Ustrój polityczny:
Podstawy prawne ustroju RP są zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997, zatwierdzonej w referendum 25 V 1997 i obowiązującej od 17 X 1997; jej uchwalenie było poprzedzone długim okresem przejściowym, w którym początkowo (IV X 1992) obowiązywały częściowo znowelizowane postanowienia Konstytucji z 22 VII 1952, a następnie (X 1992 X 1997) tzw. Konstytucja mała uchwalona 17 X 1992 oraz pozostawione przez nią w mocy postanowienia Konstytucji z 1952. Uchwalenie nowej konstytucji nastąpiło w wyniku kompromisu SLD, PSL, Unii Wolności i UP, jej treści aksjologiczne stanowią wypadkową koncepcji lansowanych przez te ugrupowania, a jej ujęcie jest dostosowane do wzorów rozwiniętych państw demokratycznych. Konstytucyjne zasady ustroju odzwierciedlają wartości i tradycje typowe dla państw naszego kręgu kultury prawnej, np. zasady: suwerenności narodu, suwerenności i niepodległości państwa, demokr. państwa prawnego, pluralizmu polit. i wolności działania partii polit., podziału władz, przyrodzonej godności człowieka wyznaczającej system praw i wolności jednostki. Konstytucyjne prawa i wolności nawiązują do rozwiązań przyjętych w demokracjach zach., a także w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Prawa i wolności przysługują w zasadzie każdemu, niektóre z nich jednak są zastrzeżone tylko dla obywateli RP; ich treść (ujęta w 3 kategorie: prawa i wolności osobiste, prawa i wolności polit. oraz wolności i prawa ekon.) osnuta jest wokół 3 gł. idei: przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka; wolności człowieka, rozumianej jako swoboda czynienia wszystkiego, czego prawo nie zakazuje, jeżeli nie koliduje to z prawami lub wolnościami innych osób; równości, oznaczającej zakaz dyskryminacji. Ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności mogą być ustanowione tylko w drodze ustawy i w zakresie koniecznym w celu ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publ., ochrony środowiska, zdrowia i moralności publ. albo wolności i praw innych osób, muszą pozostawiać w proporcji do rangi interesu, którego ochronie mają służyć. Ochrona praw i wolności należy do władzy sądowniczej, gł. rolę odgrywa Trybunał Konstytucyjny; szczególnymi instrumentami są: skarga konstytucyjna, 2-instancyjność procedur sądowych oraz możność zwrócenia się do rzecznika praw obywatelskich. System konstytucyjnych organów państwa jest oparty na zasadzie podziału władz, który nakazuje wyodrębnienie organów ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, zapewnienie niezależności i odrębności kompetencyjnej sądom i trybunałom, oparcie relacji między organami ustawodawczymi (egzekutywą) na mechanizmie wzajemnie hamujących się powiązań. W Polsce przyjęto parlamentarno-gabinetową wersję tego mechanizmu, ale uzupełniano ją pewnymi rozwiązaniami mającymi chronić rząd, gdy parlament nie będzie zdolny do utworzenia stabilnej większości (tzw. system parlamentaryzmu zracjonalizowanego). Organami władzy ustawodawczej są sejm (460 posłów) i senat (100 senatorów), wyjątkowo (np. w celu pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej) obradują one wspólnie, tworząc Zgromadzenie Nar.; kadencja trwa 4 lata i biegnie do dnia poprzedzającego pierwsze posiedzenie nowo wybranego sejmu. Sejm może się rozwiązać przed upływem kadencji, rozwiązanie decyzją prezydenta jest możliwe tylko w razie niezdolności sejmu do wyłonienia rządu bądź uchwalenia budżetu. Sejm i senat funkcjonują na zasadzie permanencji (w każdym czasie mogą być zwoływane posiedzenia i podejmowane uchwały). Ugrupowania polit. reprezentowane w sejmie tworzą kluby i koła; funkcjonowanie obu izb opiera się na wyznaczanej wynikami wyborów parlamentarnych odrębności większości (popierającej rząd) i opozycji. Sejm uchwala ustawy, sprawuje kontrolę nad działalnością rządu i egzekwuje jego odpowiedzialność, powołuje (wybiera) większość pozostałych organów konstytucyjnych państwa; kompetencje senatu koncentrują się na udziale w funkcji ustawodawczej. Projekty ustaw są w sejmie rozpatrywane w procedurze 3 tzw. czytań, przedzielonych pracami komisji sejmowych; uchwalona ustawa trafia do senatu, który (w terminie 30 dni) może ustawę przyjąć, zaproponować do niej poprawki lub odrzucić; sejm może odrzucić propozycję senatu bezwzględną większością głosów, w przeciwnym razie stanowisko senatu uważa się za przyjęte. Ustawy są podpisywane przez prezydenta; może on odmówić podpisu (tzw. weto ustawodawcze sejm może je przełamać większością 3/5 głosów) lub skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego. (którego orzeczenie jest ostateczne). Sejm uczestniczy w procesie tworzenia rządu i może wyrazić rządowi bądź poszczególnym ministrom wotum nieufności; sprawuje kontrolę nad działalnością rządu i podległych mu organów; instrumentami tej kontroli są m.in. interpelacje i zapytania poselskie, komisje śledcze oraz udzielanie absolutorium. Z sejmem współdziała Najwyższa Izba Kontroli, m.in. przedstawiająca opinię w przedmiocie absolutorium. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i rząd; ich pozycja jest w sposób wyraźny oddzielona. Prezydent jest głową państwa; wyłania go naród w wyborach powsz. na 5-letnią kadencję; nie ponosi odpowiedzialności polit. przed sejmem (nie może być odwołany wskutek negatywnej oceny jego polityki); w razie naruszenia konstytucji, ustawy lub popełnienia przestępstwa Zgromadzenie Nar. może go postawić w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu; w Polsce konstytucja nie przewiduje urzędu wiceprezydenta w razie konieczności zastępstwo prezdenta sprawuje Marszałek Sejmu, a gdy jest to niemożliwe Marszałek Senatu; pol. prezydentura przeszła zdecydowaną ewolucję; urząd ten przywrócono w 1989, nadając prezydentowi pozycję silną i niezależną od sejmu. Natomiast Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ograniczyła jego rolę i zadania. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i integralności państwa; ma wiele uprawnień w stosunku do parlamentu (m.in. zarządzanie wyborów, inicjatywa ustawodawcza, weto ustawodawcze, rozwiązanie sejmu), rządu (m.in. jego powoływanie) oraz sądów (m.in. powoływanie sędziów, prawo łaski), a także w sprawach polityki zagr. (ratyfikacja umów międzynar.) i obronności państwa (zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, wprowadzanie stanu wojennego i wyjątkowego). Do ważności aktów prawnych prezydenta konieczne jest uzyskanie kontrasygnaty (podpisu) premiera, który w ten sposób przejmuje za nie odpowiedzialność wobec sejmu; konstytucja wymienia listę aktów zwolnionych z obowiązku kontrasygnaty. Rada Ministrów (rząd) składa się z prezesa (premiera), wicepremierów i ministrów (resortowych oraz tzw. ministrów bez teki). Prezydent desygnuje premiera i na jego wniosek powołuje Radę Ministrów, następnie konieczne jest uzyskanie wotum zaufania od sejmu. Jeżeli procedura ta nie przyniesie skutku, to prawo wyboru premiera i rządu przechodzi na sejm, jeżeli nie uda się to w ciągu 14 dni, prezydent powołuje rząd, a jeśli nie uzyska on sejmowego wotum zaufania, to sejm zostaje rozwiązany. Rada Ministrów ponosi polit. odpowiedzialność przed sejmem (tzw. konstruktywne wotum nieufności wyrażaniu wotum nieufności musi towarzyszyć wybór nowego premiera); wotum nieufności można też wyrazić poszczególnym ministrom; prowadzi politykę wewn. i zagr. RP; do jej kompetencji należą wszystkie sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państw. i samorządu terytorialnego; wydaje akty normatywne rozporządzenia i uchwały, które muszą pozostawać w zgodzie z ustawami; ma skład koalicyjny, a sposób jej działania zależy od spójności partii koalicyjnych i zakresu poparcia, jakim dysponują one w sejmie. Władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały. Sądy orzekają w sprawach indywidualnych (sprawują wymiar sprawiedliwości); na ich system składają się sądy powszechne rejonowe, okręgowe i apelacyjne oraz szczególne wojsk. i Nacz. Sąd Adm.; w zakresie orzekania sądy są poddane jednolitemu nadzorowi Sądu Najwyższego. Sędziowie są powoływani przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (w jej skład wchodzą przedstawiciele sądów, posłowie i senatorowie) i są nieusuwalni, chyba że na mocy orzeczenia sądu. Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez sejm na 9 lat (wybór ponowny jest niedopuszczalny); orzeka o zgodności z konstytucją ustaw, umów międzynar. i in. aktów normatywnych wydanych na szczeblu centr. (orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny, a uznanie niekonstytucyjności badanego aktu pozbawia go mocy obowiązującej), o sporach kompetencyjnych między centr. konstytytucyjnymi organami oraz o zgodności z konstytucją celów i działalności partii polit., a także orzeka o skargach konstytucyjnych (skargę może wnieść każdy obywatel powołując się na zarzut naruszenia jego konst. gwarantowanych praw i wolności; przesłanką wniesienia skargi jest wyczerpanie innych dostępnych środków prawnych, zwł. drogi sądowej oraz dochowanie terminu, przedmiotem konstytucyjny przepis, na podstawie którego zostało wydane indywidualne rozstrzygnięcie dotyczące skarżącego; w razie orzeczenia o niezgodności zaskarżonego przepisu z konstytucją, przepis traci moc prawną, a postępowanie w indywidualnej sprawie skarżącego może zostać wznowione). Trybunał Stanu (istniejący w okresie międzywojennym i przywrócony w 1982) składa się z przewodniczacego (z urzędu jest nim pierwszy Prezes Sądu Najwyższego) i 18 czł., wybieranych przez sejm na okres jego kadencji, z których przynajmniej połowa powinna mieć kwalifikacje sędziowskie. Orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państw.: prezydenta za naruszenie konstytucji lub ustaw, bądź za popełnienie przestępstwa (w tym zakresie wyłączona jest odpowiedzialność przed innymi sądami); premiera i pozostałych czł. rządu za naruszenie konstytucji lub ustaw, a także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem (odpowiedzialność przed innymi sądami ma charakter konkurencyjny); prezesa NIK, prezesa NBP, czł. KRRiT, Nacz. Dow. Sił Zbrojnych za naruszenie konstytucji lub ustaw i może m.in. orzec karę usunięcia z urzędu, zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk państw., utraty praw wyborczych, orderów i odznaczeń, a w sprawach o przestępstwa także kary przewidziane w kodeksie karnym. W stosunku do rzeczeń Trybunału Stanu prezydentowi nie przysługuje prawo łaski. Samorząd terytorialny jest formą organizacji lokalnego życia publ.; podstawową jednostką jest gmina; Konstytucja RP dopuściła też powoływanie samorządu terytorialnego na wyższych szczeblach podziału terytorialnego, co nastąpiło w 1998 przez utworzenie samorządu powiatowego i wojew.; samorządu terytorialnego wykonuje lokalne zadania publ. w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, ustawa może mu powierzać wykonywanie innych zadań pod warunkiem przekazania odpowiednich środków finansowych. Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną; przysługuje im prawo własności i in. prawa majątkowe (mienie komunalne); mogą stanowić przepisy prawa miejscowego; ich samodzielność podlega ochronie sądowej; mają prawo przeprowadzania referendum lokalnego. Organami stanowiącymi jednostek samorządu terytorialnego są rady (gminy, miasta, powiatu; w województwach sejmik województwa) wybierane w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich oraz w głosowaniu tajnym; system wyborczy opiera się na zasadzie proporcjonalności (w gminach poniżej 20 tys. mieszk. obowiązuje system większościowy). Rada (sejmik) podejmuje podstawowe decyzje dotyczące jej terenu, m.in. uchwala budżet, określa wysokość (z upoważnienia ustawy) podatków i opłat lokalnych; powołuje i odwołuje: w gminie wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (w zależności od wielkości i charakteru gminy), w powiecie starostę, w województwie marszałka województwa; stoją oni na czele zarządów, które są organami wykonawczymi.