UGRUPOWANIA POLITYCZNE NA ZIEMIACH POLSKICH ORAZ POSTAWA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO WOBEC ZABORCÓW W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU
Zmiany w strukturze społeczeństw doprowadziły do ukształtowania się nowych ruchów politycznych i społecznych. Wiązało się to ze wzrostem aktywności politycznej i ekonomicznej wielu grup społecznych (np. robotników). Obok konserwatyzmu ? ideologii głównie wyższych warstw, ale i chłopów opowiadających się za monarchią, Kościołem i silną władzą wykonawczą ? mocno okrzepł liberalizm, z którym utożsamiała się zarówno grupa przemysłowców, jak i uboższa część społeczeństwa, zwolennicy poszerzenia swobód obywatelskich i demokracji parlamentarnej. W tym czasie powstały też ruchy narodowe i nacjonalistyczne. Dużego znaczenia nabrał ruch feministyczny (emancypantki, sufrażystki).
POWSTANIE RUCHU ROBOTNICZEGO
Rozwój gospodarki wielkoprzemysłowej przyczynił się do powstania dwóch grup społecznych ? robotników i kapitalistów, posiadaczy fabryk, kopalń i banków. Obok tych dwóch klas ukształtowała się klasa średnia (rzemieślnicy, drobni kupcy, urzędnicy, inteligenci), która w wielu krajach znalazła się pod ochroną rządów zabiegających o utrzymanie rodzimego rzemiosła. Robotnicy, pracujący po kilkanaście godzin dziennie za niskie wynagrodzenie, narażeni na wypadki w pracy i pozbawieni ochrony socjalnej, już u schyłku XVII wieku zaczęli się buntować. W połowie XIX wieku bunt przybrał formę masowych strajków, czyli odmowy pracy, organizowania manifestacji robotniczych i wysuwania żądań socjalnych (skrócenia dnia pracy, odszkodowania w razie wypadku).
RUCH ROBOTNICZY I LUDOWY NA ZIEMIACH POLSKICH
Polscy socjaliści ? początki ruchu robotniczego
Początki ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich przypadają na lata siedemdziesiąte XIX w. W wyniku uprzemysłowienia Królestwa Polskiego i ziem zaboru pruskiego powstały duże skupiska robotnicze (Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, Zagłębie Staropolskie). Powtarzające się bunty i strajki robotników walczących o poprawę warunków bytu zwróciły uwagę socjalistów działających głównie wśród młodzieży uniwersyteckiej. Jednak tworzone przez robotników, liczące zaledwie kilkanaście osób, kasy oporu nie odpowiadały założeniom socjalistów. Celem prowadzonej przez nich propagandy było stworzenie partii robotniczych opartych na ideach marksistowskich. W wąskim zakresie podejmowano natomiast kwestię odzyskania niepodległości.
Grupa działaczy z Królestwa Polskiego, utrzymująca kontakty z polską emigracją w Szwajcarii i związkami robotników w Rosji, opracowała Program socjalistów polskich (tzw. brukselski, 1879), w którym zapowiadała zjednoczenie proletariatu i walkę z rządem zaborczym. W 1882 r. w Warszawie powstała z inicjatywy Ludwika Waryńskiego pierwsza marksistowska Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat zwana Wielkim Proletariatem, która za główny cel stawiała sobie zwycięstwo proletariatu na drodze rewolucji. Proletariat prowadził agitację wśród robotników Królestwa Polskiego, organizował strajki i manifestacje robotnicze. Po aresztowaniu Waryńskiego i części działaczy (1883) kierownictwo partii objęli Stanisław Kunicki i Maria Bohuszewiczówna. Wkrótce dominować zaczęły tendencje anarchistyczne, co doprowadziło do kolejnych aresztowań i rozbicia Proletariatu (proces 29 działaczy).
W 1888r. utrzymujący kontakty z socjalistami genewskimi dziennikarz Ludwik Kulczycki utworzył z ich inicjatywy II Proletariat, którego celem była rewolucja społeczna i dyktatura proletariatu. Formację tę zastąpił wkrótce założony w 1889 r. przez Juliana Marchlewskiego i Ludwika Krzywickiego Związek Robotników Polskich, który wchłonął część działaczy rozbitego przez aresztowania II Proletariatu (1892). ZRP kierował strajkami robotników, zakładał kasy oporu i kółka oświatowe.
W 1892 r. w Paryżu na zjeździe polskich socjalistów działacze zgrupowani wokół Bolesława Limanowskiego i pisma ?Pobudka? odrzucili idee marksistowskie, podjęli natomiast myśl walki o niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich w demokratycznym państwie. Zamierzali w tym celu utworzyć działającą w trzech zaborach partię socjalistyczną, ale rozbieżność poglądów zniweczyła te plany. Za to w 1893 r. doszło w Warszawie do połączenia ZRP i II Proletariatu i powstania Polskiej Partii Socjalistycznej, z Józefem Piłsudskim na czele. PPS jako najważniejszy cel stawiał kwestię odzyskania niepodległości. Wśród jej postulatów znalazła się sprawa utworzenia demokratycznego państwa, powszechne prawa obywatelskie, równouprawnienie kobiet i reformy socjalne. Część działaczy PPS o bardziej marksistowskich poglądach opuściła szeregi partii i utwo- rzyła Socjaldemokrację Królestwa Polskiego, która pozostawała pod silnym wpływem Róży Luksemburg głoszącej konieczność powszechnej rewolucji proletariackiej. W 1900 r. formacja ta połączyła się z kółkami socjalistycznymi na Litwie, tworząc Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy. W 1906 r. w łonie samej POS nastąpił rozłam na PPS-Frakcję Rewolucyjną (Józef Piłsudski), która kultywowała idee walki powstańczej aż do odzyskania niepodległości, i PPS-Lewicę (Maria Koszutska), opowiadającą się za rewolucją.
Polscy socjaliści działali też w innych zaborach. W 1893 r. powstała na terenie Galicji Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), skupiająca głównie radykalną inteligencję i drobnomieszczaństwo. W tym samym roku powstała PPS w zaborze pruskim. Własną partię ? Ogólnożydowski Związek Robotniczy (Bund) ? stworzyli socjaliści żydowscy.
Początki ruchu ludowego
Działalność oświatowa na wsi polskiej zaowocowała budzeniem się świadomości narodowej i powstaniem pierwszych organizacji chłopskich. Najwcześniej ruch ludowy rozwinął się w Galicji, gdzie żywa była pamięć wystąpień chłopskich z lat 1846-1848 i gdzie najbogatsi chłopi otrzymali prawa wyborcze. Ruch ludowy wspierali postępowi działacze, m.in. ksiądz Stanisław Stojałowski, który prowadził akcję oświatową wśród chłopów i zakładał kółka rolnicze. Za likwidacją feudalizmu i zrównaniem chłopów ze szlachtą opowiadał się Bolesław Wysłouch, redaktor ?Przeglądu Społecznego. Wspólnie z żoną Marią wydawał pismo skierowane do chłopów ?Przyjaciel Ludu? (1889). Wysłouchowie głosili konieczność wyzwolenia wsi spod wpływu szlachty i kleru, agitowali chłopów do walki o mandaty poselskie do Sejmu Krajowego i popierali wyrosłą z chłopstwa inteligencję.
W 1895 r. na zjeździe delegatów chłopskich w Rzeszowie założono Stronnictwo Ludowe, na czele którego stanęli Karol Lewakowski i Jan Stapiński. Stronnictwo żądało rozszerzenia praw obywatelskich, powszechnego i równego prawa wyborczego, równego opodatkowania. Z czasem ruch chłopski uległ radykalizacji, stawiając szerokie żądania ekonomiczne. W 1903 r. partia przekształciła się w Polskie Stronnictwo Ludowe
RUCHY NARODOWE I NACJONALISTYCZNE
Pod koniec XIX w. coraz silniejsze stały się ruchy narodowe. Cieszyły się poparciem wielu grup społecznych (środowisk inteligenckich, Kościoła). Teorie nacjonalistyczne podkreślały, iż najlepszą formą organizacji ludzi jest naród, stojący ponad wszelkimi instytucjami politycznymi i społecznymi. Członkowie ruchów narodowych odrzucali głoszoną przez socjalistów ideę walki klas i podkreślali solidarność narodową i konieczność walki ze wspólnym wrogiem. Teorie narodowe znalazły oddźwięk szczególnie wśród ludów pozbawionych własnych państwowości i walczących o utrzymanie tożsamości narodowej (Polacy, Czesi, Irlandczycy, Serbowie, Chorwaci), pozostających w diasporze (Żydzi ? syjonizm) bądź w krajach opanowanych przez europejskich kolonistów (Indie, kraje południowoamerykańskie).
Na ziemiach polskich, gdzie ciągle żywa była myśl walki o niepodległość, powstał w Warszawie Związek Młodzieży Polskiej (Zet), którym kierował Zygmunt Balicki. Jego celem była agitacja niepodległościowa wśród różnych środowisk społecznych i doprowadzenie do zbrojnego powstania. W 1887 r. w Genewie Zygmunt Miłkowski założył Ligę Polską, która miała połączyć naród w walce o odbudowę Polski w granicach przedrozbiorowych. Poparła ją głównie młodzież, przeciwnicy socjalizmu i ugody z zaborcami. W 1893 r. Roman Dmowski przekształcił Ligę Polską w Ligę Narodową i przeniósł jej kierownictwo do Warszawy. Program partii przewidywał powstanie silnego, jednolitego, nowoczesnego narodu. Głosił hasła nacjonalistyczne i antysemickie. Propagował bierny opór, manifestacje i likwidowanie osób działających na szkodę narodu. Wkrótce w 1897 r. jej działacze powołali Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne ? endecję ? partię o charakterze nacjonalistycznym, która stała się wyrazicielką interesów ziemiaństwa, części mieszczan oraz bogatych chłopów. Choć endecja kładła nacisk na ugodowe metody działań w stosunku do zaborcy, w 1905 r. została zdelegalizowana w Królestwie przez władze carskie.
DĄŻENIA DO UTRZYMANIA POLSKOŚCI
Po stłumieniu powstania styczniowego władze carskie wprowadziły szereg represji. Polegały one na likwidacji odrębności Królestwa Polskiego. Rozpoczął się okres rusyfikacji społeczeństwa. Podobna sytuacja miała miejsce na ziemiach zaboru pruskiego. Germanizacja nasiliła się zwłaszcza po zjednoczeniu państw niemieckich w 1871 roku i powstaniu Cesarstwa Niemieckiego (Rzeszy).
Te działania państw zaborczych spowodowały opór Polaków, którzy zaczęli organizować legalne i nielegalne formy obrony polskości.
W byłym Królestwie Polskim legalną formą była działalność Kół oświaty Ludowej i Polskiej Macierzy Szkolnej oraz zakładanie prywatnych szkół. Nielegalne były wiece protestacyjne, zakładanie organizacji politycznych i prowadzenie tajnego nauczania. Strajk szkolny w 1906 roku, w którym uczestniczyło 70 tysięcy uczniów z 950 szkół, doprowadziło do złagodzenia rusyfikacji w szkołach.
W zaborze pruskim legalnymi formami działania w obronie polskości były uroczyste obchody rocznic narodowych. Na długotrwałe działanie obliczone było zakładanie spółdzielni, kółek rolniczych, towarzystw kredytowych i ubezpieczeniowych oraz towarzystw czytelniczych i oświatowych. Najbardziej rozpowszechnioną działalnością nielegalną było tajne nauczania oraz strajki szkolne, skierowane przeciwko germanizacji nauczania.
Inaczej wyglądała sytuacja w zaborze austriackim, zwłaszcza po przekształceniu monarchii w cesarstwo austro-węgierskie. Stopniowo doszło do tego, że od 1873 roku Galicja miała daleko posunięta autonomię. Pozwalało to na powstanie i rozwój licznych polskich placówek kulturalnych i oświatowych. Dlatego na tym terenie skupiało się życie narodowe i najpełniej rozwijała się polska kultura.
OSTATNIE POWSTANIE CZY PIERWSZA REWOLUCJA?
Niepowodzenia Rosji w wojnie z Japonią zostały przyjęte z zadowoleniem przez Polaków, którzy spodziewali się podjąć walkę o niepodległość. Wojna jednak odbiła się bardzo niekorzystnie na gospodarce Królestwa Polskiego. W szczególnie trudniej sytuacji znalazły się ośrodki przemysłu włókienniczego (Łódź, Warszawa), dla którego zamknęły się rynki zbytu na Dalekim Wschodzie. Gwałtownie wzrosło bezrobocie, zmniejszyły się zarobki, nastąpiły toż zwolnienia w innych gałęziach przemysłu.
Napięta sytuacja społeczna zaktywizowała różne ugrupowania polityczne, które obok haseł rewolucji socjalnej i sprawiedliwości społecznej podjęły idee walki wyzwoleńczej. Sprawę niepodległości głosiła zwłaszcza kierowana przez Józefa Piłsudskiego PPS, która zamierzała wzmocnić własne szeregi przez powołanie oddziałów bojowych ? zalążka przyszłej siły zbrojnej. Piłsudski nawiązał nawet rozmowy z Japończykami w sprawie podjęcia wspólnych działań przeciwko Rosji.
Kiedy jesienią 1904 r. władze rosyjskie ogłosiły w Królestwie pobór żołnierzy na wojnę z Japonią, PPS zorganizowała wielką manifestację w Warszawie na placu Grzybowskim. Carat rzucił przeciwko demonstrantom kozaków i policję, były krwawe ofiary. Ruch rozprzestrzenił się na całą Kongresówkę. Wspominano powstania narodowe i obliczano szanse na niepodległość. Było to pierwsze tak masowe wystąpienie polskiej ludności od czasów powstania styczniowego. Mimo to głosy w sprawie przyszłych działań były mocno podzielone. Endecję Romana Dmowskiego, która potępiła zbrojne powstanie i udzieliła nawet wsparcia caratowi, krytykowano z kunktatorstwo i zdradę narodowych interesów, bojówkarzy zaś PPS oskarżano o podejmowanie przedwczesnych działań, terroryzm i prowadzenie do zguby narodu.
Pod wpływem styczniowych wydarzeń w Rosji w 1905 r. organizowano strajki i demonstracje w większych ośrodkach przemysłowych Królestwa ? Łodzi, Warszawie, Zagłębiu Dąbrowskim. Na początku lutego 1905 r. wybuchł strajk szkolny w Warszawie. Młodzież rzuciła hasło wspólnej walki z rusyfikacją, cenzurą i ograniczeniami klasowymi.
Krwawe wydarzenia w Rosji w 1905 roku obudziły niepodległościowe nadzieje Polaków i zaktywi- zowały działania różnych partii i ugrupowań politycznych. Szczególnie aktywnie wystąpiła PPS Józefa Piłsudskiego, głosząc hasła niepodległości ojczyzny i tworząc formacje wojskowe do przyszłej walki zbrojnej. W przeciwieństwie do PPS, endecja Romana Dmowskiego zmierzała do rozszerzenia autonomii Królestwa Polskiego w ramach państwa rosyjskiego, odrzucając ideę walki zbrojnej. Kwestię niepodległości pominęła SDKPiL kontrująca się na sprawie rewolucji proletariackiej. W przededniu międzynarodowego konfliktu wyodrębniły się wśród polskich polityków dwie koncepcje dotyczące przyszłych losów państwa: prorosyjska Romana Dmowskiego (endecja) i wiążąca nadzieje na odzyskanie niepodległości Polski z sojuszem z państwami centralnymi Józefa Piłsudskiego (socjaliści).