Sytuacja i postawy Polaków wobec zaborców w II połowie XIX w.
Społeczeństwo polskie po upadku Rzeczypospolitej dostało się pod władze zaborców i zostało wystawione ciężką próbę. Polacy musieli zachować swoją tożsamość narodową i wobec braku własnej państwowości podtrzymać swoją kulturę i język. Zaborcy utrudniali te działania jak mogli. Ich polityka wobec społeczeństwa polskiego uległa zaostrzeniu po klęsce powstania listopadowego w 1831 r. oraz po klęsce powstania styczniowego w 1863 r. Zaborcy zastosowali wówczas poetykę rusyfikacji i germanizacji, czyli walki z polskością i wynaradawiania społeczeństwa polskiego. Do tego doszły jeszcze dotkliwie represje po obu powstaniach. Społeczeństwo polskie zmuszone zostało w tej sytuacji do zajęcia określonej postawy wobec zaborców i ich poczynań oraz wobec kwestii dalszej walki o niepodległość Polski. Konieczna stała się refleksja nad takimi problemami jak świadomość narodowa, ojczyzna, patriotyzm. Na postawy Polaków wobec zaborców wpłynęły warunki, jakie dyktowały polskiemu społeczeństwu władze zaborcze w poszczególnych zaborach. Warunki życia i działalności narodowej w trzech zaborach znacznie się od siebie różniły. Najlepsze warunki mieli Polacy mieszkający w Galicji, czyli zaborze austriackim. Galicja wchodziła w skład monarchii habsburskiej i cieszyła się w jej ramach dość rozległą autonomią, a co w konsekwencji społeczeństwo galicyjskie miało możliwość kultywowania narodowych tradycji. Była to sytuacja wyjątkowa na tle innych zaborów. Bardzo trudne było położenie Polaków w zaborze rosyjskim i pruskim. Władze zaborcze prowadziły tam politykę bezwzględnej rusyfikacji i germanizacji. Ich celem była całkowita integracja polskich ziem z państwami zaborczymi i zatarcie ich narodowej odrębności. Dążenie to jest wyraźne w polityce pruskiej. Również carat zmierzał do zlikwidowania odrębności polskich ziem (Ziemie Zabrane), wynarodowienia zamieszkującej je ludności, bezwzględnego poddania jej władzy rosyjskiej oraz maksymalnej eksploatacji tych ziem. Okoliczności polityczne i stosunek zaborców do sprawy polskiej stwarzały pewne obiektywne warunki życia i działania w zaborach oraz wpływały na zachowanie społeczeństwa polskiego i kształtowały jego postawy.
Bardzo ważnym wydarzeniem dla społeczeństwa polskiego w Galicji była Wiosna Ludów (1848-1849). Doszło wówczas do kryzysu dążeń absolutystycznych w monarchii habsburskiej. Starły się ze sobą tendencje decentralistyczne i centralistyczne. Rządy w państwie objął Franciszek Józef I. Autonomia Galicji uległa rozszerzeniu. W 1860 r. wydany został dyplom październikowy, którego autorem był A. Gołuchowski. Rok później (1861) wydano tzw. patent lutowy, na mocy którego zwołany został Sejm Krajowy (Lwów), czyli pierwsze takie zgromadzenie w Galicji. Kluczowy był rok 1867, w którym monarchia habsburska przekształciła się w dualistyczne państwo - Austro-Węgry. W tym roku Galicja otrzymała Statut Krajowy, który formułował zasady autonomii galicyjskiej. W 1867 r. wydano ustawę przewidującą polonizację oświaty w Galicji. W 1869 r. wydano podobne rozporządzenie w odniesieniu do sądownictwa i administracji. W 1870 r. język polski pojawił się na uniwersytetach we Lwowie i Krakowie. Autonomia w Galicji kształtowała się stopniowo przez wiele lat; proces ten dobiegł końca w 1873 r.
Autonomia galicyjska stworzyła Polakom dobre warunki do działania. W warunkach tych ukształtowały się postawy serwilizmu i trójlojalizmu. Kiedy w 1866 r. Austria poniosła klęskę pod Sadową, Sejm Krajowy wystosował do cesarza specjalny adres. W 1869 r. ukazała się na łamach Przeglądu Polskiego seria tekstów o charakterze pamfletu, której nadano nazwę Teki Stańczyka. Ich autorami byli S. Koźmian, L. Wodzicki, S. Tarnowski, J. Szujski. Byli to konserwatyści galicyjscy, których odtąd nazywano również stańczykami. Dzięki autonomii w Galicji mogły rozwinąć się nowoczesne ruchy i stronnictwa polityczne. W 1873 r. rozpoczął swoją działalność ksiądz Stojałowski. W 1879 r. powstało Koło Polskie. W 1894 r. odbyła się we Lwowie wystawa krajowa. W 1897 r. powstała PPSD, na czele z I. Daszyńskim. Rozwinął się ruch ludowy - uformowało się Stronnictwo Ludowe (1895 r.) w Rzeszowie. Do ważnych działaczy ludowych należeli M. i B. Wysłouchowie. W 1903 r. SL przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe. Główni działacze PSL to: W. Witos, B. Wysłouch, J. Bojko, J. Stapiński, H. Rewkowicz, K. Lewakowski. Ludowcy wydawali własne czasopisma - Gazeta Ludowa, Kurier Lwowski, Przyjaciel Ludu. W latach 1905-1907 miała miejsce w Galicji walka o reformę prawa wyborczego. Odbyły się wówczas w Galicji pierwsze powszechne i równe wybory.
Społeczeństwo galicyjskie cechowała duża aktywność, nie tylko polityczna, ale również dziedzinie gospodarki, przemysłu i kultury. Dbano o zachowanie polskości. We Lwowie i Krakowie działały uniwersytety i teatry, powoływano wiele instytucji kulturalnych - wśród nich Macierz Szkolną (1885 r., Śląsk Cieszyński), Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (Kraków). W Galicji rozwinął się nowy nurt w literaturze - Młoda Polska. Wyrazem kultywowania polskich tradycji i przywiązania do ojczyzny było uroczyste obchodzenie ważnych dla Polski rocznic (500 lat od bitwy pod Grunwaldem, 200 lat od bitwy pod Wiedniem). W Galicji ruch niepodległościowy miał więc najlepsze warunki rozwoju. Dlatego Galicja zyskała sobie miano "polskiego Piemontu", czyli głównego ośrodka niepodległościowego w początkach XX w.
Królestwo Polskie (zabór rosyjski)
Wydarzeniem o kluczowym znaczeniu dla losów Królestwa Polskiego w II połowie XIX w. było powstanie styczniowe i jego klęska. Była ta swoista cezura czasowa. Przed powstaniem Królestwo Polskie odczuło korzystne skutki "odwilży posewastopolskiej", których wyrazem były ustępstwa czynione przez Rosję na rzecz Królestwa. Od początku lat 60-tych narastały dążenia niepodległościowe i patriotyczne nastroje. W 1860 r. odbył się pogrzeb Katarzyny Sowińskiej wdowy po generale. Zapoczątkował on patriotyczne manifestacje (podczas jednej z nich, 27.II.1861 r., zginęło 5 osób, a potem odbył się ich manifestacyjny pogrzeb). Zaprzestano jednak organizowania demonstracji i zaczęto inaczej manifestować uczucia patriotyczne - uczestniczono w nabożeństwach za ojczyznę, śpiewano patriotyczne i religijne pieśni, ubierano się na czarno na znak żałoby, noszono ozdoby z symbolami narodowymi, uroczyście obchodzono ważne rocznice historyczne, bojkotowano uroczystości oficjalne, rozpowszechniano prasę podziemną oraz ulotki, urządzano zamachy na oficerów i urzędników rosyjskich (m.in. do Aleksandra Lüdersa, namiestnika strzelał Andrzej Potebnia). Jednocześnie pewną popularność zyskały idee pracy organicznej, które prezentowali tzw. "millenerzy", na czele z Edwardem Jurgensem. W Rosji powstały organizacje polskie (w Petersburgu koło oficerskie z Z. Padlewskim i Z. Sierakowskim oraz na Ukrainie Związek Trojnicki). Społeczeństwo Królestwa Polskiego było podzielone w swych poglądach na koncepcję walki o niepodległość. Wyłoniły się dwie główne opcje. "Biali" uważali, że należy prowadzić legalną działalność, dążyć do autonomii Królestwa, pracować legalnie na rzecz rozwoju kulturalnego i gospodarczego, by w ten sposób tworzyć potencjał narodu polskiego na przyszłość (byli to głównie konserwatyści i część liberałów). "Czerwoni" opowiadali się za walką zbrojną przeciw caratowi (głównie młodzież o lewicowych poglądach). Powstanie styczniowe zmieniło diametralnie sytuację w Królestwie Polskim. Carat zastosował represje, politykę bezwzględnej rusyfikacji i wynaradawiania. Zmieniono nazwę Królestwa na Kraj Nadwiślański, usuwano polskość ze szkolnictwa i administracji. Dotkliwe odczuła to zwłaszcza oświata (stąd tzw. "noc apuchtinowska"). Carat walczył z Kościołem oraz uderzył w polską gospodarkę. Celem caratu była unifikacja Królestwa z resztą Rosji. Dlatego w 1867 r. zniesiono autonomię Królestwa, w 1869 r. zamknięto Szkołę Główną, a w 1874 r. zniesiono urząd namiestnika. Władzę w Kraju Nadwiślańskim objął generał-gubernator, wprowadzając rządy policyjne. Carat dążył do likwidacji cerkwi unickiej w Rosji, co stało się w 1875 r.
Ta trudna sytuacja społeczeństwa polskiego miała wpływ na jego postawy wobec zaborców. Zarzucono myśl o walce zbrojnej, a skoncentrowano się na pracy organicznej oraz na pracy u podstaw. Ich propagatorami byli główni twórcy pozytywizmu - B. Prus, H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa. Uważali oni, że należy umacniać i rozwijać potencjał narodu polskiego, zwłaszcza w gospodarce i oświacie. Stawiano na rozwój szkolnictwa zawodowego. W Warszawie działały takie placówki jak Szkoła Handlowa (Leopold Kronenberg) oraz Szkoła Techniczna (Hipolit Wawelberg). Założona została Polska Macierz Szkolna, a w 1885 r. swą działalność rozpoczął Uniwersytet Latający. Rozwinęło się bardzo tajne nauczanie, które stało się w zaborowych warunkach jedynym sposobem na zwalczanie analfabetyzmu. Wielką rolę w tych wysiłkach odegrał "Elementarz" pióra Konrada Prószyńskiego (posługiwał się on pseudonimem Kazimierz Promyk). Środki na naukę gromadziła Kasa im. Mianowskiego. Jej zasługą było powstanie wielu bibliotek i czytelni oraz wiele stypendiów. Pod jej egidą ukazał się "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego". Rozwijała się prasa ("Przegląd tygodniowy", "Niwa", "Gazeta Świąteczna"). Starano się poza tym rozwijać polską gospodarkę i handel. Z inicjatywy L. Kronenberga powstał Bank Handlowy. Cenne były różnego rodzaju towarzystwa przemysłowe. W społeczeństwie polskim pojawiły się różne nurty polityczne. Duża część elit politycznych opowiadała się za lojalnością wobec władz rosyjskich i cara (tych, którzy byli zwolennikami całkowitej uległości wobec caratu nazywano serwilistami; należał do nich m.in. Zygmunt Wielopolski). Ugodowe postawy prezentowało środowisko czasopisma "Kraj", gdzie publikowali Włodzimierz Spasowicz i Erazm Piltz. Pod koniec XIX w. w Królestwie powstały nowoczesne partie polityczne - wśród nich Liga Narodowa (1893), która później przekształciła się w Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (1897).
Wielkie Księstwo Poznańskie (zabór pruski)
Położenie społeczeństwa polskiego było w tym zaborze bardzo trudne. Prusy traktowały Wielkie Księstwo Poznańskie jako jedną ze swoich prowincji. Wiązało się z tym stałe ograniczanie swobód i autonomii ziem polskich. Szczególnie ciężka sytuacja panowała za czasów rządów Biscmarka w Rzeszy (lata 1862-1890). Władze pruskie prowadziły wówczas wobec Polaków politykę Kulturkampfu (w latach 1872-1879). Polegała ona na walce z Kościołem polskim, germanizacji administracji i szkolnictwa. Celem było wynarodowienie Polaków (władze pruskie używały słowa "ausrotten", co oznacza wykorzenić). Było to zatem bezwzględne zwalczanie polskości wszelkimi dostępnymi środkami. W 1885 r. rozpoczęły się tzw. rugi pruskie. W 1886 r. założona została Komisja Kolonizacyjna. W 1894 r. powstała owiana złą sławą Hakata (nazywana tak od nazwisk trzech jej założycieli - Hanemanna, Kenemanna, Tiedemanna). Oficjalna nazwa tej organizacji to Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej.
Polityka pruska zdeterminowała postawy społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim. Można je opisać słowami pieśni autorstwa M. Konopnickiej - "Nie rzucim ziemi skąd nasz ród". Jednym z głównych celów społeczeństwa polskiego była walka o ziemię oraz walka o język. W tym celu propagowano aktywizm gospodarczy oraz solidaryzm narodowy. Solidaryzm ten polegał na eliminowaniu podziałów w społeczeństwie polskim oraz skupieniu całego narodu w walce z okupantem. Jedność narodowa była bowiem najlepszą obroną przed działaniami zaborcy. Potrzebę takiej postawy wyraziła M. Konopnicka w cytowanej "Rocie", wyrażali ją także inni twórcy - H. Sienkiewicz czy malarz W. Kossak (obraz "Rugi pruskie"). Wyrazem walki o polskość w szkole był strajk dzieci we Wrześni w 1901 r. Bardzo istotna była obrona polskiej gospodarki (praca organiczna). Zakładano więc liczne kółka i towarzystwa rolnicze (też oświatowe), banki, kasy pożyczkowe. Rozwijano spółdzielczość, w Poznaniu nadal działał Bazar. Do najważniejszych działaczy społecznych w zaborze pruskim należeli Maksymilian Jackowski, Hipolit Cegielski, Karol Marcinkowski, Tytus Działyński, ksiądz Piotr Wawrzyniak. Ogromną rolę w obronie polskości odgrywał Kościół (istniał konspiracyjny Związek Misyjny, a należący do niego działacze nawiedzali w przebraniu parafie i prowadzili w nich modlitwy). Funkcjonowały również towarzystwa oświatowe, z których ważnym było Towarzystwo Oświaty Ludowej (założone w 1872 r. i przemianowane później na Towarzystwo Czytelni Ludowych) oraz śpiewacze (np. "Harmonia"). Utworzono też sieć bibliotek (Rogalino i Kórnik). Obrona polskości trwała też na Mazurach, gdzie działali Wojciech Kętrzyński, pastor Gustaw Gizewiusz, Krzysztof Mrongowiusz oraz na Śląsku, gdzie do głównych działaczy należeli Wojciech Korfanty (redaktor gazety "Górnoślązak"), Józef Lompa (redagował "Dziennik Górnośląski") i Karol Miarka (wydawał pismo "Katolik"). W latach 1901-1908 władze pruskie (kanclerz Bernard Büllow) wprowadziły wyjątkowe ustawodawstwo. W 1901 r. wprowadzono język niemiecki także na lekcje religii, a w 1904 r. przepis, który zobowiązywał Polaków do ubiegania się o pozwolenie władz pruskich na wybudowanie domu (słynny wóz Drzymały). W 1908 r. weszła w życie tzw. "ustawa kagańcowa". Nie weszła natomiast w życie ustawa wywłaszczeniowa z 1908 r.
Podsumowanie
Analiza postaw społeczeństwa polskiego w obrębie trzech zaborów pokazuje, że były one przede wszystkim zdeterminowane polityką, jaką wobec Polaków prowadzili zaborcy. Położenie ludności w zaborze austriackim, rosyjskim oraz pruskim znacznie się od siebie różniło. W świetle tego porównania wyraźna staje się zależność pomiędzy stopniem nasilenia antypolskiej polityki zaborców a stopniem nasilenia działań obronnych społeczeństwa polskiego (w gospodarce i kulturze) oraz stopniem rozwoju poczucia jedności narodowej. Od charakteru polityki zaborczej zależały również inne postawy, jak serwilizm, lojalizm (też trójlojalizm), pozytywizm. Oceniając całość wysiłku narodu polskiego na rzecz utrzymania polskości trzeba wystawić ocenę pozytywną. Polakom udało się w tych niesłychanie trudnych warunkach zachować polskie tradycje, kulturę, język i poczucie narodowej odrębności. Zaborcy nie zdołali zniszczyć polskiego patriotyzmu i nadziei na odrodzenie państwa polskiego. Dzięki tej walce i poświęceniu Polaków w wyniku I wojny światowej mogła odrodzić się niepodległa II Rzeczpospolita.
Aleksandra Bathelt klasa III TA