określonym terminie[80] oraz zarządzanie referendum, choć to ostatnie wymaga zgody Senatu[114].
Ponadto Prezydent Rzeczypospolitej reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych. Z racji tej funkcji ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe[115] (przy czym może wnioskować do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ich treści z Konstytucją[116]), mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych państwach oraz przy organizacjach międzynarodowych, a także przyjmuje listy uwierzytelniające od przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i organizacji międzynarodowych[115]. Poza tym w sprawach polityki zagranicznej zobowiązany jest do współdziałania z Radą Ministrów oraz właściwym ministrem[117].
Jako najwyższy zwierzchnik Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej[118] Prezydent sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi na czas pokoju i za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej[119]. Ponadto mianuje Szefa Sztabu Generalnego oraz - na czas określony - dowódców poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych[120]. Na wniosek Ministra Obrony Narodowej nadaje także określone ustawowo stopnie wojskowe[121]. Kompetencją Prezydenta w zakresie zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi przewidzianą na czas wojny jest mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, co czyni na wniosek Prezesa Rady Ministrów[122]. Ponadto w razie bezpośredniego zagrożenia państwa z zewnątrz Prezydent, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, zarządza mobilizację i użycie Sił Zbrojnych[123]. W zakresie bezpieczeństwa państwa organem doradczym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego[124].
Uprawnieniem Prezydenta RP w zakresie oddziaływania na rząd jest możliwość zwoływania Rady Gabinetowej, czyli Rady Ministrów obradującej pod przewodnictwem Prezydenta, która nie ma jednak kompetencji Rady Ministrów[125]. Ponadto Prezydent ma ograniczone kompetencje prawodawcze w postaci wydawania rozporządzeń i zarządzeń[126].
Rada Ministrów i administracja rządowa
Radę Ministrów[127] tworzy Prezes Rady Ministrów wraz z podległymi mu ministrami[128]. Zarówno Prezes jak i wiceprezesi również mogą pełnić funkcje ministerialne[129]. Konstytucja wyróżnia dwa rodzaje ministrów - kierujących działami administracji rządowej[130] oraz ministrów-członków Rady Ministrów, czyli przewodniczących określonych komitetów[131]. Koordynacją prac zajmuje się urząd w postaci Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, którego szef pochodzi z nominacji Prezesa Rady Ministrów. Z kolei jednostką pilnującą przebiegu prac legislacyjnych jest Rządowe Centrum Legislacji[132].
Powoływanie
Początkowo inicjatywa w procedurze powoływania Rady Ministrów należy do Prezydenta. Desygnuje on Prezesa Rady Ministrów, który przedstawia propozycję składu nowej Rady. W ciągu 14 dni od od pierwszego posiedzenia Sejmu lub dymisji poprzedniej Rady Ministrów nowo powołana Rada Ministrów składa przysięgę przed Prezydentem[133]. Jej treść jest następująca:
„
Obejmując urząd Prezesa Rady Ministrów (wiceprezesa Rady Ministrów, ministra), uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji i innym prawom Rzeczypospolitej Polskiej, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.
”
— Art. 151 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Przysięgę można złożyć z dodaniem zdania:
„
Tak mi dopomóż Bóg.
”
— Art. 151 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Następnie w ciągu 14 dni od powołania przez Prezydenta, Prezes Rady Ministrów przedstawia w Sejmie exposé oraz zwraca się do Izby z wnioskiem o wotum zaufania. Przegłosowanie tego wniosku wymaga uzyskania bezwzględnej większości głosów przy zachowaniu co najmniej połowy ustawowej liczby posłów[134]. Fiasko powołania nowej Rady Ministrów w tym trybie sprawia, że inicjatywę przejmuje Sejm. Wybiera on wówczas Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład Rady oraz zatwierdza swój wybór bezwzględną większością głosów przy zachowaniu kworum. Następnie Prezydent powołuje wyłonioną w ten sposób Radę Ministrów i odbiera od niej przysięgę[135]. Niepowodzenie tego trybu skutkuje powrotem inicjatywy do Prezydenta - procedura jest wówczas analogiczna jak na początku, jednak uzyskanie wotum zaufania od Sejmu wymaga zwykłej większości głosów[136]. Nieuzyskanie wotum zaufania oznacza skrócenie kadencji Sejmu i przedterminowe wybory parlamentarne[79].
Funkcje
Rada Ministrów jest konstytucyjnym organem władzy wykonawczej w Polsce[137]. Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną[138], należą do niej wszelkie sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów państwowych lub samorządowych[100].
kierowanie administracją rządową[140];
zapewnienie wykonywania ustaw;
wydawanie rozporządzeń;
koordynację i kontrolę prac administracji rządowej;
ochronę interesów Skarbu Państwa;
uchwalanie projektu ustawy budżetowej;
nadzór nad realizacją budżetu, uchwalanie zamknięcia rachunków państwowych oraz sprawozdania z wykonania budżetu;
zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz porządku publicznego;
zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego;
sprawowanie kierownictwa w stosunkach z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi;
zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie pozostałych;
sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie obronności kraju;
określanie organizacji i trybu własnej pracy.
Szczególną pozycję w Radzie Ministrów zajmuje jej Prezes, potocznie określany premierem. Do jego podstawowych zadań należą[141]:
reprezentowanie Rady Ministrów;
kierowanie jej pracami;
wydawanie rozporządzeń;
zapewnienie wykonywania polityki Rady Ministrów oraz określenie sposobów jej realizacji;
koordynacja i kontrola prac członków Rady Ministrów;
nadzór nad samorządem terytorialnym;
służbowe zwierzchnictwo nad pracownikami administracji rządowej.
Odpowiedzialność
Członkowie Rady Ministrów ponoszą przed Sejmem odpowiedzialność polityczną solidarną[142] oraz indywidualną[143]. Istotnym uprawnieniem Sejmu w tym zakresie jest możliwość zastosowania procedury konstruktywnego wotum nieufności. Polega ona zgłoszeniu przez minimum 46 posłów wniosku o wotum nieufności wobec Rady Ministrów wraz z jednoczesnym imiennym wskazaniem kandydata na nowego Prezesa Rady Ministrów. Poparcie tego wniosku przez większość ustawowej liczby posłów skutkuje dymisją Rady Ministrów i powołaniem przez Prezydenta wskazanego przez Sejm nowego Prezesa Rady Ministrów[144]. Innym ważnym uprawnieniem Sejmu w tym zakresie jest możliwość wyrażenia wotum nieufności pojedynczemu ministrowi. Wniosek taki zgłasza minimum 69 posłów, zaś jego poparcie wymaga zwykłej większości głosów i powoduje odwołanie ministra przez Prezydenta[58]. Ponadto w każdej chwili Prezes Rady Ministrów może zwrócić się do Sejmu o udzielenie Radzie Ministrów wotum zaufania - następuje ono większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów[145]. Poza tym zarówno Prezes, jak i członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu[146].
Dymisja
Rada Ministrów powoływana jest bezterminowo, a zakończenie jej funkcjonowania zawsze przybiera postać dymisji[147]. Następuje ona w następujących przypadkach[148]:
pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu;
nieuchwalenie przez Sejm wotum zaufania;
wyrażenie przez Sejm wotum nieufności;
Pojedynczych zmian w składzie Rady Ministrów zawsze dokonuje Prezydent, na wniosek Prezesa Rady Ministrów[150].
Administracja rządowa
Rozdział VI Konstytucji, oprócz Rady Ministrów, wyróżnia także administrację rządową. Terenowymi przedstawicielami Rady Ministrów w województwach są wojewodowie[151] - zwierzchnicy administracji zespolonej. Powołuje ich Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej[152]. Drugą część terenowej administracji rządowej stanowi administracja niezespolona, niezależna od wojewodów i podlegająca centralnym organom administracji[152]. Obsługę urzędów administracji zapewnia korpus służby cywilnej[153], podlegający Prezesowi Rady Ministrów[154].
Władza sądownicza
Wymiar sprawiedliwości
Wraz z trybunałami sądy stanowią część władzy sądowniczej w Polsce[98]. Spośród organów sprawujących wymiar sprawiedliwości wyróżnia się[155]:
Sąd Najwyższy;
sądy powszechne;
sądy administracyjne;
sądy wojskowe.
Ponadto na czas wojny Konstytucja dopuszcza powołanie sądów wyjątkowych lub ustanowienie trybu doraźnego[156]. Postępowanie sądowe jest przynajmniej dwuinstancyjne[157]. Naczelnymi ustawami regulującymi działalność wymiaru sprawiedliwości są:
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych;
Ustawa z dnia 25 lipca 2002 roku - Prawo o ustroju sądów administracyjnych;
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku - Prawo o ustroju sądów wojskowych;
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym;
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa.
Sędziowie
Sędziów powołuje Prezydent, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieokreślony[158]. Nie mogą należeć do partii politycznych ani związków zawodowych[159], są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom[160]. Przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista[161]. Sędziowie są też nieusuwalni[162], a złożenie ich z urzędu lub zawieszenie wymaga orzeczenia sądu[163]. Udział pozostałych obywateli w wymiarze sprawiedliwości określony jest ustawowo[164] i sprowadza się do stosowania systemu sądu ławniczego w I instancji w sądach powszechnych i wojskowych[165].
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy (SN) jest organem nadzorczym wobec sądów powszechnych i wojskowych[166]. Na jego czele stoi Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany na sześcioletnią kadencję przez Prezydenta Rzeczypospolitej, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego[167]. Sąd podzielony jest na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych[168]. Oprócz Zgromadzenia Ogólnego drugim organem samorządu sędziowskiego jest Kolegium Sądu Najwyższego[168].
Sądownictwo powszechne
Sądownictwo powszechne jest trójszczeblowe[169]. Na jego strukturę składają się sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne[169]. Sądy powszechne orzekają w zakresie prawa karnego, cywilnego, pracy, gospodarczego i rodzinnego[169]. Do 2001 istniały także kolegia ds. wykroczeń, jednak Konstytucja zniosła ich funkcjonowanie[169].
Sądownictwo wojskowe
Sądy wojskowe są sądami karnymi, orzekającymi przede wszystkim w sprawach przestępstw popełnianych przez żołnierzy czynnej służby wojskowej[170]. Strukturę sądownictwa wojskowego stanowią sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe[170]. Jako II instancja lub sąd kasacyjny występuje Izba Wojskowa Sądu Najwyższego[170].
Sądownictwo administracyjne
Sądownictwo administracyjne istniało już w II Rzeczypospolitej, zniesiono je jednak po II wojnie światowej[171]. Jego stopniowe przywracanie rozpoczęło się w 1980 roku, wraz z utworzeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA)[171]. Obecna Konstytucja wprowadziła zasadę dwuinstancyjności, co zaowocowało utworzeniem wojewódzkich sądów administracyjnych orzekających w I instancji. Sądy administracyjne zajmują się kontrolą legalności decyzji administracyjnych zarówno wobec władzy rządowej, jak i samorządowej[172]. Prezesa NSA powołuje Prezydent na sześcioletnią kadencję, spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego[173].
Krajowa Rada Sądownictwa
Krajowa Rada Sądownictwa jest organem powołanym w celu ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów[174]. Składa wnioski do Prezydenta o powoływanie sędziów[158]. Ma prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą w zakresie dotyczącym sądownictwa[175]. W skład Krajowej Rady Sądownictwa wchodzą[68]: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, osoba powoływana przez Prezydenta, 15 sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych, czterech posłów i dwóch senatorów. Kadencja członków wybranych trwa cztery lata[176]. Przewodniczący i dwóch jego zastępców wybierani są spośród członków Rady[177].
Trybunały
Trybunał Konstytucyjny
Historia
Sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją w Polsce jest zjawiskiem nowym. Dominująca w Europie Środkowo-Wschodniej przed II wojną światową francuska doktryna konstytucjonalizmu stała na straży obrony praw parlamentu, a sądową kontrolę efektów jego prac uznawała za naruszenie tychże praw. W związku z tym Konstytucja marcowa nie stworzyła organu o takiej kompetencji, a trwające w latach 20. prace w tym zakresie nie przyniosły rezultatów. Podobnie Konstytucja kwietniowa nie wniosła w tej dziedzinie żadnych nowych rozwiązań. Z kolei po zakończeniu II wojny światowej w Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach bloku wschodniego dominowała doktryna sowiecka, która procedury sądowego badania konstytucyjności ustaw uznawała za wytwór konstytucjonalizmu burżuazyjnego. Pierwsze propozycje powołania takowego organu pojawiły się w latach 70., jednak swój wyraz znalazły one dopiero w noweli konstytucyjnej z 26 marca 1982 roku. Stosowna ustawa uchwalona została 29 kwietnia 1985 roku[178]. Początkowo władza Trybunału Konstytucyjnego (TK) była silnie ograniczona, przewidziano np. możliwość odrzucania jego wyroków przez Sejm. W latach 90. orzecznictwo Trybunału stanowiło istotne uzupełnienie luk i wątpliwości konstytucyjnych zaistniałych w polskim systemie politycznym w związku z brakiem nowej konstytucji. Obecna pozycja Trybunału uregulowana jest Konstytucją z 1997 oraz Ustawą z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym[179].
Pozycja ustrojowa i rola
Obecnie Trybunał Konstytucyjny stanowi część władzy sądowniczej[98]. Jego orzeczenia mają moc obowiązującą i są ostateczne[180]. Zapadają większością głosów[181] i wchodzą w życie z dniem ich ogłoszenia[182]. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach następujących[183]:
zgodność ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagały zgody wyrażonej ustawowo;
zgodność przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
Skład
W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów. Pochodzą oni z wyboru indywidualnego, którego dokonuje Sejm. Również dziewięcioletnia kadencja każdego z nich jest indywidualna. Ponowny wybór na sędziego Trybunału jest niemożliwy[59]. Prezes i Wiceprezes Trybunału powoływani są przez Prezydenta spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego[188]. Sędziowie Trybunału są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji[189], nie mają prawa przynależności do partii politycznych ani związków zawodowych[190]. Podobnie jak innym sędziom przysługuje im immunitet[191].
Trybunał Stanu
Historia
W polskiej tradycji ustrojowej procedura odpowiedzialności konstytucyjnej przewidziana była w obu konstytucjach okresu międzywojennego. Obie ustawy zasadnicze zakładały utworzenie oddzielnej instytucji sądowej w postaci Trybunału Stanu (TS). Istnienie tego organu przewidywała również mała Konstytucja z 1947, jednak z braku stosownych ustaw Trybunał nie powstał. Z kolei Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w ogóle jego kwestię pomijała. Ponowne powołanie Trybunału Stanu nastąpiło dopiero po noweli konstytucyjnej z 26 marca 1982 oraz uchwaleniu Ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu[192]. Skuteczność funkcjonowania Trybunału Stanu budzi jednak liczne wątpliwości, gdyż przeważnie postępowania dotyczą osób już niepiastujących urząd, w ciągu całej swej działalności swoje zakończenie przed Trybunałem znalazła jedynie afera alkoholowa[193].
Pozycja ustrojowa i rola
Podobnie jak Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu stanowi część władzy sądowniczej[98]. Odpowiedzialność przed nim ponosi się za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania[146]. Dotyczy to osób piastujących następujące funkcje[146]:
Prezydent Rzeczypospolitej;
Prezes Rady Ministrów i członkowie Rady Ministrów;
Prezes Narodowego Banku Polskiego;
Prezes Najwyższej Izby Kontroli;
członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
osób, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem;
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
utratę czynnego i biernego prawa wyborczego;
zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych;
utratę zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu,
za przestępstwa i przestępstwa skarbowe - kary przewidziane w ustawach.
Ponadto odpowiedzialność ponosić mogą posłowie i senatorowie za prowadzenie działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego lub za nabywanie tego majątku - w obu wypadkach Trybunał może orzec o utracie mandatu[196].
Zgromadzenie Narodowe - w odniesieniu do Prezydenta;
Senat - w odniesieniu do senatorów;
Sejm - w odniesieniu do pozostałych osób.
Skład
W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący, jego dwóch zastępców oraz 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona parlamentarzystów i na okres kadencji Sejmu[61]. Funkcję przewodniczącego z urzędu sprawuje Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego[197]. Jego zastępcy oraz minimum połowa składu powinni mieć kwalifikacje uprawniające do piastowania funkcji sędziego[61]. Członkowie Trybunału są niezawiśli i podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom[198]. Z racji pełnionego urzędu przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista[199].
Kontrola państwowa i ochrona prawa
Najwyższa Izba Kontroli
Najwyższa Izba Kontroli (NIK) określona jest w Konstytucji jako najwyższy organ kontroli państwowej[200]. Organizację i tryb jej działania określa Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli[201]. Podlega Sejmowi[202] i działa na zasadach kolegialności[203]. Jej naczelnym zadaniem jest kontrola działalności administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych[204]. Ponadto może kontrolować działalność organów samorządowych i komunalnych[205] oraz wszystkich innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie w jakim korzystają one z majątku państwowego lub komunalnego[206]. Ponadto NIK analizuje wykonanie budżetu i polityki pieniężnej, opiniuje absolutorium oraz składa Sejmowi sprawozdania ze swej działalności[207]. Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli są departamenty i delegatury[201]. Prezes NIK powoływany jest przez Sejm, za zgodą Senatu, na sześcioletnią kadencję[62]. Nie może w tym czasie zajmować innego stanowiska, poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej[208], przynależeć do partii politycznych ani związków zawodowych[209]. Z racji piastowanego urzędu przysługuje mu immunitet oraz nietykalność osobista[210].
Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) jest jednoosobowym organem państwowym działającym na mocy Konstytucji[211] oraz Ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich[212]. Jego ustawowym zadaniem jest stanie straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych[212]. Bada także, czy wskutek działania lub zaniechania ze strony państwa nie nastąpiło naruszenie zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej[212]. Rzecznika powołuje Sejm, za zgodą Senatu, na pięcioletnią kadencję[63]. Nie może w tym czasie zajmować innego stanowiska, poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej[213]. Nie może być również członkiem partii politycznych ani związków zawodowych[214], w swej działalności jest niezawisły i odpowiada jedynie przed Sejmem[215], któremu też co roku zobowiązany jest składać sprawozdanie ze swej działalności oraz stanu przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela[216]. Z racji pełnionej funkcji przysługuje mu immunitet oraz nietykalność osobista[217]. Ważnym uprawnieniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest możliwość składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego[218]. Poza tym Rzecznik interweniuje w związku z wnioskami o pomoc w ochronie praw i wolności, które składać może każdy obywatel[219].
Rzecznik Praw Dziecka
Rzecznik Praw Dziecka (RPD) jest jednoosobowym organem państwowym działającym na mocy Konstytucji[220] oraz Ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka[221]. Jego naczelnym zadaniem jest pilnowanie przestrzegania praw dziecka określonych w Konstytucji, konwencji praw dziecka oraz pozostałych przepisach prawa. Powołuje go Sejm, za zgodą Senatu, na pięcioletnią kadencję[221].
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiTV) jest konstytucyjnym organem stojącym na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji[222]. Jej członkowie nie mogą należeć do partii politycznych ani związków zawodowych[223]. Zgodnie z literą Konstytucji pochodzą oni z wyboru Sejmu, Senatu i Prezydenta[65], jednak szczegółowe regulacje dotyczące tego organu określone są na poziomie ustawowym[224]. Obecnie jej skład tworzy pięciu członków, spośród których dwóch pochodzi z wyboru Sejmu, jeden Senatu i dwóch Prezydenta[224].
Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych
Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych (GIODO) nie jest wymieniony w Konstytucji, lecz powołany został Ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych[71]. Jest to organ właściwy do spraw ochrony danych osobowych, wybiera go Sejm, za zgodą Senatu, na czteroletnią kadencję[71].
Inne ważne instytucje
Narodowy Bank Polski
Narodowy Bank Polski jest bankiem centralnym państwa[225]. Ma wyłączne prawo emisji pieniądza i odpowiada za jego wartość[225]. Prowadzi także politykę monetarną państwa[225]. Jego konstytucyjnymi organami są[226]:
Rada Polityki Pieniężnej (RPP) - w której skład wchodzą: Prezes NBP oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów, powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta, Sejm i Senat[67]. Na mocy Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 o Narodowym Banku Polskim obecnie RPP ma dziewięciu członków i przewodniczącego, którym jest Prezes NBP[228]. Rada przedstawia Sejmowi coroczne założenia polityki pieniężnej oraz sprawozdania z jej wykonania[229];
Instytut Pamięci Narodowej
Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN) powstał 19 stycznia 1999 na mocy Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu[70] i nie jest organem wymienionym w Konstytucji. Jego naczelnymi zadaniami są[70]:
archiwizacja i udostępnianie dokumentów organów bezpieczeństwa państwa, wytworzonych oraz gromadzonych w okresie 22 lipca 1944 - 31 lipca 1990 oraz organów bezpieczeństwa III Rzeszy i ZSRR;
ściganie przestępstw związanych z działalnością wymienionych służb;
ochrona danych osobowych zgromadzonych w archiwach;
edukacja publiczna.
Na czele IPN stoi Prezes Instytutu Pamięci Narodowej wybierany na pięcioletnią kadencję większością 3/5 głosów przez Sejm, za zgodą Senatu, spośród kandydatów wskazanych przez Kolegium Instytutu Pamięci[70].
Podział terytorialny i samorząd
Mapa administracyjna Polski
Polska jest państwem unitarnym[230], a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny[231], powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy[232]. Jego podstawową jednostkę stanowi gmina[233].
Podział terytorialny Polski uległ zasadniczej przebudowie 1 stycznia 1999 roku, gdy w ramach programu czterech reform koalicyjnego rządu Jerzego Buzka m.in. zredukowano liczbę województw z 49 do 16 oraz utworzono powiaty, wprowadzając tym samym samorząd trójszczeblowy[234]. Wyróżnia się zatem:
Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną[235] i zapewniony udział w dochodach publicznych[236]. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym[237]. Na obszarze jednostki samorządu istnieje możliwość zorganizowania referendum lokalnego, w którym mieszkańcy mogą decydować o sprawach dotyczących wspólnoty samorządowej, a także odwołać organy władzy samorządowej, pochodzące z wyborów bezpośrednich[238].
Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym;
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym;
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa;
Ustawa z dnia 16 lipca 1998 roku - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw;
Ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej;
Ustawa z dnia 15 września 2000 roku o referendum lokalnym;
Ustawa z dnia 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego;
Wybory i referenda
Prawo wyborcze w Polsce uregulowane jest odpowiednimi przepisami zarówno na poziomie konstytucyjnym, jak i ustawowym (w ordynacji wyborczej). Prawo wyboru władz oraz udziału w referendach przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy najpóźniej w dniu głosowania ukończyli 18 lat[241] oraz nie są ubezwłasnowolnione bądź pozbawione praw publicznych albo wyborczych[242]. Stałym organem pełniącym m.in. funkcje nadzorczo-organizacyjne oraz rejestrującym kandydatów jest Państwowa Komisja Wyborcza[243].
Wybory parlamentarne
Konstytucja określa wybory do Sejmu jako powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywające się w głosowaniu tajnym[244], zaś do Senatu jako powszechne, bezpośrednie i odbywające się w głosowaniu tajnym[245]. Bierne prawo wyborcze do izby niższej ustalono na poziomie 21 lat[246], natomiast do izby wyższej 30 lat[247]. W normalnym trybie wybory parlamentarne odbywają się co 4 lata[40], w tym samym dniu wybierany jest skład obu izb. Kandydatów zgłaszać mogą partie polityczne oraz wyborcy[248]. Zakazane jest jednoczesne kandydowanie do Sejmu i Senatu[249]. O ważności przeprowadzonych wyborów orzeka Sąd Najwyższy[250].
W wyborach parlamentarnych przy podziale mandatów od 1993 stosowana jest metoda d'Hondta[251][252]. To samo rozwiązanie przewiduje również Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego. Przewidziane są też progi wyborcze liczone w skali kraju - 5% dla partii i 8% dla koalicyjnych komitetów wyborczych[252]. Pięcioprocentowy próg występuje także w wyborach do Parlamentu Europejskiego[252].
Wybory prezydenckie
Prezydent Rzeczypospolitej wybierany jest w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym[102]. Wybór następuje na pięcioletnią kadencję i może być dokonany ponownie tylko jeden raz[253]. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom mającym ukończone 35 lat i posiadających pełne prawa wyborcze do Sejmu[254]. Zgłoszenie kandydatury wymaga także zebrania 100 tysięcy podpisów poparcia[254]. W razie nieuzyskania przez żadnego z kandydatów minimum 50% głosów, po dwóch tygodniach od głosowania przeprowadza się jego drugą turę[255], w której udział bierze dwóch kandydatów z największą liczbą głosów[256]. Ważność wyboru stwierdza Sąd Najwyższy[257].
Referenda
Instytucji referendum nie przewidywała żadna z polskich konstytucji, aż do małej Konstytucji z 1992 roku. Na podstawie jej przepisów zorganizowano liczne referenda lokalne, referendum prywatyzacyjne w 1996 r. oraz referendum konstytucyjne w 1997[258].
Obecna Konstytucja wymienia następujące rodzaje referendów:
referendum lokalne - na obszarze jednostki samorządowej w sprawach dotyczących lokalnej wspólnoty[238];
referendum ogólnokrajowe - w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, zarządzane przez Sejm lub Prezydenta za zgodą Senatu, z wymogiem minimum 50% frekwencji[259];
System partyjny
Nowelizacja Konstytucji PRL uchwalona 29 grudnia 1989 wprowadziła w Polsce pluralizm polityczny. Zerwała także z konstytucyjną hegemonią PZPR w polskim systemie partyjnym[13]. W latach 90. ukształtował się system wielopartyjny, charakteryzujący się, zwłaszcza w początkowym okresie transformacji znacznym rozdrobnieniem. W pierwszych wolnych wyborach po 1989 zwycięska Unia Demokratyczna zdobyła jedynie 12,32% głosów, co przełożyło się na 62 mandaty. Do zmiany sytuacji przyczyniło się wprowadzenie progów wyborczych na poziomie 5% dla partii i 8% dla ugrupowań koalicyjnych. W wyborach w 2001 i 2005 do Sejmu weszło tych samych sześć partii, zaś po przyspieszonych wyborach w 2007 w Sejmie znalazły się już tylko cztery ugrupowania[261], a w Senacie dwa[262]. Obecnie na polskiej scenie politycznej dominuje Platforma Obywatelska i Prawo i Sprawiedliwość, a w Sejmie VI kadencji znajdują się także reprezentanci takich ugrupowań jak: Sojusz Lewicy Demokratycznej, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polska Jest Najważniejsza, Socjaldemokracja Polska oraz Stronnictwo Demokratyczne i Unia Pracy[263].
Obecna Konstytucja gwarantuje wolność tworzenia i działania partii politycznych stosujących metody demokratyczne[264]. Nakazuje też jawność ich finansowania[265]. Zakazane jest natomiast funkcjonowanie partii i organizacji odwołujących się do totalitarnych praktyk nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także nawołujących do nienawiści lub przemocy, bądź zakładających utajnienie swoich struktur lub członkostwa[266]. Zasady dotyczące działania partii określone są w Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych[267].
