Polityka społeczna - realizowane przez państwo i inne podmioty prawne działania mające na celu zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie problemów społecznych w zakresie polityki kulturalnej, demograficznej itp. Celem polityki społecznej są 4 konkretne zagadnienia:

1) bezpieczeństwo socjalne - zapewnienie środków do życia w przypadku wystąpienia ryzyka socjalnego

2) inwestycja w człowieka - tworzenie równych szans rozwoju

3) zapewnienie ładu społecznego - podstawa stabilizacji życiowej

4) położenie akcentu na życie rodzinne

Sam termin polityka społeczna pojawił się na przełomie XVIII/XIXw., autorem był filozof, socjalista utopijny - Charles Fourier - był też współautorem koncepcji tzw. Falansterów (wspólnoty, które opierały się na pracy wykonywanej zgodnie z naturalnymi skłonnościami jednostki).

Ustrój społeczny - struktura organizacyjna zbiorowości ludzkiej, która jest oparta na normach zwyczajowych lub ustawowych regulujących sposób funkcjonowania społeczeństwa (wzajemne zależności, relacje miedzy jego członkami). Ustrój społeczny państwa jest silnie związany z polityką społeczną.

Ustrój społeczny na ziemiach polskich w okresie przedpaństwowym - pierwsze wieki naszej ery

Najstarszą formą społeczno-ekonomiczną była wspólnota pierwotna, która zajmowała się hodowlą zwierząt iw rolnictwem - gospodarka rolno-hodowlana. Około II, IIIw. zaczął rozwijać się handel i ustrój rodowo-plemienny. Ród - grupa połączona więzami pokrewieństwa tworząca pewną jednostkę osadniczą, majątkową, produkcyjną, zazwyczaj zajmował jedną osadę, zapełniał swoim członkom wyżywienie, ochronę przed obcymi. Plemię - większa jednostka skupiająca kilka rodów, na czele której stał naczelnik i starszyzna rodowo-plemienna. Wtedy pojawia się też zjawisko niewolnictwa.

Około VIw. następuje rozkład organizacji rodowej, głownie wpłynęły na to:

* rozwój wymiany handlowej

* migracja ludności

* rozwój rolnictwa - pojawiają się nowe narzędzia, które tworzą rolnictwo bardziej efektywne.

Ustrój opierał się na wielkiej i małej rodzinie. Wielka rodzina - wspólnoty terytorialne składające się z ok. 3-4 pokoleń, prowadzące wspólne gospodarstwo, na ich bazie pojawiają się małe rodziny - rodzice i dzieci, którzy zaczęli tworzyć gospodarstwa domowe. Poza tym wykształciło się tzw. opole - wspólnota terytorialna wolskości kilkudziesięciu lub kilkuset km² oparta na sąsiedztwie samodzielnie gospodarujących rodzin. ośrodkiem opola był ufortyfikowany gród. Ludzi łączyło wspólne używanie pastwisk, wód, lasów itp. Opola łączyły się w powiaty (od słowa wiec).

W okresie kształtowania się państwowości VIII-Xw. można mówić o tym, ze niewolnictwo było podstawą stosunków produkcyjnych. Mówimy wtedy o pierwszym w dziejach państwa polskiego podziale społeczeństwa na niewolników i ich właścicieli. Podział ten wpłynął na panów feudalnych (właścicieli ziemi) i chłopstwo. Właściciele zwani władykami dążyli do osiągnięcia korzyści z pracy ludności zależnej - użyczano środków, narzędzi, w zamian za świadczenia. Następuje stopniowe uzależnienie chłopów od feudałów. Jednocześnie poza tym systemem funkcjonują tzw. wolni chłopi zwani smardami.

Xw. - początek państwa, ustrój - monarchia patrymonialna - opierała się na władzy księcia, monarchy, który skupiał całość władzy i można go traktować jako właściciela ziemi, ludności, itd. Kształtuje się na ziemiach polskich ustrój feudalny. Feudalizm (łac. feudum - lenno, posiadanie) - formacja społeczno-ekonomiczna, w której chłopi byli użytkownikami ziemie i pozostawali w pańszczyźnianej zależności od feudałów, czyli właścicieli ziemskich. Feudał - posiadacz. Wówczas mamy do czynienia z gospodarką naturalną - gospodarka, w której w ramach gospodarstwa wytwarzane było wszystko to, co było potrzebne rodzinie chłopskiej. Chłopi byli zobowiązani świadczyć na rzecz feudała daniny lub tzw. rentę feudalną. Renta występowała w dwóch formach:

1) renta odrobkowa - chłop był zobowiązany do odpracowania na ziemi feudała określonego czasu

2) renta naturalna - pewne produkty pochodzące z użytkowanej przez chłopa ziemi, musiały być przeznaczona dla feudała.

Z biegiem czasu doszło do odejścia od gospodarki naturalnej w wyniku postępu społecznego i podziału prac. Wówczas pojawiły się ośrodki produkcji rzemieślniczej, specjalizujące się w określonych dziadzinach. Wykształciły się w podgrodziach: np. kamieniarstwo, płatnerstwo. Obok tej gospodarki istniały regalia ziemskie - własność panującego. Regale ukształtowało się przez podporządkowanie ziemi uprawnej, która był dzierżona przez ludność osobiście wolną ale zobowiązaną do świadczeń na rzecz monarchy. Drugim czynnikiem było rozciągnięcie władzy królewskiej na łąki, lasy, nieużytki, które książę przekazywał panom duchownym i świeckim (możnym).

Organizacja własności feudalnej:

Ukształtowało się dwie formy renty feudalnej - odrobkowa i naturalna, z czasem pojawiła się trzecia forma - renta pieniężna (czynszowa) - chłop, który wytworzył produkty na swojej ziemi, sprzedawał je i część zysku przekazywał feudałowi.

Podział społeczny

warstwa chłopska:

1) zakupieńcy - chłopi, którzy zostali uzależnieni w drodze przymusu ekonomicznego - w wyniku zadłużenia oddawali siebie i swoją rodzinę w zastaw i przechodzili do majątku wierzyciela i pracowali na jego rzecz aż do spłaty długu

2) rataje - otrzymywali pożyczkę w pieniądzu lub w inwentarzu, która była potrzebna na rozwój gospodarstwa, w zamian byli zobowiązani do renty odrobkowej

3) goście - osoby przybyłe z zewnątrz, osiedlali się w dobrach prywatnych należących do pana

4) smardowie - wolna ludność rolnicza, która została odgórnie przyporządkowana księciu lub panu

5) przypisańcy - przypisanie na podstawie dokumentu nadawczego

Niewolnicy (niewolni) - rekrutują się przede wszystkim z:

* jeńców wojennych

* niewypłacalnych dłużników

* przestępców

Niewolnikom nie przysługiwały żadne prawa - mogli być sprzedawani, status niewolnika był taki jak rzeczy. Stopniowo liczba niewolników spada, bo:

* niewolnicy starali się wykupywać, lub uciekali

* było to nieefektywne

Zróżnicowanie ludności zależnej ze względu na wykonywaną pracę:

1) rolnicy

2) rzemieślnicy dworscy (grodowi) - np. garncarze, cieśle, tokarze, kołodzieje. Itp.

3) ludność służebna, która nie zajmuje się wytwarzaniem kontentych rzeczy, lecz konkretnymi czynnościami - służba łowiecka, służba hodowlana, rybacy, bartnicy, górnicy, komornicy, łagiewnicy (sycenie miodu, warzenie piwa), itp.

W okresie XIVw. Można mówić o monarchii stanowej - ustrój polityczny, w którym poza księciem udział w sprawowaniu władzy przypada również innym grupom społecznym (przede wszystkim duchowieństwu i rycerstwu). Monarchia ta ukształtowała się po 1320r. Kształtowanie się stanów:

Stan społeczny - grupa społeczna różniąca się od innych nie tylko faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale również stanowiskiem prawnym: duchowieństwo, mieszczaństwo, chłopstwo, rycerstwo (szlachta). Ten podział zostanie zachowany doi końca XVIIIw.

Stanowisko prawne - nie tylko odrębne prawo - każdy z tych stanów podlega odrębnemu prawu, ale również odrębne sądownictwo.

Najwcześniej wykształciło się duchowieństwo: na początku XIIIw. - wówczas kler zaczął rządzić się odrębnym prawem, sądownictwo, uzyskał Rozległe immunitety (zwolnienie z określonych ciężarów). Wówczas możliwa była fluktuacja - przemieszczanie się osób z różnych stanów - nie ma wyraźnych podziałów. Z czasem decydującym elementem było urodzenie. Drugim stanem było rycerstwo - pierwsza połowa XIVw. - odrębne prawo i sądownictwo. Stan chłopski - ludność zależna i w niewielkim stopniu wolni chłopi (którzy mogli się przemieszczać). Stan miejski - osadnictwo na prawie polskim i prawie niemieckim.

Osadnictwo na prawie polskim - opierało się na zasadach prawa zwyczajowego (oparte na tradycji). Panowie feudalni ściągali na swoje ziemie osadników, osiedlali ich na gruntach, które nie były dotąd zagospodarowane, by w przyszłości korzystać z tego, co zostanie przez tych osadników wytworzone. Umawiano się na określoną wysokość czynszu. Wolnizna - zwolnienie z płacenia czynszu przez jakiś okres czasu.

Wyższym stopniem zaawansowania było osadnictwo na prawie niemieckim - rozwinęło się na ziemiach polskich w XIIIw. Na ziemiach zachodnich i śląskich, najwcześniej w dobrach klasztornych. Sprowadzano kolonistów z Niemiec i Flandrii. Istotnym elementem był dokument lokacyjny - wystawiany przez księcia lub pana feudalnego dokument w formie przywileju, w którym zrzekał się on swoich praw na rzecz zasadźcy i ograniczał swoją inicjatywę.

Zasadźca - osoba, która miała zorganizować założenie wsi na prawie niemieckim. Był zobowiązany do sprowadzenia kolonistów, którzy rozpoczynali prace organizacyjne na danym obszarze. Zasadźca był zobowiązany do zorganizowania osady i w zamian za to, gdy osada została zorganizowana - zasadźca zostawał sołtysem (w przypadku wsi) lub wójtem (w przypadku miasta). Miał liczne przywileje, np. wyłączne prawo do zakładania karczmy, młyna, do polowań, łowienia ryb, otrzymywał od księcia większe grunty, prawo do poboru 1/6 czynszu wszystkich mieszkańców osady, 1/3 kar sądowych. Miał też obowiązki: przewodniczył miejskiej radzie sądowej, zbieranie dla pana czynszu, zobowiązanie do konnej służby wojskowej. W dokumencie lokacyjnym wszystkie warunki „współpracy” między księciem a zasadźcą były dokładnie określone.

Kształtowanie się stanu mieszczańskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu

Istnieją dwie koncepcje kształtowania się miast:

1) datuje powstanie miast polskich na X-Xiw. - według tej teorii miasta zaczęły się wyodrębniać z tzw. podgrodzi. Grody pełniły funkcję ośrodków polityczno-administracyjnych. Z uwagi na zapotrzebowanie na towary rzemieślnicze, wokół grodów powstawały podgrodzia. W podgrodziach zaczęły się kształtować ośrodki gospodarczo-handlowe. W X-XIw. Można wyróżnić 25 podgrodzi (np. Gniezno, Poznań). Równocześnie zróżnicowaniu podlega społeczność zamieszkująca podgrodzia - są 2 grupy:

a) bogaci kupcy (zwani meliorantem) - zajmowali pozycję nadrzędną, pozycje rządzące

b) lud zwany plebsem - rekrutował się z:

* drobnego rycerstwa, które straciło dochody, bo nie było wyprawa łupieszczych

* ludność napływowa ze wsi

* kupcy obcokrajowcy przejeżdżający - najczęściej Żydzi, ale także m.in. Niemcy

Istnienie mieszczaństwa można datować na wiek XI-XII, ale jako odrębny stan - dopiero od XIIIw. Wówczas takich miejscowości było ok. 100.

Cechy miasta targowego:

* prawo targowe (ius fori) - specjalne prawo targowe, zapewniało swobodę dokonywania transakcji targowych przez wszystkich obecnych na targu. Wprowadzono osobne sądownictwo targowe (w dniach, w których był targ obowiązywało osobne sądownictwo), objęcie targu tzw. mirem książęcym. Polegał on na wzmożonej ochronie prawnej uczestników targu (jeśli dokonana została np. kradzież, kara była wyższa, niż tam, gdzie miru książęcego nie było). Zwalniało mieszkańców miejscowości targowych z różnych ceł, opłat, podatków

2) datuje powstawanie miast na wiek XIII - miasta zaczęły się kształtować w XIIIw i było to związane z nadawaniem dokumentów lokacyjnych, zakładaniem miast na prawie niemieckim, wyłączenie mieszkańców miasta spod jurysdykcji administracji książęcej - prawo było egzekwowane przez zasadźcę. Mieszkańcy miast lokowanych na prawie niemieckim poddani byli prawu niemieckiemu (prawo magdeburskie, lub lubeckie). Organizacja takiego miasta była wzorowana na organizacji Magdeburga (na południu) lub Lubeki (na północy). Korzyści księcia/feudała: nadanie dokumentu lokacyjnego wiązało się z pewną opłatą, po upływie wolnizny podatki, różnego rodzaju opłaty szczególne, np. opłaty targowe, finansowe kary sądowe. Lokowanie miast na prawie niemieckim było korzystne dla właścicieli ziemskich.

Kształtuje się też wyraźny podział na 3 grupy:

a) patrycjat miejski - grupa bardzo nieliczna, tworzą ją najzamożniejsi kupcy, właściciele domów, osoby, które posiadały znaczny majątek

b) pospólstwo - samodzielni rzemieślnicy, właściciele warsztatów, drobni kupcy. Pozostawało w stałym sporze z patrycjatem, bo patrycjat przerzucał na nich znaczną część ciężarów i nie dopuszczał do władzy.

Zarówno patrycjat jak i pospólstwo rekrutowało się z ludności niepolskiej, głównie z Niemców. Posiadali obywatelstwo miejskie, które było dziedziczne. Wiązało się to z prawem, do zasiadania we władzach miejskich.

c) plebs - biedota miejska, nie posiadali majątku, byli pozbawieni praw miejskich, wszelkich uprawnień, ale podlegali prawu miejskiemu - wyrobnicy, służba domowa, byli to Polacy.

Gałęzie gospodarki miejskiej. Są 3 podstawowe:

1) rzemiosło - istotnym elementem było powstawanie od połowy XIIIw. cechów miejskich. Cech - przymusowa organizacja wolnych rzemieślników miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalności. Cele powoływania do życia cechów:

a) ochrona interesów zorganizowanego rzemiosła wobec konkurencji - zapewnienie ochrony w walce między kupcami a rzemieślnikami.

b) zapewnienie członkom cechu wyłączności w wykonywaniu rzemiosła w danym mieście - zapewniały rzemieślnikom uprzywilejowane stanowisko na rynku lokalnym. Na czele warsztatu stał majster (właściciel), obok niego byli czeladnicy (pracownicy bez prawa założenia własnego warsztatu) i uczniowie (po odbyciu praktyki mogli awansować na czeladników). Czeladnicy po zrobieniu pracy zaliczeniowej (majstersztyku) np. szczególnych butów, mogli awansować na majstra - wpłaca do cechu składkę i otrzymuje prawo do założenia własnego warsztatu. Czeladnicy otrzymywali wynagrodzenie, uczniowie - nie.

c) członkowie cechu mogli liczyć na wzajemną pomoc. Pobierano różne składki. W razie śmierci członka cechu - wdowie i dzieciom udzielano pomocy finansowej

d) cech był bractwem religijnym - miał własny sztandar

e) organizował życie towarzyskie

f) funkcja obronna (typowo wojskowa) - w czasie oblężenia miasta każdy cech był odpowiedzialny za obronę określonego fragmentu murów obronnych. Na początku XIVw. We Wrocławiu istniało 29 cechów.

2) górnictwo - początkowo oparte na pracy niewolników. W XIIIw. zaczęto opierać je na pracy wolnych ludzi. Głównie górnicy rekrutowali się z ludności niemieckiej i romańskiej. Pojawiają się pierwsze akty prawne (ordynacje górnicze) regulujące kwestie własności kopalin, prawa górników, uprawnienia księcia, itp. Najstarsza ordynacja pochodzi z 1274r. dla Lwówka Śląskiego., Rozwinął się system gwarecki. Gwarkowie (górnicy) pracowali na własny rachunek - co wydobyli należało do nich, po zapłaceniu olboru (10% wartości wydobytych kopalin). Z czasem zaczęli organizować się w związki zwane gwareckimi, które pełniły funkcje analogiczne do cechów.

3) handel - istotne znaczenie dla rozwoju handlu miały międzynarodowe szlaki handlowe. Interesy kupców były zabezpieczone. Rady miast wprowadzały przymusowe pośrednictwo między rzemieślnikiem i konsumentem - był nim kupiec. By rzemieślnicy nie sprzedawali bezpośrednio swoich produktów klientom, bo kupcy nie mieliby z czego żyć. Dlatego rzemieślnicy sprzedawali swoje produkty kupcom, a oni z marżą - klientom. Sprzedaż można było prowadzić wyłącznie na targach organizowanych przez miasto - zazwyczaj raz w tygodni. To w jaki dzień i jak często można było prowadzić targ obyło określone w dokumencie lokacyjnym. Sprzedaż poza targiem była zakazana. Nie było można otworzyć kramu w obrębie 1 mili od targu. Miasto było monopolistą w prowadzeniu handlu. Poza prowadzeniem targów raz do roku organizowano jarmark - trwał kilkanaście dni. Wymiana handlowa obejmowała większy obszar niż rynek lokalny - także kupcy międzynarodowi. Przywileje kupców i handlowców:

a) przymus drogowy - kupcy zamiejscowi byli zobowiązani do używania ściśle określonych dróg, na których funkcjonowały stacje celne - gdzie pobierano cła wewnętrzne. Utrudniało to wymianę handlową miedzy ziemiami. Dlatego większe miasta dla swoich obywateli wprowadzały całkowite lub częściowe zwolnienie z ceł.

b) prawo składu - przywilej handlowy ograniczający konkurencję ze strony obcych kupców polegający na tym, że przez miasto, któremu przysługiwało prawo składu nie wolno było kupcowi przejechać przez miasto nie wystawiając swojego towaru na sprzedaż. Są 2 typy prawa składu:

* bezwzględne prawo składu - obowiązek sprzedaży towaru w całości - umożliwiało kupcom miejscowym dyktowanie cen kupcom zamiejscowym

* względne prawo składu - kupiec musiał wystawić towar na określony czas

c) prawo gościnne - zakazywało obcym kupcom wchodzenia w stosunki handlowe miedzy sobą. Koniecznym pośrednikiem musiał być kupiec miejscowy.

W Polsce gildie nie rozwinęły się, nie tak jak np. we Włoszech.

Udział w życiu miejskim ludności żydowskiej

Od XIIw. Do Polski przede wszystkim z Włoch zaczęła napływać ludność żydowska. Przyczyną była konkurencja z miejscowymi kupcami, która prowadziła do pogromów Żydów w Europie Zachodniej. Żydzi prowadzili różną działalność gospodarczą: handel i rzemiosło, ale przede wszystkim mogli pożyczać pieniądze na procent - na tym się dorabiali. Te pieniądze z lichwy bardzo często lokowali w ziemię. W Polsce przełomowym wydarzeniem był nadany w 1264r. przez Bogusława Pobożnego w formie statutu przywilej, który gwarantował wzmożoną ochronę prawną dla Żydów jako tzw. sługów skarbca. Bo mając dużo pieniędzy mogli zasilać kasę księcia.

Charakterystyka możnowładztwa i rycerstwa

Ukształtowanie się odrębnej grupy feudałów następuje w Xivw. Wspólnym elementem łączącym członków tej grupy była własność ziemi. Ci, którzy mieli ziemię na własność zostali do niej zakwalifikowani. Struktura wewnętrzna podział na feudałów duchownych i świeckich. Świeccy dzielili się na możnowładztwo i rycerstwo.

Możnowładcy - najwyższa warstwa feudalna, najbogatsi, najzamożniejsi.

1) górna warstwa - optymaci (optimates) - urzędy dworskie, należeli do rady książęcej, zarządzali grodami

2) niższa warstwa - nobile

Dostęp do grupy możnowładców był utrudniony. Podstawą przynależności była dziedziczna własność dóbr ziemskich - jedna, dwie, kilkanaście wsi. Poza rytym rozwój własności ziemskiej następował w rezultacie nadań książęcych (nagrody w postaci nadań ziemskich - beneficja - początkowo odwołalne, potem od XIIIw. dziedziczne)

Rycerstwo (milites) - stanowili większą grupę. Ziemia, którą posiadali dziedzicznie była mniejsza, sami pracowali w gospodarstwach. Początkowo czerpali dochody z wypraw wojennych. Gdy w późnym średniowieczu wyprawy zaczęły zanikać, czerpali korzyści z ziemi. Różnica miedzy rycerstwem a możnowładztwem była płynna - wystarczyło się wzbogacić by zostać możnowładcą.

Przywileje rycerstwa:

1) ziemia stanowiąca własność rycerza była zwolniona z dziesięciny

2) feudałom przysługiwała wyższa główszczyzna i nawiązka. Główszczyzna - odszkodowanie za zabójstwo bliskiej osoby. Nawiązka - odszkodowanie za zranienie

3) ma charakter honorowy - związany jest z prawem do noszenia miecza, pasa, ostróg, pasowanie przez księcia

4) od XIw. Możni mieli wyłączność na obsadzanie urzędów

Rycerstwo służebne - zwani rycerzykami - nie posiadali poddanych, utrzymywali się z pracy własnych rąk, grupa ta szybko zanikła.

Szlachcice mieli herb - pozostałość po znakach używanych do znaczenia koni lub bydła, granic posiadłości. Później były używane w pieczęciach. Oprócz herbu rycerzom przysługiwało zawołanie - potrzebne do nawoływania się w czasie bitwy.

Ustrój społeczny w XIV i XVw.

Stan chłopski

Uzależnienie chłopstwa od panów feudalnych. Renta o charakterze pieniężnym we wsiach na prawie niemieckim, odrobkowa we wsiach na prawie polskim.

Wolność wychodu polegała na wolności przejścia z dóbr jednego pana feudalnego do drugiego, lub ze wsi do miasta. Polegało to na tym, że cały swój dobytek (ruchomości) chłop przenosił na inne miejsce. na początku XIVw. Ta wolność nie była szczegółowo ograniczana. Jedynym warunkiem było doprowadzenie gospodarstwa do porządku, obsiania ziemi i uiszczenie rocznego czynszu. Ewentualnie chłop mógł znaleźć na swoje miejsce zastępcę, który przejmował jego obowiązki i nie płacił czynszu. Z czasem te warunki zostały skumulowane. Warunkiem opuszczenia ziemi było nie tylko uporządkowanie gospodarstwa ale i znalezienie zastępcy. We wsiach na prawie polskim chłop mógł opuścić ziemię tylko w grudniu i opłacić tzw. wstanne - opłata na rzecz pana feudalnego (wykupienie się). Z biegiem czasu (od XVw.) wolność wychodu ze wsi była jeszcze bardziej ograniczana. We wsiach lokowanych na prawie polskim, gdzie obowiązywała wolnizna np. na lat 10, chłop mógł opuścić wieś dopiero po takim czasie opłacania czynszu, w jakim opłacała wolnizna, w tym przypadku po 10 latach. We wsiach na prawie niemieckim chłop mógł opuścić wieś w dowolnym czasie, ale musiał opłacić z góry czynsz za okres obowiązywania wolnizny, tj. w tym przypadku za 10 lat z góry. Prawo zwyczajowe przewidywało 3 przypadki, w których cała wieś bez zgody pana mogła opuścić ziemię:

1) zgwałcenie przez pana żony lub córki chłopa

2) w sytuacji kiedy pan feudalny został wyklęty (obłożony ekskomuniką) i z tego powodu chłopi byli pozbawieni posług religijnych ze strony kapłana

3) jeżeli w wyniku zaniedbań, długów zaciągniętych przez pana wprowadzono egzekucję na gospodarstwach chłopskich

Ponieważ z biegiem czasu wprowadzano prawa, które dalej ograniczały prawo wychodu chłopów z ziemi, częste stawało się zbiegostwo chłopskie. Zbieg, to chłop, który uciekł z ziemi bez uregulowania warunków. Zbieg w świetle prawa nie miał prawa ponownie osiąść na niczyjej ziemi, zawrzeć umowy z innym panem feudalnym. Wyjątek, gdy pan feudalny, od którego chłop uciekł, wiedział gdzie on się znajduje i przez rok nie zrobił nic, by go sprowadzić. Wówczas następowało przedawnienie zbiegostwa. Jednakże gdy doszło do próby ściągnięcia takiego chłopa, mógł on się wykupić, opłacając roczny czynsz i 3 grzywny kary. Równocześnie prawo zwyczajowe zmierzało do zapobiegania nagabywania chłopów przez innych feudałów i prób sprowadzania och na swoje ziemie. Aby temu zapobiec w przypadku gdy doszło do ucieczki chłopa na ziemię drugiego pana, on również płacił karę.

Kwestia mieszczaństwa

W XIVw. Następuje nasilenie lokacji miast. Podobnie na ziemiach centralnych dominował element polski, na ziemiach południowych i zachodnich - niemiecki. Warstwą najbogatszą był patrycjat - Niemcy. W XIVw. W miastach pojawiają się Włosi, nie zajmowali się handlem, byli to głównie artyści. Ludność rekrutowała się ze wsi, ale byli to także zbiegowie, drobna szlachta, rycerstwo. W XIVw. można mówić o tym, że pojawia się instytucja obywatelstwa miejskiego. Aby nabyć obywatelstwo, które umożliwiało korzystanie z prawa miejskiego trzeba było spełnić określone warunki:

1) legitymowanie się świadectwem prawego pochodzenia - ze związku małżeńskiego

2) wyznanie chrześcijańskie

3) jeżeli ktoś przybył do miasta i chciał uzyskać obywatelstwo, ale był obywatelem innego miasta i miał obywatelstwo innego miasta, to musiał się go zrzec - zakaz podwójnego obywatelstwa miejskiego

Z biegiem czasu warunki te były zaostrzane:

4) dokonać zakupu nieruchomości w mieści, ewentualnie należało wejść w związek małżeński z córką obywatela miejskiego

5) uiszczenie odpowiedniej opłaty

6) złożenie właściwej przysięgi przed radą miejską.

Po spełnieniu tych warunków osobę wpisywano do specjalnej księgi miejskiej. Obywatelstwo miało charakter dziedziczny. Korzyści majątkowe z posiadania obywatelstwa:

1) bezpłatne lub tanie nabywanie drewna na opał z miejskiego lasu

2) mógł korzystać z pastwisk poprzez wypasanie bydła

3) dzierżawa młynów

4) Obywatel mógł korzystać z praw politycznych, starać się o zasiadanie w strukturach władz miejskich

Obywatelstwo mógł nabyć przedstawiciel patrycjatu lub pospólstwa. Plebs nie posiadał praw miejskich.

Ustrój władz miejskich

Warstwą dominującą był patrycjat. Dążył on do rozszerzenia swojej władzy majątkowej i politycznej. Na przeszkodzie stali im dziedziczni wójtowie. Dochodziło do konfliktów interesów między nimi. Z czasem głównie w wyniku podziałów spadkowych w przypadku wójtów ich pozycja ulegała osłabieniu. Pojawił się proces wykupywania wójtostwa - wpłacano pewną kwotę dla wójta, a on zrzekał się wójtostwa. Władzę przejmował patrycjat, tworzyli radę miejską. Rada złożona była z rajców. Przejęcie całości władzy rady doprowadził do konfliktu miedzy patrycjatem a pospólstwem. W 1368r. Kazimierz Wielki wydał specjalną ordynację nakazującą aby rada miejska w połowie składała się z przedstawicieli cechów (pospólstwa). W odpowiedzi na to patrycjusze chcąc utrzymać władzę w całości stworzyli nową strukturę rady - funkcja rajcy stała się dożywotna i dziedziczna. To doprowadziło do kolejnego konfliktu. W XVw. otwarte spory. W 1418r. we Wrocławiu doszło do walki zbrojnej. Wpływało to niekorzystnie na relacje społeczne w miastach. Zadania rady miejskiej:

1) rada miejska jako organ administracyjny mogła obsadzać sądowe urzędy miejskie - ławników

2) pełnili funkcje prawodawcze - uchwalała tzw. wilkierze - prawa (uchwały) zwierające prawa regulujące np. zasady bezpieczeństwa miejskiego, tryb organizacji targów, normy zwyczajowe. Wynikiem tego było to, że prawodawstwo każdego z miast rozwijało się w inną stroną. Doprowadziło to do tego, że między miastami uwidoczniły się różnice.

Cechy

W XIV-XVw. dalszy rozwój cechów, kontrolę nad nimi sprawowała rada miejska, pojawiają się statutu cechów (regulaminy wewnętrzne), które zawierały np.:

1) regulacje dotyczące stosunku pracy

2) drobiazgowo określały sposób produkcji

3) rodzaje narzędzi

4) nabywanie surowców

5) jakość wyrobów

6) ceny wyrobów

7) maksymalną liczbę terminatorów (uczniów)

Te wszystkie obwarowania sprzyjały podnoszeniu jakości. Na czele cechu stał jeden lub kilku tzw. starszych cechowych, którzy pełnili funkcję zwierzchnią, przewodzili cechom, pełnili funkcję sądową w drobnych sprawach karnych.

W związku z nasyceniem rynku rzemieślniczego, wzrosła konkurencja. Cechy starały się ograniczać możliwość rozwoju nowych samodzielnych warsztatów. Coraz trudniej było awansować z czeladnika na mistrza. Ponieważ rady miejskie, które współpracowały z echami wprowadziły uchwały, które ochraniały pozycję mistrzów, doprowadziło to do tworzenia się konkurencyjnych dla cechów bractw czeladników. Na początku bractwa te nie były uznawane jako zgodne z prawem. Starano się prześladować ich członków. Jednak nie dało się tego zatrzymać. W XVw. były coraz częstsze. Członków bractw nazywamy partaczami (parte fraternitatis). Partacze nie mogli zakładać swoich warsztatów w obrębie miast, mogli funkcjonować jedynie w pobliżu miast. Pracowali na własną rękę.

Handel

XIV-XVw. trwała walka o przywileje ze strony kupców. Do końca XVw. utrzymało się prawo składu, w XVw. 50 miast dysponowało tym prawem. Spowodowało to, że do tych miast ściągali kupcy, którzy mogli zaopatrzyć się w towary. Przymus drogowy również został utrzymany - zapewniało to rozwój handlu krajowego. Instrumenty działania państwa: wydawanie przez miasta wilkierzy przeciw zbytkowi (leges sunctuarie) - zakazywały mieszczanom noszenia ozdób, drogocennych szat, ograniczało ilość gości na ucztach. Starano się utrzymać dystans miedzy szlachtą a mieszczaństwem, chodziło o to, by środki finansowe nie były przeznaczane na zbytki, ale na rozwój handlu i rzemiosła.

Kolejne działania mające wzmocnić pozycję kupców: zwalnianie z ceł własnych kupców przez miasta. Wzmocniło to konkurencję miedzy kupcami różnych miast. Miasta nigdy nie wypracowały wspólnej polityki wobec szlachty, co doprowadziło do tego, że dominacja szlachty nie umacniała pozycji mieszczan. Konsekwencją był upadek miast. W XVw. dochodzi do osłabienia pozycji miast na rzecz szlachty. Szlachta uzyskiwała kolejne przywileje, które miały zagwarantować jej wyłączność w warunkach społecznych, pozycja ekonomiczno-społeczna miast była coraz bardziej osłabiana. 4 przykłady działań szlachty, które doprowadziły do degradacji pozycji mieszczan w XV-XVIw.:

1) 1454 - przywileje nieszawskie - zniesiono monopol miast na prowadzenie handlu, wprowadzono wolność sprzedaży i kupna, zwiększono konkurencję między kupcami miejscowymi a przybyłymi, wpłynęło to na obniżenie cen

2) 1465, 1496 - wojewodowie wprowadzili specjalne taksy, czyli maksymalne ceny sprzedawanych przez rzemieślników i szynkarzy produktów, równocześnie starano się nie dopuścić do wyzysku chłopów przez mieszczan. Wprowadzono taksy na produkty rolne - ceny minimalne.

3) 1454 - wprowadzono możliwość wywoływania mieszczan przed sąd ziemski. Generalna zasada, prawa zwyczajowego, że jeżeli chcemy kogoś pozwać, to pozywamy do sądu właściwego dla pozwanego. Zgodnie z nową zasadą, jeśli mieszczanin został pozwany przez szlachcica nie odpowiadał przed sądem miejskim, lecz przed szlacheckim. Jeżeli pozwanym był szlachcic, to i tak odpowiadał przed sądem szlacheckim.

4) 1456 - statut Korczyński - ustanowiono możliwość nakładania podatków na mieszczan krakowskich bez zgody tychże mieszczan.

Ludność Żydowska Kazimierz Wilki w XIVw. zatwierdził prawa wydane przez Bolesława Pobożnego i rozciągnął je na całe państwo. Ponieważ Żydzi nadal napływali do Polski, stanowili konkurencję dla kupców miejscowych. Na tym tle w XIV i XVw. w większych miastach dochodziło do pogromów żydowskich. Mimo to królowie polscy w dalszym ciągu chronili Żydów, bo oni trudnili się lichwą, więc mieli duży kapitał, i królowie mogli pożyczać od nich pieniądze.

Charakterystyka szlachty XIV-XVIw.

Ugruntował się podział na 3 podstawowe grupy:

1) szlachta wywodząca się z możnowładztwa - skupiali duże posiadłości ziemskie, swoje oparcie polityczne znajdowali u tzw. klienteli (bardzo drobnej szlachcie). Doprowadziło to do wyodrębnienia się grupy magnatów

2) średnia i drobna szlachta - średnia: Małopolska, i Wielkopolska, drobna: Mazowsze. Drobna szlachta to inaczej szlachta zagrodowa lub zaściankowa, utrzymywała się dzięki pracy własnych rąk na własnej nieruchomości.

3) szlachta nieosiadła - XVw. - impossessionati (gołota) - nie ma ziemi na własność. Majątkowo nie różnili się od bogatego mieszczaństwa. Jedyne co uch różniło, to prawa polityczne. Stanowili główną klientelę magnaterii. Wykształcił się system klienteli - niepisany sojusz miedzy gołotą a magnaterią.

Od połowy XIVw. Przynależność do szlachty nie była uzależniona od posiadania ziemi, ale od wykazania pochodzenia od przodków. Stan szlachecki zaczął się powoli zamykać i stał się stanem dziedzicznym.

Nagana szlachecka i nobilitacja

Jeżeli ktoś zarzucił szlachcicowi jego nieszlacheckie pochodzenie, to taki zarzut skierowany do sądu nazywamy naganą szlachecką. Osoba naganiona musiała przedstawić 6 świadków, w tym 2 z rodu ojczystego i po 2 z innych rodów, którzy przed sądem mogli przysiąc o szlacheckim pochodzeniu osoby naganionej. Jeśli szlacheckie pochodzenie zostałoby potwierdzone, to konsekwencje spotykały osobę, która zarzut postawiła.

Formą przejścia do stanu szlacheckiego była nobilitacja. Mogła obejmować mieszczan i chłopów. Był to akt prawny nadawany przez króla/Sejm, który to akt nadawał mieszczaninowi/chłopu tytuł szlachcica, co wiązało się z tzw. adopcją do jednego z rodów szlacheckich. Wówczas mógł on korzystać ze wszystkich przywilejów szlachty. Nobilitację uzyskiwało się najczęściej za jakieś zasługi.

Przywileje stanowe szlachty

Przywileje - uprawnienia nadawane przez monarchę określonej osobie, grupie osób lub stanowi. Zaprzestano przyznawania przywilejów jednostkowych na rzecz przywilejów stanowych. W ramach przywilejów stanowych mówimy o:

1) przywilejach prowincjonalnych, ziemskich - obowiązywały na poszczególnych częściach kraju

2) przywilejach generalnych - obowiązywały w całym kraju. Przykłady przywilejów generalnych:

a) 1355, Buda, Ludwik Węgierski - Ludwik przyrzekł szlachcie nie pobierać od niej nadzwyczajnych podatków, zobowiązał się do nieskorzystania z tzw. stacji w dobrach feudalnych (prawo do zatrzymania się w majątku szlachcica, który musiał na swój koszt utrzymać króla). Król zobowiązał się wynagradzać straty jakie poniosła szlachta w wyniku wojen poza krajem.

b) 1374, Koszyce, Ludwik Węgierski - zwalniał szlachtę od tzw. podatku poradlnego z wyjątkiem dwóch groszy od łana chłopskiego. Zobowiązał się do wykupywania szlachty z niewoli w czasie wojny zagranicznej. Ograniczenie obowiązku finansowania przez szlachtę budowy zamków.

c) 1388, przywilej piotrkowski, Władysław Jagiełło - ustalono stały żołd dla wojska w czasie pospolitego ruszenia. Jagiełło zobowiązał się wykupywać szlachtę z niewoli także w czasie wojny wewnętrznej (obronnej).

d) 1422, przywilej czerwiński, Władysław Jagiełło - bardzo ważny przywilej jeśli chodzi o prawa szlachty - król zagwarantował nietykalność majątkową szlachty bez wyroku sądowego. Król zobowiązał się, że sądy będą sądziły wyłącznie na podstawie prawa pisanego. Zakaz łączenia w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego.

e) 1423, Warta, Władysław Jagiełło - gwarantował równość stosowania prawa w ramach całego stanu szlacheckiego.

f) 1425, Brześć, potwierdzony w 1430 w Jedlni i w 1433 w Krakowie, Władysław Jagiełło - gwarantował nietykalność osobistą szlachty osiadłej - przywilej mówiący o tym, że bez prawomocnego wyroku sądowego szlachcic nie może być zatrzymany.

g) 1454, Cerekwica i Nieszawa, Kazimierz Jagiellończyk - dotyczył zakazu zwoływania przez króla pospolitego ruszenia bez wcześniejszej zgody sejmików ziemskich. Ponadto zezwolił na pozywanie mieszczan przed sądy ziemskie (szlacheckie). Cofnięto część przywilejów dla Żydów.

1505, Aleksander Jagiellończyk - ustawa sejmowa - Konstytucja nihil novi - była podsumowaniem wszystkich przywilejów, zamykała okres nadawania przywilejów. Główna zasada: nic o nas bez nas - szlachta zobowiązuje króla, że nie będzie on mógł wprowadzić żadnego prawa bez zgody szlachty. Prowadzi to do uzależnienia króla od szlachty. Rozpoczyna się okres Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Rzeczpospolita szlachecka Xvi, XVII, XVIIIw.

Wiodącą rolę odgrywała szlachta. Rola króla, mieszczan i chłopów została bardzo ograniczona. Jest to okres złotej wolności szlacheckiej.

Relacje między stanami

Chłopi - XVIw. to okres wzmożonego rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. W ramach folwarku funkcjonował nie tylko szlachcic, ale i podlegli mu chłopi. Postępowanie szlachty w stosunku do chłopów. Pogłębia się polityka przeciwko chłopom, ich status był coraz gorszy. Szlachta rugowała (wysiedlała) chłopów z ziem żyznych do ziem gorszych. Ponadto włączano do folwarków łąki, pastwiska, tzw. pustki (ziemie po zbiegłych chłopach). Skupowanie sołectw - zjawisko wykupywania przez szlachtę dziedzicznego sołectwa. Dzięki temu szlachta zyskiwała władzę nad chłopami. Chłopów wolnych przypisywano do ziemi. W ramach ustaw sejmowych podwyższano wymiar robocizny, np. w Wielkopolsce renta feudalna wynosiła 5 dni w tygodniu. Wprowadzono tzw. pańszczyznę sprzężajną - chłop musiał pracować przy użyciu własnych narzędzi. Praktykowane były tzw.: daremszczyzny, powaby i tłoki -dodatkowe prace dla pana feudalnego w czasie żniw - 6 dni w tygodniu. Wprowadzono dobrowolny najem lub najem przymusowy za połata pieniężną. Stopniowo zwiększano wielkość czynszu.

Tzw. podwody - obowiązek zwozu zboża i drewna z pól/lasów do folwarku pańskiego. Rozszerzono tzw. monopole dworskie: tzw. przymus mlewny (nakaz milenia zboża tylko w młynie pana swojego feudalnego, za opłatą), zakaz propinacji - wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży alkoholu. Sprzedaż alkoholu była ograniczona, mógł być sprzedawany w określonych karczmach, a dochody szły do szlachcica. Przymus propinacyjny - jeśli chłop chciał się napić, mógł iść tylko do karczmy należącej do jego pana. Istniał przymus zakupu określonej ilości alkoholu na określone święta. Ograniczono zdolność prawną chłopów - chłop mógł występować przed sądem jedynie w obecności pana. Wyrazem stosunku szlachty do chłopów był wydany w XVIw. podręcznik Anzelma Gostomskiego „ O wyzysku i eksploatacji chłopów”

Skutki takiej polityki szlachty względem chłopów:

1) ubożenie stanu chłopskiego i bogacenie się panów feudalnych

2) coraz większą grupą byli chłopi bezrolni - wyrugowani z ziemi, nie mogący nigdzie osiąść

3) zbiorowe strajki, sabotaże, podpalanie folwarków, zabijanie szlachty przez chłopów

4) tzw. zbiegostwo i wykołowanie - ograniczanie ucieczek chłopów przez nowych panów

XVIIw. to okres oligarchii magnackiej, dominacji najzamożniejszej warstwy szlachty. Ta dominacja miała istotny wpływ na stosunki miedzy szlachta a chłopami. Największą rolę zaczęły odgrywać latyfundia - wielkie posiadłości ziemskie, gdzie pan miał nad chłopami władzę absolutną. Ich organizacja oparta była na określonej strukturze. Na czele stał dziedzic (magnat, właściciel), jego zastępcą był komisarz. Ponieważ dobra ziemskie często były rozrzucone, latyfundia dzieliły się na tzw. klucze, na czele których stali gubernatorowie. Klucze dzieliły się na folwarki, na czele których stali administratorzy/starostowie. To administratorzy/starostowie bezpośrednio kierowali gospodarką danego folwarku i sprawowali władzę dominialną nad chłopami w latyfundiach kładziono nacisk na zwiększenie produkcji rolnej, zwiększano liczbę dni pańszczyźnianych. Obciążano chłopów kolejnymi powinnościami, utrzymano daremszczyzny, powaby i tłoki. Wszystko to prowadziło do tego, że gospodarstwa chłopskie miały mniejszą wydajność, wiec prowadziło to do powolnej degradacji całej ekonomii w kraju.

W XVIIw. pojawiają się organizacje gromadzkie. Właściciel ziemski przerzucał władzę nad chłopami na tzw. gromadę - kontrola członków tej gromady . oddawał władzę gromadzie, a gromada rządziła się sama. Organem naczelnym w gromadzie było zgromadzenie, które mogło np. nakładać nowe podatki. Przed panem cała gromada odpowiadała w sposób zbiorowy.

W XVIIIw. pojawia się zjawisko alienacji chłopów - chłopi sprzedawani byli bez ziemi, można było zamieniać się chłopami, czy darować komuś chłopa. Tzw. powzdanie - i chłopi, którzy ostali się niezależnymi, z uwagi na niemożność wyżywienia rodziny sami oddawali się w poddaństwo. Szlachta w dalszym ciągu działała na polu sejmowym na niekorzyść chłopów. Zniesiono przedawnienie w sprawie zbiegłych chłopów. Wzrosły kary z przyjęcie zbiegłego chłopa. Pojawiły się nowe przepisy, które zezwalały na złapanie i zmuszenie do pracy ludzi luźnych (włóczęgów). Roboty sezonowe do Prus i na Śląsk - utrudniano wyjazdy.

Efekty: zbiegostwo, bunty, podpalenia, rozwinęło się w zbójnictwo. Stosowano wobec nich wzmożone represje karne. Dochodziło do powstań chłopskich - głównie Ukraina, Białoruś, Litwa.

1651 - Aleksander Kostka Napierski przedstawił program zniesienia pańszczyzny i zniesienia stanu szlacheckiego

Mieszczaństwo -w XVI-XVIIIw. prowadziła politykę mającą na celu degradację mieszczaństwa. Przeforsowała prawo, które odbierało cechom prawo wydawania cenników na towary krajowe i zagraniczne. Próbowano znieść cechy. 1496 - zakazano mieszczanom nabywania dóbr ziemskich. 1543 - szlachta nakazała tym mieszczanom, którzy mieli dziedziczne dobra ziemskie - sprzedanie tych dóbr. Wprowadzono prawa zakazujące sprawowania urzędów, a także wyższych urzędów duchownych przez mieszczan. By zwiększyć konkurencję dopuszczono do handlu w kraju kupców zagranicznych. Zakazano polskim kupcom wywozu swoich towarów za granicę, a towary, z zagranicy mogli przywozić do Polski tylko obcokrajowcy. Szlachcic, który zajmował się handlem lub rzemiosłem był narażony na utratę czci (szlachectwa). Ograniczano w drodze ustaw sejmowych kompetencje rady miejskiej w ten sposób, że poddano działania tych rad kontroli starostów (urzędników szlacheckich). Rozwój tzw. jurydyk miejskich - pojedyncze nieruchomości należące do szlachty lub duchowieństwa w obszarze miasta. Jurydyka nie podlegała prawu miejskiemu, ale szlacheckiemu. Sprawy miejskie przekazywano sądom szlacheckim. Została powołana tzw. asesoria - najwyższy sąd dla mieszczan.

Wewnątrz stanu mieszczańskiego również nie działo się dobrze. Zaostrzyła się walka między patrycjatem a pospólstwem. Cechy rzemieślnicze nabrały z biegiem czasu charakteru organizacji elitarnych. Poziom organizacji cechowych był coraz bardziej obniżany. Pojawili się masełkowie - rzemieślniczych, którzy bez egzaminu mistrzowskiego dostawali się do cechów w drodze przekupstwa lub małżeństwa z wdową po mistrzu. Obniżenie standardów obniżyło stan majątkowy członków cechów. Coraz większą konkurencję stanowiły bractwa cechowe partaczy (przeszkodników).

Prawo górnicze w XVI, XVIIw. powstają coraz liczniejsze kodyfikacje, które regulowały problematykę górniczą. Specjalizacja podziału pracy.

Handel w XVI, XVIIw. zakładane są tzw. konfraternie - organizacje kupców, które dawało im wyłączne prawo do handlu w danym mieście. Aby prowadzić handel zamiejscowy tworzono spółki. Z handlem powiązana była nowa specjalizacja - furmani- zajmowali się organizacja przewozu towarów na własny rachunek, za opłatą.

Zmiany w zakresie prawa składu - szlachta od XVIw. była zainteresowana rozwojem handlu, doprowadziła do stopniowego znoszenia prawa składu. Efektem było to, że ponad 70% towarów znalazło się w rękach szlachty. Kontrakty (targi) poznańskie, krakowskie, potem także lwowskie - coroczne zjazdy szlachty służące zawieraniu różnego rodzaju transakcji. Ok. 75% wszystkich transakcji w roku zawierane było właśnie na kontraktach.

Sytuacja Żydów - w XVIw. w miastach mieszkało 150tys Żydów, zajmowali się rzemiosłem, a bogatsi prowadzili różne operacje finansowe, bankowe, handlowe. Organizacja oparta była na gminach zwanych kahałami. Prowadziło to do antagonizmów, wypędzania Żydów z miast, pogłębiał się proces napływu Żydów do Polski ale i wzrost niechęci do nich.

W drugiej połowie XVIIw. następuje apogeum upadku miast. Dotyczy to w szczególności miast królewskich (w prywatnych było różnie). W miastach królewskich proces upadku i proces agraryzacji miasta - powolna degradacja z ośrodka miejskiego na ośrodek rolniczy. Duży wpływ miały na to toczące się w XVIIw. wojny. Wojny doprowadziły do zniszczeń, z których miasta nie potrafiły się podnieć, więc ludność z nich odpływała. Istotną rolę w upadku miast odegrały jurydyki. W XVIIw. w Lublinie były 23 jurydyki szlacheckie. Doprowadziło to do rozbicia zwartości przestrzennej miast. Ustawy przeciwko zbytkowi - kolejny cios dla miast. W miastach wprowadzono odrabianie pańszczyzny przez mieszczan - 10 dni w roku, wprowadzono przymus propinacyjny, przymus mlewny.

Pojawiają się Cyganie. W XVIIw. zaczęto uznawać ich obecność, wiązało się to z obowiązkiem płacenia przez nich podatków. Podatki od Cyganów zbierali tzw. królowie cygańscy.

Szlachta w XVII i XVIIIw.

Od XVIw. następuje umacnianie szlacheckiej własności ziemi poprzez skupowanie sołectw, zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan, w ramach ruchu egzekucyjnego - sekularyzacja dóbr kościelnych, a także poprzez zniesienie królewskich regali górniczych w artykułach henrykowskich. Stan szlachecki w XVI i XVIIw. był najliczniejszy w Europie, na Mazowszu - do 25%. Zasadniczo był stanem zamkniętym. Wprowadzono zakaz mieszanych małżeństw, instytucja nobilitacji w połowie XVIw. podlegała kontroli Sejmu.

Utrata szlachectwa następowała w drodze orzeczenia przez sąd tzw. infamii:

- w drodze zajmowania się tzw. zawodem miejskim (handlem, rzemiosłem - to prawo nadała dopiero Konstytucja 3 maja)

- poprzez zawarcie małżeństwa z plebejką

Szlachta rządziła się swoimi zasadami. Najważniejsza była zasada równości szlacheckiej - wysunięta w XVIw. przez średnią szlachtę. Miała na celu niedopuszczenie do odseparowania się magnaterii od średniej szlachty. W praktyce równość ta nie istniała. Różnicom majątkowym przeciwdziałała egzekucja dóbr (ruch egzekucyjny). Poza magnaterią i szlachtą średnią, która dominowała na urzędach (zasiadała w trybunale koronnym) istniała tzw. szlachta drobna (zagrodowa, zaściankowa) oraz tzw. szlachta gołota - w praktyce była pozbawiona wszelkich praw politycznych, a szlachta drobna została wciągnięta przez szlachtę średnią w walkę z magnaterią. Ruch szlachecki mający dać pozycję średniej szlachcie został zapoczątkowany w 1394r. z chwilą powstania dwuizbowego parlamentu, gdzie swoich przedstawicieli miała prawo mieć średnia szlachta, a urzeczywistnienie tej zasady miało miejsce w 1505r. - wydano konstytucję nihil novi, która gwarantowała średniej szlachcie równouprawnienie w wydawaniu uchwał z senatem. W skład senatu wchodziła prawie wyłącznie magnateria. W izbie poselskiej - szlachta średnia.

Wzmocnienie pozycji szlachty miało miejsce w 1573r. w artykułach henrykowskich.

Magnateria od XVIIw. połączona z dawnym możnowładztwem rusko-litewskim uzyskała decydującą siłę w państwie - dowód - rokosz Lubomirskiego 1665-66. Wówczas następuje stopniowa pauperyzacja drobnej szlachty, powiększenie kręgów szlachty gołoty, zwiększa się ilość ziemi w rękach średniej szlachty. Rosną wielkie latyfundia magnackie - nie tylko na Ukrainie, ale i w Polsce - latyfundia Radziwiłłów, Sapiehów, Lubomirskich, Zamoyskich. Wokół magnaterii skupiała się szlachta szukająca protekcji. W zamian za korzyści finansowe, utrzymanie doprowadziło to do uzależnienia gospodarczego i osobistego od magnatów znacznej części drobnej szlachty. Wyrazem tego była coroczna pensja zwana podarunkiem, płacona przez magnata szlachcicowi w zamian za poparcie patrona na sejmikach.

Relacje w XVIIw. magnatów do chłopów i mieszczan

Władza nad nimi była absolutna. Magnaci mieli własne wojsko, pobierali cła, myto z terenu swoich latyfundiów, czasem prowadzili własną politykę zagraniczną, toczyli prywatne wojny.

Liczba nobilitacji w formie konstytucji sejmowej zmniejszyła się 5-krotnie. Nieco więcej nobilitacji było w czasie wojny. Ta sytuacja doprowadziła do pojawienia się instytucji skartabellatu - tzw. niepełne szlachectwo. Przejawiało się to w tym, że do trzeciego pokolenia nie można było piastować żadnego urzędu. Podobnie indygenat - nadawanie szlachectwa cudzoziemcom - podlegało kontroli sejmu. Dla podkreślenia formalnej równości szlachty zakazano noszenia orderów, ograniczono używanie przez magnatów tytułów hrabiowskich i książęcych oraz zakazano królowi ich nadawania.

Reformy w okresie rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego (od 1764r.)

W drugiej połowie XVIIIw. nadawanie chłopom wolności było wyjątkiem i obwarowane było określonymi warunkami. Coraz częstsze było tzw. wykupywanie się chłopów z niewoli, co dla magnaterii było kolejnym źródłem dochodów. Zależność administracyjno-sądowa chłopów od panów nie zelżała. Nadal istniał handel chłopami. Wówczas zwiększono także wymiar tygodniowej pańszczyzny, Zniesiono część świąt kościelnych, zwiększył się udział dochodów w formie rent pieniężnych. Wiązało się to z rozwojem w Rzeczpospolitej gospodarki towarowo-pieniężnej. Niewielki przełom w pozycji chłopów przyniosły prawa kardynalne z 1768r. Prawa te zniosły dotychczasową zasadę prawa życia i śmierci (ius vitae et necis), pozbawiając szlachtę prawa wydawania wyroków śmierci na chłopie na mocy wyroku sądu dominialnego. Poddany był wówczas sądzony przed sądem większego miasta (grodzkim lub ziemskim), jednakże zmiana ta miała teoretyczne znaczenie, bo sądy szlacheckie nie odwoływały, nie zmieniały wyroków wydanych przez szlachtę przeciwko chłopom. Kolejną zmianą wprowadzoną przez artykuły henrykowskie było wprowadzenie zasady karania śmiercią szlachcica za zabicie chłopa, jednak przepis ten był martwy. Pozytywną sytuacją było to, że uchwalone w drugiej połowie XVIIIw. ustawy wiejskie usprawniały proces ściągania renty w różnych formach, uwalniały szlachtę od obowiązku pomocy chłopom w okresie nieurodzaju. Bardzo niechętnie odnosiły się do uwalania chłopów jako hultajów. Mimo to w królewszczyznach w wyniku licznych skarg gromad zanoszonych przed sąd referendarski usankcjonowano dziedziczne chłopskie użytkowanie gruntu, zastrzegając jednocześnie konieczność zezwolenia w razie sprzedaży gruntu przez chłopa. W opracowanym w 1778r. projekcie zbioru prawa Andrzeja Zamoyskiego zaprowadzono istotną poprawę postrzegania chłopów i usankcjonowano podział chłopów na dwie kategorie:

1) tzw. przyporządkowanych do ziemi - drugi i czwarty syn mógł odejść ze wsi po ukończeniu 19lat uzyskując wolność osobistą

2) chłopi cieszący się wolością osobistą - pozostawali na gruncie na mocy umowy zawartej z panem

Mieszczaństwo

Stan miast w drugiej połowie XVIIIw. był bardzo zły. W Rzeczpospolitej funkcjonowało 1414 miast, na ogół wyglądem przypominających osady wiejskie. Mimo to prowadzona była polityka nadawania takim osadom lokacji miejskich. Najwięcej mieszkańców miały: Kraków-10tys., Poznań-20tys., Gdańsk-50tys., Warszawa-120tys. W ramach polityki antymieszczańskiej sejm z 1768r. odmówił mieszczanom nazwy stan, zastrzegając tą nazwę dla króla, senatu, izby rycerskiej, co było wyrazem demonstracyjnego odrzucenia mieszczaństwa poza nawias społeczeństwa. Ludność miast prywatnych bardzo skarżyła się na różne ciężary. Wśród działań reformatorskich w niektórych dobrach zniesiono cechy, co pozwoliło rozwinąć handel i rzemiosło, obowiązywało prawo do zbytku. W miastach królewskich w 1768r. umocniono zwierzchnictwo starostów, przez zakaz odwoływania się od sądów miejskich wprost do asesorii, lecz można to było robić jedynie za pośrednictwem sądu starościńskiego.

Od 1764r. zaczęto wprowadzać pewne reformy w miastach królewskich. Utworzono tzw. komisje dobrego porządku. Było ich kilkadziesiąt, liczyły 6-14 członków, składały się ze szlachty, na ich czele stał starosta. Szlachecki się komisji był zwycięstwem feudalnego charakteru komisji dobrego porządku. Do głównych zadań komisji należało:

- uporządkowanie miast

- odbudowa ulic według nowego planu

- rewizja gospodarki finansowej władz miejskich

- usuwanie nadużyć w cechach rzemieślniczych

Komisje uwzględniały głownie interesy zamożnego mieszczaństwa, zapewniając rządy w mieście głównie bogatej warstwie kupieckiej.

W drugiej połowie XVIIIw. pojawia się zalążek nowej warstwy społecznej - warstwy robotniczej, tzw. wyrobników. Powstała głównie na wsiach w związku ze znacznym wzrostem zaludnienia i rosnącym zapotrzebowaniem na pracę w fabrykach i manufakturach magnackich. Wzrastała rola czeladzi i wyrobników wolnych kontraktowych. Warstwa wyrobników rekrutowała się głównie z biednego chłopstwa, tworzących warsztaty rzemieślników, plebsu miejskiego, deklasującej się drobnej szlachty gołoty. W tym okresie pojawia się nazwa robotnik, jako pracownik manufaktury, ale także jako pracownik umysłowy, np. drobna szlachta 'zasilająca warstwę urzędniczą. Pojęcie tzw. ludzi luźnych - zasilali warstwę robotniczą i były to osoby płynnie przechodzące z prac rolnych do przemysłowych, z majątku do majątku, z miasta do miasta. Uchwały regulowały stosunek do tych grup - przymusową lustrację. W 1764r. pojawia się uchwała sejmowa zakazująca przyjmowania do pracy ludzi służących bez świadectwa ich poprzedniego pana.

W latach 90. XVIIIw. zaczęto aresztowania ludzi żebrzących, umieszczano ich w tzw. domach pracy, zmuszano do robót publicznych, służby prywatnej. Pod koniec XVIIIw. podjęto walkę z włóczęgostwem. Za włóczęgę uważano każdego, kto od ostatniego regularnego zatrudnienia wędrował po kraju przez 3 miesiące.

Konstytucja 3 maja 1791r. - ustrój społeczny

Osiągnięciem Konstytucji była zawarta w III rozdziale zasada suwerenności narodu, zgodnie z którą naród jest suwerenem, w rękach narodu leży najwyższa władza, ale naród nie sprawuje tej władzy bezpośrednio - J.J. Rousseau. Ponadto cennym stwierdzeniem było objęcie całej ludności terminem naród. Od tej pory naród to nie tylko szlachta, ale także mieszczaństwo i chłopi.

W I rozdziale zapisano swobodę wyznania, zastrzegając jednak pierwszeństwo dla religii katolickiej (np. święta kościelne były równocześnie świętami państwowymi).

Rozdział II regulował status szlachty ziemiańskiej. Utrzymano status quo jeśli chodzi o szlachtę. Utrzymano przywileje, potwierdzono gwarancję nietykalności osobistej i majątkowej szlachty, utrzymano zwierzchność dominialną nad chłopami i formalną równość wewnątrz stanu szlacheckiego. Jedyna zmiana - od wpływu politycznego odsunięto szlachtę gołotę.

Chłopi - IV rozdział - podstawą była koncepcja fizjokratów, która zakłada, że podstawowym źródłem bogactwa państwa jest ziemia. Stan, który jest związany z ziemią (chłopi) zajmuje bardzo ważne miejsce w państwie. Podkreślano zasadę fizjokratyzmu. Pojawił się także zapis o opiece prawa i rządu nad stanem chłopskim. Zachęcano do zawierania umów indywidualnych lub zbiorowych, które regulowałyby zakres świadczeń wiążących obie strony. Chodziło o zagwarantowanie chłopom bezpieczeństwa przez uniemożliwienie jednostronnego wypowiedzenia umowy przez magnata. Zapewniono wolność osobistą osobom przybywającym do kraju - chodziło o to, by ta wolność objęła tylko cudzoziemców albo tych chłopów, którzy uciekli za granicę i wracali do kraju. Chłop w dalszym ciągu był przywiązany do ziemi, uzależniony od szlachty, obciążony pańszczyzną. Relacje chłop-szlachcic nie uległy zmianie. Utrzymano gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą, która pogłębiała kryzys.

Mieszczaństwo w grudniu 1789r. w Warszawie doszło do tzw. czarnej procesji, w której udział wzięli mieszczanie z całego kraju, ubrani na czarno na znak żałoby po upadku miast. Zaniesiono do sejmu postulaty, w których wnoszono o rozwiązania prawne mające poprawić status mieszczan 18.04.1791r. sejm uchwalił ustawę o miastach królewskich, która później została włączona do Konstytucji 3 maja jako rozdział III. Rozszerzono na posesjonatów mieszczan część praw, które do tej pory przysługiwały tylko szlachcie - przywilej nietykalności osobistej, mieszczanie mogli nabywać dobra ziemskie, umożliwiono mieszczanom piastowanie niższych urzędów administracyjnych, otworzono zawody prawne (np. adwokata) dla mieszczan. Umożliwiono mieszczanom osiąganie reng oficerskich w wojsku, rozszerzono możliwości nadawania szlachectwa.

Żydzi - odrębna regulacja komisji policji objęła ich nietykalnością osobistą, pozwolono im utrzymywać w domu służbę chrześcijańską.

Konstytucja utrzymała ustrój stanowy i feudalny typ państwa. Nawet jeżeli powoli czyniono kroki mające na celu zniesienie granic stanowych, jednak istniały nadal. Sytuacja chłopów zmieniła się w 1794r.w trakcie insurekcji kościuszkowskiej - władze powstańcze podejmowały działania mające na celu zjednanie sobie chłopów - od ich postawy zależał sukces powstania. Władze powstańcze zgodziły się pójść chłopom na rękę. 7.05.1794r. ogłoszono manifest połaniecki, który nadawał wolność osobistą chłopom. Wolność ta była przyznawana pod określonymi warunkami:

- wcześniejsza spłata długów wobec dworu

- spłata zaległych podatków

- zawiadomienie stosownych organów o tym, że chłop opuszcza ziemię

Wprowadzono instytucję dozorców, którzy mieli pośredniczyć w rozwiązywaniu sporów między dworem a wsią, sporządzać spis ludności, sprawować nadzór nad utrzymaniem dróg i mostów, dbać o rozwój rolnictwa i ochronę lasów, sprawować nadzór nad nauczycielami wiejskimi. Wprowadzenie instytucji dozorców miało mobilizować chłopów do obrony niepodległości oraz miało służyć dalszemu rozwojowi kraju.

W październiku 1794r. Hugo Kołłątaj ułożył projekt ustawy o wynagradzaniu chłopów zasłużonych w trakcie powstania

Księstwo Warszawskie (07.1807-1875)

Państwo utworzone z inicjatywy Napoleona, miało być namiastką państwa polskiego. 22.07.1807r. została nadana Konstytucja Księstwa Warszawskiego, która regulowała także kwestie społeczne. Najważniejsze z nich to:

1) I rozdział zniósł poddaństwo chłopów - faktyczne zniesienie poddaństwa chłopów na ziemiach polskich

2) wprowadzono równość obywateli wobec prawa

3) wprowadzono wolność wyznania

Te trzy kwestie oznaczały formalną likwidację podziałów stanowych. Nie wprowadzono żadnych zmian w układzie stosunków społecznych. W dalszym ciągu ziemie należały do szlachty.

W konstytucji po raz pierwszy wprowadzono jednolite pojęcie obywatela:

1) znaczenie szersze - obywatelstwo oznaczało przynależność państwową do Księstwa, czyli pełną zdolność cywilnoprawną, co niosło za sobą możliwość korzystania z ogólnych praw wolnościowych i ochrony sądowej

2) znaczenie węższe - obywatelstwo polegało na prawie do udziału w życiu publicznym, np. prawie do udziału w głosowaniu. To obywatelstwo było uzależnione od wpisu do księgi obywatelskiej. Była osobna księga dla szlachty i osobna dla pozostałych. Prawo wpisu przysługiwało tylko mężczyznom.

Pozostałe osoby nazywano mieszkańcami - byli to cudzoziemcy i Żydzi

Szkolnictwo i opieka społeczna

Organizacja opieki społecznej na ziemiach polskich

Opieka społeczna co do zasady należała od średniowiecza do zakresu zadań Kościoła. Zakony tworzyły ośrodki, do których przyjmowane były osoby potrzebujące opieki - XIIIw. Na szerszą skalę szpitale pojawiają się w XVIw. w miastach lub przy parafiach wiejskich. Początkowo fundusze pochodziły tylko z dobrowolnych ofiar. Na czele takich ośrodków stali tzw. prowizorowie - świeccy zarządcy szpitali. Szpitale pełniły także rolę przytułków dla starców, ubogich, sierot, podrzutków. Szpitale specjalizujące się wyłącznie w leczeniu zaczęły powstawać w Polsce w XVIIIw. Pojawiają się specjalne ośrodki dla określonych grup np. górników, żołnierzy. Sam udział państwa ograniczał się do ochrony prawnej. Państwo nie zajmowało się podstawami działania szpitali, nie wprowadzało regulaminów wewnętrznych, tymi kwestiami zajmowali się tzw. kollatorzy - właściciele dóbr prywatnych, na których szpital został założony.

1775r. - utworzono osobno dla prowincji koronnych (Małopolska i Wielkopolska) i osobno dla Litwy tzw. komisje szpitalne, które podjęły się zadań związanych ze służbą zdrowia:

1) utrzymywanie szpitali we właściwym stanie

2) organizowanie i zakładanie domów starców i przytułków

3) szpital miał powstać w każdym województwie. Siedzibami szpitali miały być byłe klasztory jezuickie. W szpitalach mieli pracować felczerzy i położne. Do ich obowiązków miało należeć także objeżdżanie powiatów w celu zwalczania chorób epidemicznych (ludzi i zwierząt), prowadzenie szczepień przeciwko ospie. Każdy szpital musiał być wyposażony w aptekę. Projekt tej ustawy upadł w 1780r. kiedy to ustawa została uchylona.

1784r. - uniwersał królewski, który dla podniesienia poziomu opieki zdrowotnej w kraju nakazywał, aby z każdego miasteczka wydelegowany został jeden uczeń, który miałby studiować na Akademii Lekarskiej w Krakowie, co miało zaowocować tym, że po ukończeniu studiów i powrocie do swojego miasteczka, każde miasteczko miałoby wykwalifikowanego lekarza. Ale utrzymanie takiego studenta było bardzo drogie, więc miasta starały się „wykręcić” od tego obowiązku. W XVIIIw. Państwo podejmuje nadzorcze działania mające na celu realizację polityki społecznej - zagwarantowanie społeczeństwu pewnego poziomu życia

Szkolnictwo

Geneza szkolnictwa jest ściśle związana z rozwojem kościołów i sieci parafialnych. Osoby duchowne, jako osoby wykształcone dawały gwarancję rozwoju szkolnictwa. Były one przygotowywane w szkołach katedralnych i po ich ukończeniu mogły same udzielać nauki. Największe ośrodki w XIIIw. - Kraków i Wrocław. Nauczano tzw. trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka (umiejętność logicznego formułowania myśli). Uczono także muzyki, śpiewu, geometrii, astronomii, arytmetyki…

W XIVw. rozwija się w Krakowie nauka prawa kanonicznego, dużo osób wyjeżdża na uniwersytety za granicę (na Sorbonę, do Bolonii, Padwy), co skutkuje napływem wykształconych ludzi z powrotem do kraju. Z biegiem czasu , od XVw. szkolnictwo nie jest związane tylko i wyłącznie z Kościołem. Od XV-XVIw. kształtuje się struktura szkolnictwa. Wykształcają się szkoły:

1) niższe - szkoły parafialne, w których nauczają duchowni i szkoły miejskie które mają wyższy poziom. Szkoły miejskie były utrzymywane przez samo miasto. Personel w nich był dobierany przez władze miejskie, władze kościelne mogły mieć wpływ jedynie na sprawy związane z religią. Do szkół miejskich uczęszczała młodzież miejska i chłopska, szlachta niewiele. Było ok. 650 takich szkół. Zaczyna dominować element świecki.

2) średnie - w XVIw. powołane zostają szkoły nowego typu zwane gimnazjami lub szkołami akademickimi. Do tych szkół rekrutuje się głównie bogate mieszczaństwo i szlachta. Szkoły średnie były tworzone przez katolików i protestantów. Przykłady: gimnazjum akademickie w Gdańsku, gimnazjum w Toruniu, ariańska szkoła średnia w Rakowie. W połowie XVIw. w ramach kontrreformacji zostaje powołany zakon jezuitów. W Polsce w połowie XVIw. powstaje ok. 15 kolegiów jezuickich, do których uczęszczała młodzież szlachecka. Nauczano tych przedmiotów, które były potrzebne w karierze politycznej (retoryka, łacina itp.) - hamowało to rozwój kultury polskiej. Program był oparty na nietolerancji religijnej.

Uniwersytet Jagielloński -1588r. powołano Kolegium Narodowe - szkoła średnia, której celem było przygotowanie do studiów wyższych

3) wyższe -pierwszy uniwersytet - Akademia Krakowska - XIVw. XV-XVIw. - rozkwit Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dominuje matematyka i astronomia, potem także prawo. Wśród studentów przeważają mieszczanie i chłopi. Około połowy XVIw. działalność kontrreformacyjna doprowadziła do spadku liczby studentów (scholastyka - metoda nauczania oparta na łacinie i wąskich horyzontach). Nie udały się próby utworzenia innych ośrodków akademickich: w Elblągu, Krakowie i Wilnie. 1544 - uniwersytet w Królewcu; 1579 - Akademia w Wilnie; 1594 - Jan Zamoyski utworzył w Zamościu Akademię wyłącznie dla przedstawicieli szlachty. Nie udało się utworzyć szkół wyższych protestanckich.

XVI-XVIIIw. - sukcesy odnoszą szkoły jezuickie. W XVIIIw. jest ich w Polsce 66 - program wciąż ten sam, do tych szkół uczęszcza bogate mieszczaństwo i szlachta. W XVIIw. Obok tych szkół powstają szkoły zakonu pijarów. Kolejne szkoły jezuickie - Poznań i Lwów. Uniwersytet Jagielloński odbudowuje się w XVII-XVIIIw., zakłada własne szkoły średnie (gimnazja) - np. Gniezno, Widawa. Upadają szkoły średnie protestanckie, a także ariańska szkoła średnia w Rakowie.

XVII, XVIIIw. zdecydowane zepchnięcie na margines stanu duchownego, zanikają parafialne szkoły wiejskie. Reformy w zakresie szkolnictwa przynosi dopiero wiek XVIIIw - Collegium Nobilium. Powołanie do życia Collegium Nobilium było efektem przenikania z Zachodu nurtów oświeceniowych.

1740r. - z inicjatywy Stanisława Konarskiego otwarto w Warszawie Collegium Nobilium dla dzieci magnatów i szlachty. Przedmioty to np. nowożytne języki obce, geografia, historia, filozofia, prawo, fizyka… Głównym celem Collegium Nobilium było przygotowanie młodzieży szlacheckiej do przejęcia w przyszłości władzy w państwie, umocnienia go. Aby przygotować młode pokolenie do przeprowadzenia reform gospodarczych. Zreformowano szkoły pijarskie.

Kolejną powołaną do życia szkołą była Szkoła Rycerska, która powstała w 1767r. z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i Adama Czartoryskiego i z ich własnych środków. Nastąpiło to pod wpływem nurtów oświeceniowych i liberalnych. Szkoła miała przygotowywać kadrę oficerską i urzędniczą. Rekrutowano osoby ze stanu szlacheckiego, drobnej, niebogatej szlachty od wieku 8 lat. Wśród absolwentów byli m.in.: Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Sowiński. Program nauczania był bardzo szeroki: język polski, historia arytmetyka, rysunek, francuski, łacina, angielski, prawo cywilne, nauka moralności, fizyka, administracja, prawo natury, inżynieria, fortyfikacja, taktyka. Panowała tam swoboda poglądów, nie było cenzury. Szkoła była bardzo dobrze wyposażona, miała dużą bibliotekę. Sam król brał udział w rekrutacji kadry nauczycieli - byli to nie tylko Polacy i nie tylko katolicy, zarówno szlachta jak i mieszczanie.

Przełomowym wydarzeniem było powołanie do życia 14.10.1773r. Komisji Edukacji Narodowej. Od bardzo dawna istniała potrzeba generalnej reformy szkolnictwa. Zarówno szkoły pijarskie jak i jezuickie były oparte na konserwatywnym programie, były nienowoczesne, należało wprowadzić zmiany. Król Stanisław August Poniatowski po konsultacjach z najbliższym otoczeniem (na obiadach czwartkowych) postanowił wprowadzić reformy. Powołana do życia w 1773r. Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym na świecie kolegialnym ministerstwem oświaty publicznej i świeckiej. 21.08.1773.r papież Klemens XII dokonał likwidacji zakonu jezuitów. A ponieważ w Polsce dysponował on dużym majątkiem, państwo postanowiło ten majątek przejąć. Nieruchomości zakonne zostały w ramach dzierżawy przekazane za opłatą chętnym osobom. Z otrzymanych w ten sposób funduszy (50mln zł, dla porównania koszt utworzenia Szkoły Rycerskiej to ok. 300tys. zł) dokonywano reform. Charakterystyka KEN:

* była wolna od wpływu Kościoła, dzięki temu zmieniono program nauczania

* KEN miała dozór nad wszystkimi generalnymi akademiami, gimnazjami, koloniami akademickimi (całym szkolnictwem). Wprowadzono jednolity program nauczania. Struktura szkół:

1) uniwersytety w Krakowie i Wilnie

2) szkoły wydziałowe - w większych miastach (szkoły wojewódzkie) - 7-letnie

3) szkoły podwydziałowe - 6-letnie

4) szkoły parafialne

Nie było wówczas obowiązku szkolnego. Pod zarządem KEN znalazło się ok. 100 szkół, poza parafialnymi. Edukacja objęła ok. 20tys. uczniów (ludność ok. 8mln) Powołanie KEN wpłynęło na rozbudowanie kadry nauczycielskiej. Początkowo tylko duchowni byli nauczycielami. Z biegiem czasu zatrudniano także świeckich. Powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, z inicjatywy Ignacego Potockiego i Grzegorza Piramowicza. Głównym zadaniem Towarzystwa było zaopatrzenie szkół w podręczniki. W tym zakresie dużą rolę odegrał Hugo Kołłątaj. Na uczelnie byli ściągani nauczyciele z innych państw, by przenieść do Polski pewne rozwiązania, idee z Zachodu. Tworzono obserwatoria, biblioteki, laboratoria. Uwspółcześniono system edukacji. Program nauczania - w 1783r. wydano kodyfikację, w której zawierały się ramy programowe nauczania. Program był oparty na zasadach racjonalizmu, patriotyzmu i materialistycznych poglądów na świat. Dominowała nauka prawa, historii, ekonomii. Przeciwko KEN występował konserwatywny kler. Krytykowano KEN za to, że zdecydowało się odejść od religii i stosowania kar cielesnych.

Działania państwa w zakresie ochrony pracy, zagwarantowania pracy

Ustawodawstwa dotyczące prawa pracy pojawiło się w Królestwie Polskim w 1882r.W latach 60-70 XIXw. liczba robotników wzrasta z 75tys. do 250tys, a do 1914r. do 375tys. Najbardziej rozwinięte regiony to: Dąbrowa Górnicza, Łódź, Warszawa. Wzrost liczby robotników powoduje wzrost aktywności klasy robotniczej. Powstaje pierwszy proletariat, organizacje robotnicze. Zaistniały wówczas korzystne warunki, by wprowadzić rozwiązania w zakresie prawa pracy. Przepisy prawa pracy były zróżnicowane w stosunku do różnych grup robotników. Pełne zastosowanie ustawodawstwo miało jedynie w odniesieniu do fabryk. Fabryka - przedsiębiorstwo przemysłowe zatrudniające najmniej 16 robotników lub posiadające kocioł parowy, maszynę parową.

Umowa o pracę

Istniały wówczas dwie naczelne zasady, które determinowały umowy o pracę:

1) wolność umowy o pracę - nie było reguł, które ograniczałyby jak ma wyglądać umowa o pracę

2) zakaz zawierania umowy na całe życie

W 1891r. pojawia się obowiązek zawierania umów na piśmie. Te umowy były sporządzane w formie książeczki obrachunkowej, którą otrzymywał robotnik. Z biegiem czasu umowę można było zawrzeć na czas określony lub nieokreślony. Kolejne ograniczenia - zakaz pobierania od robotników opłat za pomoc lekarską, zakaz pobierania opłat za narzędzia i korzystanie z oświetlenia. Jeżeli nakładano na robotników kary - mogły iść jedynie na cele społeczne.

Prawo do strajku i koalicji

W zaborze rosyjskim istniała nierówność w prawach pracodawcy i robotnika. Brak było legalnej możliwości zbiorowego wpływu na warunki pracy. Ustawy obowiązujące w zaborze rosyjskim zakazywały tworzenia związków, organizacji robotniczych, zakazywały też możliwości strajku. Przełom nastąpił w 1903r., kiedy to pojawiła się namiastka reprezentacji robotników - ustawa o stowarzyszeniach fabrycznych. Poszczególne grupy robotników mogły wskazywać kandydatów na starostę fabrycznego. Spośród kandydatów fabrykant wybierał starostę. Starostowie mogli reprezentować robotników przed fabrykantem, składać wnioski w sprawie bytu robotników, przedkładali postulaty dotyczące zmian mających na celu polepszenie warunków pracy, odbywać narady z robotnikami. Po rewolucji 1905r. została wprowadzona ustawa o stowarzyszeniach, która proklamowała prawo do koalicji dające możliwość zakładania stowarzyszeń zakładowych, których celem było polepszenie warunków pracy. Miały być rejestrowane w Gubernialnym Urzędzie do spraw Stowarzyszeń. Władze zaczęły obawiać się takich działań. Stowarzyszenia po 1908r. zostały zlikwidowane. Strajki - od 1870r. uważane były za przestępstwo, podżeganie do porzucenia pracy też było karane. W 1905r. za podburzanie do strajku i udział w nim groził 1 rok i 4 miesiące pozbawienia wolności.

Indywidualne porzucenie pracy

Pracodawcy przysługiwało prawo jednostronnego rozwiązania umowy za „zuchwalstwo i złe prowadzenie się robotników”. Robotnik, który bez 2-tygodniowego wprowadzenia porzucał pracę - opowiadał karnie 1 miesiąc pozbawienia wolności. Wyjątkowo robotnik mógł z ważnych przyczyn wnieść do sądu pozew o sądowe rozwiązanie umowy i do czasu prawomocnego wyroku sądu pozostawał w stosunku pracy.

Regulaminy pracy

Schyłek XIXw. regulaminy pracy to normy prawne obowiązujące w zakładzie pracy. Przewidywano kary pieniężne za odstępstwa od regulaminu. Robotnicy nie mieli żadnego wpływu na treść regulaminu. Nakładanie kar - precyzowanie za co kary mogły być wymierzane były bardzo ogólne, np. za „nieakuratną robotę”. Jednym z najczęstszych postulatów podczas rewolucji 1905r. było żądanie prawa do udziału w ustalaniu regulaminów i kar.

Ochrona pracy

Na początku obowiązywała zasada zupełnej wolności. Z biegiem czasu pojawiły się ograniczenia formalne:

1) ograniczenie pracy nieletnich i kobiet - do 1882r. żadnych ograniczeń nie było. Nieletni i kobiety byli zatrudniani na takich zasadach jak mężczyźni. Brak ograniczeń co do wieku i czasu pracy. W 1882r. wprowadzono zakaz pracy dzieci poniżej 12 roku życica oraz zakaz nocnej pracy dla kobiet i nieletnich poniżej 17 roku życia. Te zasady rozszerzono w 1890r. na rzemiosło, a w 1891r. na górnictwo.

2) ograniczenie czasu trwania umowy o pracę - jedyny zakaz to zakaz umowy na całe życie. Do 1885r. przyjmowano domniemanie, że umowy zawarte na czas nieokreślony zawarte są na 1 dzień. To pozwalało zwolnić pracownika z dnia na dzień. W 1885r. wprowadzono 2-tygodniowy okres wypowiedzenia, co dla robotników stanowiło minimum stabilności zatrudnienia.

3) ograniczenie czasu pracy i prawo do wypoczynku - ustalenie maksymalnego czasu pracy - te ustalenia odnosiły się jedynie do fabryk. Według ukazu z 1897r. dzień pracy mógł wynosić 11,5h, chyba że także częściowo w nocy, to wtedy 10h. do tzw. dnia roboczego nie zaliczano czasu potrzebnego na przygotowanie się do pracy i opuszczenie fabryki. Często czas pracy przedłużał się do 13h. w 1906r. zasady dotyczące czasu pracy rozszerzono na handel i rzemiosło. Zakaz wykonywania pracy - w niedziele i 17 dni świątecznych w roku. Urlopy wypoczynkowe nie były wówczas znane. W 1905/6 pod wpływem strajków czas pracy został skrócony do 10, a następnie do 9h. w Zagłębiu Dąbrowskim bezskutecznie walczono o 8-godzinny dzień pracy.

4) sposób wypłaty wynagrodzenia - w przypadkach umowy na okres powyżej 1 miesiąca, wypłata miała następować raz w miesiącu, jeśli na okres krótszy - Az na dwa tygodnie. Wypłata powinna być dokonywana w gotówce, ale pracodawca mógł dokonywać potrąceń do wysokości 1/3 płacy. Natomiast nie było ograniczeń co do zajmowania całości pensji w przypadku roszczeń na podstawie wyroku sądowego. Początkowo (prze cały XIXw.) pensje były utrzymywane na podobnym poziomie. W 1905/6r. przeciętne płace wzrosły o ok. 20%, a w Guberni Łomżyńskiej nawet o 75%.

5) bezpieczeństwo pracy - ustawą z 1886r. zostały utworzone Gubernialne Urzędy do spraw Fabrycznych. Mogły one wydawać zarządzenia dotyczące bezpieczeństwa życia, zdrowia, moralności robotników. W 1903r. kolejna ustawa obciążyła fabrykantów obowiązkiem wypłaty odszkodowań w razie kalectwa będącego skutkiem wypadku przy pracy. Renta - 2/3 ostatniego wynagrodzenia. Przy kalectwie częściowym - odpowiedni odsetek w zależności od stopnia inwalidztwa. W razie przejściowej niezdolności do pracy - połowa zarobku.

Postulaty z końca XIXw. wysuwane przez Polską Partię Socjalistyczną:

1) wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy

2) wprowadzenie minimum pracy robotniczej

3) zapewnienie równej płacy przy równej pracy dla kobiet i mężczyzn

4) zakaz pracy dzieci poniżej 14 roku życia

5) ograniczenie do 6 godzinnego dnia pracy osób, które nie ukończyły 16 roku życia

6) zakaz pracy nocnej tam, gdzie nie była ona niezbędna

7) wprowadzenie ubezpieczeń państwowych od wypadków, bezrobocia, choroby i w przypadku starości

8) inspekcja pracy, która jest powoływana przez samych robotników

9) utworzenie giełd pośrednictwa pracy

10) absolutna wolność zgromadzeń i stowarzyszeń robotniczych

Ubezpieczenie społeczne

Ani w Rosji ani na ziemiach polskich nie istniało ubezpieczenie od bezrobocia. Obowiązywały przepisy karne o tzw. włóczęgach. Jeżeli chodzi o ubezpieczenie od chorób zawodowych i wypadków przy pracy do 1903r. jedynym środkiem dochodzenia odszkodowań był pozew sądowy. Kodeks Napoleona szedł w tym kierunku aby przenieść na pracodawcę obowiązek dowodu, że wypadek lub choroba nastąpiła z winy robotnika. W 1903r. wprowadzono przepisy w myśl których sprawy robotników o odszkodowanie miały być prowadzone w postępowaniu sądowym, a wyroki miały być wykonywane natychmiast. W 1912r. Duma Państwowa wprowadziła dwie ustawy o ubezpieczeniu robotników od choroby i od wypadków. W ramach tej ustawy znalazły się formy opieki zdrowotnej. Miejsce lekarzy fabrycznych zajęły Kasy Chorych. Kasy Chorych funkcjonowały dzięki składkom w 1/3 płaconej przez robotników, a w 2/3 przez fabrykantów. Kasa zapewniała opiekę zdrowotną, zasiłki, leki (zwolnienie od prac 2 tygodnie przed porodem, 4 tygodnie po), zasiłek pogrzebowy.

Aparat administracyjny związany z ubezpieczeniami społecznymi. W 1882r. został powołany Główny Inspektor Fabryczny. Początkowo podlegał ministrowi finansów. Głównemu inspektorowi podlegali inspektorzy okręgowi. W 1891r. utworzone zostały na ziemiach polskich 2 inspektoraty. Do inspektora należało: zatwierdzanie regulaminu pracy, kar dla robotników, cen w sklepach fabrycznych, kontrola nad wykonywaniem ustawodawstwa. Jeżeli inspektor miał jakieś uwagi do fabrykanta, nie mógł go skrytykować w obecności robotników.

ZLICZENIE: pytania testowe, jak i otwarte, na pewno były pytania o przywileje (i daty), ustrój społeczny, ogólnie niezbyt trudne. Punktacja ustalana od najlepszego wyniku w grupie

Dzieje kształtowania się instytucji polityki społecznej na ziemiach polskich - konwersatorium - dr Marcin Głuszak

15

---