Polityka społeczna:
ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE
System zabezpieczenia społ. w Polsce obejmuje ubezpieczenie społ., ochronę zdrowia i pomoc społeczną. Rozwój tego systemu nastąpił po II wojnie świat., choć niektóre jego elementy funkcjonowały już u schyłku XIX w. Po odzyskaniu niepodległości 1918 stan ubezpieczeń na ziemiach pol. był b. zróżnicowany. W byłym zaborze prus. i austr. funkcjonował najlepiej wówczas w Europie rozwinięty system ubezpieczenia społ., natomiast na ziemiach dawnego zaboru ros. brak było jakiejkolwiek jego formy. W 1920 ustawa stworzyła b. nowocz. system ubezpieczenia chorobowego oparty na przymusie, powszechności (nie objęto nim jedynie niektórych kategorii robotników rolnych), podziale terytorialnym i samorządności. Jednostkami organiz. tego ubezpieczenia były kasy chorych. Składka wynosiła 6,5% zarobku, płatna w 2/5 przez pracownika i 3/5 przez pracodawcę. Świadczenia obejmowały pomoc lekarską i zasiłek przez okres 26 tygodni, a w razie choroby spowodowanej wypadkiem przy pracy aż do wyzdrowienia. Zasiłek chorobowy wynosił 60% zarobku. W razie urodzenia dziecka pracownicom, oprócz pomocy lekarskiej, przysługiwał zasiłek w wys. 100% zarobku przez okres 8 tygodni. Wprowadzono także zasiłek pogrzebowy. W 1924 wprowadzono ubezpieczenie od bezrobocia, a 1927 jednolite ubezpieczenie pracowników umysłowych. W 1933 przyjęto ustawę o ubezpieczeniu społ. ujednolicającą przepisy prawne na terytorium całego kraju. W 1935 powołano Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zniesiono ubezpieczenia robotników rolnych i zastępczo do opieki i świadczeń zobowiązano właścicieli ziemskich. Stworzono jednolitą administrację ubezpieczeniową pod nadzorem rządu. Poza nią pozostawał Fundusz Bezrobocia, przekształcony w Fundusz Pracy. Ubezpieczeniem społ. nie byli objęci funkcjonariusze administracji państw., nauczyciele, wojskowi, pracownicy kolei i poczty, monopoli państw., a także samorządu terytorialnego, którzy korzystali ze świadczeń regulowanych przepisami służbowymi. Niezależnie od ubezpieczenia społ. wypłacano renty dla inwalidów wojennych bezpośrednio z budżetu państwa. Po II wojnie świat. nastąpił rozwój systemu zabezpieczenia społ.: ubezpieczeniem społ. objęto kolejne grupy ludności, wprowadzono nowe rodzaje świadczeń itp. Obecnie do ubezpieczeń społ. należą świadczenia na rzecz rodziny, ludzi starych, niezdolnych do pracy, świadczenia w przypadku choroby, wypadku przy pracy. Świadczenia z ubezpieczenia społ. związane z macierzyństwem i opieką nad dzieckiem obejmują: zasiłek macierzyński w czasie urlopu macierzyńskiego, trwającego 16 tyg. po urodzeniu pierwszego dziecka, 18 tyg. po urodzeniu następnych dzieci oraz 26 tyg. po porodzie mnogim; zasiłek porodowy na każde urodzone dziecko; zasiłek wychowawczy (od 1981) wypłacany przez 2 lata w czasie urlopu wychowawczego (przez 3 lata matkom samotnym); zasiłki rodzinne, zasiłki opiekuńcze płatne w czasie sprawowania przez matkę opieki nad chorym dzieckiem; zasiłki na dzieci kalekie. Świadczeniami dla ludzi starych i niezdolnych do pracy są: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne, świadczenia dla kombatantów i inwalidów wojennych. W 1977 wprowadzono emerytury i renty dla rolników przekazujących gospodarstwa również następcom, a nie tylko państwu. Świadczeniami emerytalno-rentowymi są objęte wszystkie grupy ludności, jednak uprawnienia emerytalno-rentowe są różnie uregulowane dla różnych grup zawodowych. Pracujący w szczególnie trudnych warunkach oraz osoby o dłuższym stażu pracy mają prawo do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę (kobiety w wieku 55 lat, mężczyźni 60). Specjalne uprawnienia i ulgi przysługują kombatantom oraz inwalidom wojennym. Organem administrującym ubezpieczeniami społ. jest Zakład Ubezpieczeń Społ., który ustala prawa do świadczeń i je wypłaca. Środki finansowe na świadczenia z ubezpieczeń społ. pochodzą ze składek, które nie są płacone bezpośrednio przez pracowników, lecz odprowadzane do ZUS przez zakłady pracy w formie procentu od funduszu płac. W 1980 składka wynosiła 20% funduszu płac, 1995 45%. Rzemieślnicy, twórcy, osoby pracujące na własny rachunek, rolnicy opłacają składki bezpośrednio. W 1995 działało w Polsce, poza ZUS, kilka firm ubezpieczeniowych, koncesjonowanych przez Minist. Finansów, oferujących zawarcie indywidualnego ubezpieczenia na życie, w ramach którego można sobie zapewnić dodatek do emerytury (świadczenia tego nie można nazwać emeryturą, ponieważ jest to nazwa zastrzeżona dla ubezpieczeń społecznych). Przygotowywana jest reforma systemu ubezpieczeń społ., mająca stworzyć system wyraźnie oddzielający świadczenie o charakterze ubezpieczeniowym od socjalnych. Bez zmian ma pozostać zasada o obowiązkowości i powszechności ubezpieczeń.
OCHRONA ZDROWIA
W okresie międzywojennym opieka zdrowotna opierała się gł. na pracy lekarzy prowadzących tzw. wolną praktykę. Powołanie 1920 Kasy Chorych pozwoliło na objęcie ubezpieczeniem społ. na wypadek choroby zaledwie ok. 14% ludności: przekształcenie 1934 Kas Chorych w Ubezpieczalnię Społ. pozbawiło prawa do ubezpieczenia większość robotników rolnych. Wysoce niezadowalający był stan zdrowia ludności, złe były również warunki sanitarno-higieniczne kraju. W następstwie tego wskaźnik umieralności był wysoki i wynosił 13,9 na 1000 ludności, a niemowląt aż 139,2 na 1000 żywych urodzeń. W okresie II wojny świat. większość obiektów leczn. i przemysłu farm. uległa zniszczeniu, duże straty poniósł personel med. (np. z ok. 13 tys. lekarzy 1938 po wojnie pozostało ok. 5 tys.); ludność nękały m.in. epidemie gruźlicy, duru brzusznego i plamistego, czerwonki, zimnicy, które zostały jednak w ciągu kilku lat powojennych opanowane, gł. dzięki akcji Nacz. Nadzwyczajnego Komisariatu do Walki z Epidemiami, powołanego 1944. W PRL państwo przejęło obowiązek zapewnienia opieki zdrowotnej, pomocy med. i opieki społ. całej ludności; ponadto do jego zadań włączono kształtowanie właściwych warunków zdrowotnych środowiska człowieka. Prawo obywateli do ochrony zdrowia oraz pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy zostało w Konstytucji PRL 1952 zaliczone do praw obywatelskich; istotne z punktu widzenia ochrony zdrowia było wyrównanie 1970 75 uprawnień pracowników fiz. i umysłowych do zasiłków chorobowych, opieki nad chorym dzieckiem, objęcie ubezpieczeniem społ. ludności wiejskiej, rozszerzenie uprawnień kobiet do płatnego i bezpłatnego urlopu macierzyńskiego. Z finansowanej przez budżet państwa opieki zdrowotnej mogą korzystać wszyscy objęci ubezpieczeniem społ. oraz inne osoby, np. dzieci i młodzież ucząca się, żołnierze zasadniczej służby wojsk., osoby leczone z powodu gruźlicy i chorób wenerycznych; bezpłatnie są wydawane leki w lecznictwie zamkniętym, a także podstawowe przeciwgruźlicze, przeciwnowotworowe oraz niektóre stosowane w chorobach psych. i niektórych chorobach przewlekłych; ponadto bezpłatne leki przysługują inwalidom wojennym i wojskowym. Tworzony po wojnie system organiz. opieki zdrowotnej (ZOZ) obejmował opieką 30 150 tys. osób; podstawowym ogniwem lecznictwa ambulatoryjnego są przychodnie rejonowe w miastach oraz wiejskie i gminne ośr. zdrowia; leczenie stacjonarne zapewnia system szpitali ZOZ, szpitali wojew. oraz klinik akad. med., instytutów nauk.-badawczych i in. W zakresie profilaktyki działają wszystkie ogniwa służby zdrowia, szczególne jednak obowiązki spoczywają na Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS), utworzonej 1954, dysponującej siecią 384 stacji sanitarno-epidemiologicznych, oraz na przem. i szkolnej służbie zdrowia. System społ. służby zdrowia od końca lat 60. nie miał możliwości rozwojowych; niedoinwestowanie państw. służby zdrowia, pogorszenie się warunków zdrowotnych i socjalnych społeczeństwa spowodowały w latach 90. załamanie się istniejącego systemu opieki zdrowotnej. Od początku lat 80. podejmowano próby reformy polityki zdrowotnej państwa, lecz żadna z koncepcji nie zdołała uzyskać środowiskowej i społ. aprobaty; powstają liczne projekty ustaw (rządowe i poselskie), m.in. ustawa o zapobieganiu narkomanii, świadczeniach zdrowotnych gwarantowanych przez państwo, o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym; 1995 weszła w życie ustawa o ochronie zdrowia psych. (regulująca m.in. postępowanie przymusowe w psychiatrii). Wdrażane elementy reformy obejmują: dopuszczenie wszystkich podmiotów do zakładania i prowadzenia, na równych prawach, zakładów opieki zdrowotnej, zmianę zasad płatności za leki, wprowadzenie modelu lekarza rodzinnego, zwiększenie znaczenia samorządów zaw. lekarzy i pielęgniarek. Naczelnym organem koordynującym działania w zakresie opieki zdrowotnej jest Minist. Zdrowia i Opieki Społecznej. W Polsce opanowano wiele chorób zakaźnych, ale problemem o znaczeniu społ. nadal są: gruźlica, wirusowe zapalenie wątroby, zatrucia pokarmowe, choroby przenoszone drogą płciową; gł. przyczynami zgonów są choroby układu krążenia i choroby nowotworowe, występuje zjawisko znacznej nadumieralności mężczyzn; 1991 współczynnik umieralności ogółem wynosił 10,6 na 1000 ludności, a umieralności niemowląt 15,6 na 1000 urodzeń żywych; współczynniki należały do jednych z najwyższych w Europie. W 1991 było (na 10 000 ludności) 217 tys. (56,8) łóżek szpitalnych, 82,9 tys. (21,6) lekarzy, 17,5 tys. (4,6) dentystów, 16,1 tys. (4,2) farmaceutów, 207,7 tys. (54,4) pielęgniarek, 24 tys. (6,2) położnych; działało 6306 przychodni, 3311 wiejskich i gminnych ośr. zdrowia, 4690 aptek i 391 punktów aptecznych. Centralną instytucją ubezpieczeniową jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), ustalający prawa do świadczeń i je realizujący.
POMOC SPOŁECZNA
W okresie międzywojennym obowiązek pomocy społ. spoczywał, zgodnie z ustawą z VIII 1923, na związkach samorządu terytorialnego. Ponadto kwestią tą zajmowały się parafie i organizacje charytatywne. Po II wojnie świat. podstawę prawną w zakresie pomocy społ. stanowiła nadal ustawa z 1923 (obowiązywała do 1990). W 1945 49 pomoc społ. sprowadzała się do działań o charakterze ratowniczym, polegających na udzielaniu doraźnego wsparcia sierotom, dożywianiu ludności, zaopatrywaniu jej w odzież, organizowaniu domów noclegowych, schronisk itp. W 1949 57 pomoc ograniczała się do zapewnienia podstawowych środków utrzymania ludziom starym i niepełnosprawnym (ustrój socjalist., zapewniając wszystkim prawo do pracy, miał automatycznie likwidować ubóstwo i nędzę). W 1958 powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej, który wraz z Polskim Czerwonym Krzyżem i innymi organizacjami społ. i kośc. realizował pomoc społeczną. Nowe regulacje prawne w tym zakresie zostały wprowadzone XI 1990 ustawą o pomocy społ. (ze zmianami z VIII 1992), która zastąpiła akt prawny z 1923. Zgodnie z ustawą pomoc społ. organizują organy administracji państw. i samorządowej, współpracujące w tym zakresie z organizacjami społ., jak Pol. Czerwony Krzyż, Pol. Kom. Pomocy Społ., związki wyznaniowe, stowarzyszenia charytatywne, fundacje itp. Ciężar obowiązków związanych z pomocą społ. został przeniesiony z administracji rządowej na gminy, choć udział państwa pozostał nadal decydujący. Wyodrębniono zadania własne (finansowane z funduszy gminnych) i zlecone (opłacane przez państwo). Pracownicy zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej stali się pracownikami samorządowymi. Koordynacją ich działalności i nadzorem zajmują się powołane przez wojewodów Wojew. Zespoły Pomocy Społ., z ramienia rządu zaś za tę dziedzinę polityki społ. jest odpowiedzialny min. pracy i polityki socjalnej (do 1990 min. zdrowia i opieki społ.). W każdej gminie powołano ośr. pomocy społ.; obecnie w Polsce działa ok. 2,5 tys. takich ośr., zatrudniających ok. 19 tys. osób. Urynkowienie i prywatyzacja gospodarki spowodowały, że działalność socjalna przeniosła się z zakładów pracy do miejsca zamieszkania. W prywatnych zakładach działalność socjalna jest albo ograniczona, albo nie ma jej wcale. W myśl niepisanej umowy pracownicy rezygnują z roszczeń socjalnych, a pracodawca rekompensuje to wzrostem płac. Podobna tendencja występuje w państw. zakładach, gdzie za cenę podwyżek płac bądź tylko utrzymania płynności wypłat wynagrodzeń załogi godzą się na likwidację i wyprzedaż bazy socjalnej oraz ograniczenie funduszu socjalnego. W wyniku urynkowienia gospodarki i prywatyzacji nastąpiła radykalna zmiana struktury podopiecznych pomocy społecznej. Do końca lat 80. byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, rodziny alkoholików oraz sieroty z domów małego dziecka. Obecnie wśród podopiecznych przeważają osoby w wieku produkcyjnym, z reguły zdrowe, ale z powodu niskich płac lub bezrobocia nie dysponujące wystarczającymi środkami na utrzymanie. Według szacunkowych obliczeń w poł. 1993 bezrobotni stanowili 2/3 korzystających z zasiłków pomocy społecznej. Zakres pomocy społ. w Polsce obejmuje świadczenia środowiskowe i instytucjonalne. Do świadczeń środowiskowych zalicza się m.in.: zasiłki pieniężne stałe, okresowe i celowe, pomoc rzeczową, np. w postaci żywności, odzieży, opału, świadczenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, poradnictwo psychol. i prawne, sprawianie pogrzebu. W razie niemożności zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, osoba potrzebująca opieki może uzyskać pomoc instytucjonalną w formie pobytu w domu pomocy społ. lub w zakładzie opiekuńczym. W 1993 było 765 domów i zakładów pomocy społ. dysponujących 75,4 tys. miejsc, a z pomocy społ., niezależnie od formy i rodzaju świadczeń, skorzystało ponad 3 mln osób. Wydatki gmin na te cele wyniosły prawie 1,3 bln zł, zaś wydatki budżetu centr. prawie 4,8 bln zł. Fundusze pomocy społ. są przeznaczone na 3 grupy wydatków: 1) zindywidualizowane świadczenia uznaniowe wymagające diagnozy w formie wywiadu środowiskowego (m.in. zasiłki celowe, usługi domowe, pożyczki na usamodzielnienie ekon.); 2) znormalizowane świadczenia, do których uprawnienia łatwo ustalić (np. pomoc mieszkaniowa); 3) świadczenia dostępne dla wszystkich, którzy spełniają określone wymogi formalne (np. zasiłki stałe dla osób, które stały się inwalidami przed 18 rokiem życia). Od 1 I 1999 rozpoczęto wdrażanie reformy systemu opieki zdrowotnej i ubezpieczeń społecznych. Zob. też ubezpieczenia zdrowotne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, ubezpieczenia społeczne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych.