COLLOQUIA RUSSICA

Series II, vol. 3

ДАНИЛО РОМАНОВИЧ

І ЙОГО ЧАСИ

за редакції

Віталія Нагірного

і Мирослава Волощука

Івано-Франківськ – Краків

2017

Рецензенти:

Даріуш Домбровський (Бидґощ, Польща),

Дюра Гарді (Новий Сад, Сербія)

Філологічна редакція і переклади:

Галина Пославська, Маґдалена Фрончек

Верстка:

Барбара Журек

Проект обкладинки:

Барбара Журек

На обкладинці: на титульній сторінці фрагмент булли

римського папи Олександра IV до Данила Романовича від 13 лютого 1257 р.

(Archiwum i Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedralnej, Краків, Польща);

на звороті володіння галицько-волинських Романовичів в середині ХІІІ ст.,

автор карти Степан Темушев

ISSN 2353–2203

c Copyright by Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego

c Copyright by Центр медієвістичних студій Державного вищого навчального закладу

„Прикарпатський національний університет

імені Василя Стефаника”

Друк:

ТзОВ Лілея–НВ

76018, м. Івано-Франківськ,

вул. Незалежності, 18/2

Michał Michalski

(Kraków)

Mścisław Mścisławowicz a Połowcy.
Kontakty rodzinne a kształtowanie się relacji
politycznych, kulturowych i religijnych

Istotnym zagadnieniem historii Rusi były relacje z  koczownikami stepu czarno-

morskiego – Połowcami. Jednym z  najważniejszych przejawów tych kontaktów były

małżeństwa mieszane, zawierane pomiędzy osobami pochodzącymi z  arystokracji tych

ludów. Kontakty rodzinne powstałe w ich wyniku wpływały nie tylko na relacje polity-

czne, ale oddziaływały również w  sferze kultury i  religii. Dobrym przykładem takich

oddziaływań było małżeństwo zawarte pomiędzy Mścisławem Mścisławowiczem a córką

chana Kotiana. Książę korzystał z pomocy Połowców w kilku kampaniach ważnych dla

regionu halickiego. Jednak najważniejszą rolę sojusz z Kotianem odegrał podczas najazdu

mongolskiego i wydarzeń poprzedzających bitwę nad rzeką Kałką. Powiązania rodzinne

Mścisława doprowadziły bowiem do przyjęcia uciekających przed Mongołami Połowców

na Rusi.

Ważnym elementem dziejów Rusi na przestrzeni XI–XIII wieków były relacje

z  Połowcami. Kształtowały się one na różnych płaszczyznach. Jednym z  przejawów

takich kontaktów były małżeństwa mieszane, zawierane pomiędzy członkami ruskiej

i  połowieckiej arystokracji. W pierwszej połowie XIII wieku odnotowujemy jedno

z  ostatnich takich małżeństw, zawarte pomiędzy Mścisławem Mścisławowiczem

a  córką chana Kotiana, które umocniło rusko-połowiecki sojusz rodów. Przymierze

to wpływało dość silnie na wydarzenia polityczne tego okresu, ale również miało swe

oddziaływanie w sferze kultury i religii.

Nie dysponujemy datą narodzenia Mścisława, a najwcześniejszej informacji o tym

księciu dostarcza

Latopis hipacki pod rokiem 1180

1

. Interesujący nas książę władał

1

Ипатьевская летопись, [in:] Полное Собрание Русских Летописей [dalej: ПСРЛ], т. 2, Москва 2001, с. 621–623.

44

COLLOQUIA

RUSSICA

w  kilku księstwach ruskich: od 1180 r. w  trepolskim

2

, w  latach 1208–1214 oraz

1216– 1218 w nowogrodzkim, w 1217–1220 i 1221–1226 w halickim, w 1226–1228

w torczeskim

3

. Jak podaje

Latopis hipacki Mścisław zmarł w roku 1227: „потом же

Мьстиславъ, великыи оудатныи князь, оумре”

4

.

Nikołaj de Baumgarten przypisał Mścisławowiczowi jedną żonę – córkę

połowieckiego chana Kotiana

5

. Tego samego zdania są: Dmitrij Donskoj (uczony doda-

je „otczestwo” Kotiana zwąc go Sutojewiczem)

6

, Leontij Wojtowycz

7

, Oleksandr Osi-

pian

8

, Petro Toloczko

9

oraz Wladimir Boguslawskij, ten ostatni dodaje, że żona miała

na imię Maria (brak na to jednak podstaw źródłowych)

10

.

Najwcześniejszej wzmianki o powiązaniach rodzinnych Mścisława z rodem chana

Kotiana dostarcza nam

Latopis nowogrodzki. Dowiadujemy się, że uchodzący przed

Mongołami Połowcy kierowali się w stronę Rusi, wraz z nimi ród Kotiana: „Котянь

с сынѣми князи, а Данилъ Кобяковицъ и Гюрги убьена бысть, с нимь множьство

Половьчь; сь же Котянь бѣ тьсть Мьстиславу Галицьскому. И пріде сь поклономь

съ князи Половьцьскыми къ зяти въ Галичь къ Мьстиславу и къ всемъ княземъ

Русьскымъ, и дары принесе многы: кони и вельблуды и буволы и дѣвкы, и ода-

риша князь Русьскыхъ, а  рекуче тако: „нашю землю днесь отьяли, а  ваша зау-

тро възята будетъ” и възмолися Котянь зяти своему”

11

. Relację tę wzbogaca nieco

Wasilij Tatiszczew, wplatając w  nią więcej szczegółów dotyczących zaistniałej sytu-

acji. Tradycyjnie, podobnie jak w  przypadku innych połowieckich chanów – przei-

nacza on także imię Kotiana, nazywając go Kotjak. Z naszej perspektywy najciekawszą

informacją, jaką dodaje W. Tatiszczew, jest wzmianka o  ochrzczeniu się tego chana

na Rusi. Teść Mścisława miał zmienić wiarę, aby przypodobać się ruskim książętom

i zapewnić ich o swojej lojalności

12

. Autor w wielu miejscach swej pracy podaje jednak

informacje niewiarygodne, więc także i tym razem może mijać się z prawdą

13

. Danych

2

Ibidem

, с. 621.

3

Л. Войтович,

Князівські династії східної Європи (кінець IX – початок XVI ст.). Склад, суспільна і політична

роль. Історико-генеалогічне дослідження, Львів 2000, с. 239. Torczesk – obecnie wieś Szarki, gród nad rzeką Torcze

wpadającą do Rosi w górnym jej biegu, zob.: Б. А. Рыбаков,

Слово о полку Игореве и его современники, Москва 1971,

с. 167; М. Н. Тихомиров,

Древнерусские города, Москва 1956, с. 303.

4

Ипатьевская летопись, с. 752. Dokładne rozważania dotyczące daty śmierci Mścisława, zob.: D. Dąbrowski, Gene-

alogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do początku XIV wieku), Kraków 2008, s. 510–511.

5

N. de Baumgarten,

Généalogies et marriages occidentaux des Rurikides russes du X

e

au XIII

e

siècle, „Orientalia Chris-

tiana”, vol. 35, 1927, no 9, p. 39.

6

Д. В. Донской,

Рюриковичи: Исторический словарь, Москва 2008, с. 492. „Otczestwo” to potwierdza Latopis hi-

packi, zob.: Ипатьевская летопись, с. 717–718. Tego samego zdania jest I. Vásáry, por.: I. Vásáry, Cumans and Tatars.

Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185–1365, Cambridge 2005, p. 65; D. Dąbrowski uważa, że Kotian Su-

tojewicz nie był tą samą osobą co teść Mścisława, zob.: D. Dąbrowski,

Daniel Romanowicz król Rusi: (ok. 1201–1264):

biografia polityczna, Kraków 2012, s. 40, przyp. 68.

7

Л. Войтович,

Князівські династії, с. 239.

8

О. Осіпян,

Поширення християнства серед половців в XI–XIV ст., „Київська старовина”, 2005, вып. 2, с. 9.

9

П. П. Толочко,

Династические браки на Руси ХII–ХIII вв., Санкт-Петербург 2013, с. 164.

10

В. В. Богуславский,

Славянская энциклопедия. Киевская Русь – Московия, т. 1, Москва 2005, с. 768.

11

Новгородская летопись по синодальному харатейному списку, [in:] ПСРЛ, т. 3, Санкт-Петербургь 1888, с. 216.

12

В. Н. Татищев,

История Российская, т. 3, Москва 1964, с. 215–216.

13

O wartości źródłowej utworu W. Tatiszczewa szerzej, zob.: О. Толочко,

„История Российская” Василия Татищева:

источники и известия, Москва 2005.

45

potwierdzających powiązania rodzinne Mścisława z  Połowcami dostarcza również

Latopis hipacki: „Льстивомоу Жирославоу рекшю къ бояромъ Галичькимъ, яко:

„идеть Мьстиславъ в  поле и  хощеть вы предати тестеви своемоу Котяню на

избитье”

14

. Innych żon Mścisława, poza córką Kotiana, źródła nie wspominają, należy

więc uznać, że posiadał tylko tę jedną małżonkę.

Trudno jest stwierdzić w sposób pewny, kiedy dokładnie doszło do zawarcia ślubu

między Mścisławem i Kotianówną. P. Toloczko wskazuje, że mogło do tego dojść jeszc-

ze, gdy Mścisławowicz był księciem trepolskim

15

. Brak na to jednak dowodów w zach-

owanych źródłach.

Ze związku z Połowczanką, Mścisław posiadał sześcioro dzieci: trzech synów i trzy

córki. Skoro posiadał jedną małżonkę – córkę chana Kotiana, wszystkie jego dzieci

należy uznać za spokrewnione z koczownikami.

Pierwszym dzieckiem był Wasyl. Najwcześniejszej wzmianki o tym księciu dostar-

cza

Latopis nowogrodzki pod rokiem 1217: „Въ лѣто 6725. Пойде Мьстиславъ Кыеву,

оставивъ Новегородѣ княгыню и сына своего Василия”

16

. Trudno z tej informacji

wywnioskować, w jakim wieku był w owym czasie syn Mścisława. Wiemy natomiast, że

rok później zmarł on w Torżku

17

.

Drugim dzieckiem księcia była nieznana z imienia córka (być może Rościsława

18

).

Wiemy o  niej, że była żoną Jarosława Wsiewołodowicza księcia Perejasławia Za-

leskiego

19

.

Kolejna córka interesującego nas władcy to Anna.

Latopis hipacki pod rokiem

1213 dostarcza informacji, że kobieta ta została żoną księcia Daniela Romanowicza:

„а Мьстиславъ седе в Галичи. Въ лѣто 6721. Поя оу него Данилъ дщерь именемь

Анноу и родишася от нея сынови и дщери”

20

.

Najmłodszą córką Mścisława była kobieta (według D. Donskogo miała na imię

Maria lub Helena

21

), która w 1226 r. została wydana za węgierskiego królewicza An-

drzeja: „Мьстислав же, по совѣтѣ льстивыхъ бояръ Галичькихъ, вда дщерь свою

меншоую за королевича Андрѣя и дасть емоу Перемышль”

22

.

Latopis hipacki informuje, że Mścisław posiadał jeszcze co najmniej dwóch synów:

„Данилови же пришедшоу створити миръ межи има. Данилъ жь из Рускои земля

взя собѣ часть Торцькии, и паки да и дѣтемь Мьстиславлимъ, шюрятомъ своимъ.

14

Ипатьевская летопись, с. 747.

15

П. П. Толочко,

Династические браки, с. 164. Według D. Dąbrowskiego ślub zawarto najwcześniej w połowie lat

90-tych XII w., zob.: D. Dąbrowski,

Genealogia Mścisławowiczów, s. 512.

16

Новгородская летопись, с. 204.

17

Ibidem, с. 206. Torżk/Nowy Targ – gród targowy na rzece Twerce, na szlaku handlowym z Nowogrodu ku rzece

Wołdze, zob.: М. Н. Тихомиров,

Древнерусские города, с. 385–387.

18

Л. Войтович,

Князівські династії, с. 241.

19

Летопись по Воскресенскому списку, [in:] ПСРЛ, т. 7, Санкт-Петербург 1856, с. 124. Perejasław Zaleski – gród

w księstwie rostowskim przy ujściu rzeki Trubież do jeziora Pleszewo, zob.: Н. Н. Воронин,

Зодчество Северо-Восточ-

ной Руси XII–XV веков, т. 1, Москва 1961, с. 55–56.

20

Ипатьевская летопись, с. 732.

21

Д. В. Донской,

Рюриковичи, с. 492.

22

Ипатьевская летопись, с. 748.

MICHAŁ MICHALSKI

46

COLLOQUIA

RUSSICA

Рекъ имъ: „За отца вашего добродѣанье приимете ни держите Торцькии городъ”

23

.

Jak wzmiankuje źródło Torczesk oddany był „szwagrom”, użycie liczby mnogiej wska-

zuje na to, że mężczyzn było co najmniej dwóch. L. Wojtowycz dodaje do tego ich

imiona: Siemion oraz Mścisław

24

, należy jednak zaznaczyć, że ze względu na brak po-

twierdzenia tych informacji w dokumentacji źródłowej są to dane niepewne.

Pierwszym potwierdzonym źródłowo wydarzeniem, w którym pojawia się wzmi-

anka dotycząca politycznych relacji Mścisława z Połowcami jest informacja zapisana

w 

Latopisie hipackim pod rokiem 1180. Źródło wspomina o pomocy udzielonej przez

Mścisława koalicji ruskich książąt udających się na wyprawę przeciw Połowcom: „Свя-

тославъ въѣха с братома в Киевъ. Половци же испросиша оу Святослава Игоря,

ать ляжеть с ними по [До]лобьскоу

25

. Святославъ же отпоусти. Слъıшавъ же Рю-

рикъ, оже Святославъ же привелъ к собѣ Половцѣ в помочь, и лежать со Игоремь

по Долобьскоу, и посла Мьстислава Володимерича с Чернъıми Клобоуки, и Лазо-

ря воеводоу своего с молодъıми своими, и Бориса Захарьинїча, со Сдеславомъ. Со

Жирославичемь

26

и со Мьстиславлемь полкомъ

27

, изо Трьполя

28

. […] Половѣць же

бѣ много и лежахоуть без боязни, надѣючеся на силоу свою и на Игоревъ полкъ,

и бе сторожѣ. [...] Чернии же Клобоуци слъıшавше оу братьи своеи, и оустрѣми-

шася на нѣ и поустиша кони к товаромъ ихъ; [...] Половци же видивше ѣ загонь-

цѣ тъı Чернъıхъ Клобоукъ, и яша нѣколко ихъ, не бѣ бо тоу добръıхъ, но мало

ихъ вогнали бяхоуть в товаръı ихъ, и побѣгоша; Чернии же Клобоуци, бѣгаюче

возмялѣся бяхоуть Роусью, [...] осталися бяхоуть, Лазорь воевода с полкомъ Рю-

риковъıмъ, и Борисъ Захарьичь с полкомъ своего княжича Володимѣра, и Сде-

славъ Жирославичь съ Мьстиславлимъ полкомъ: и възрѣвъше на Богъ, и поѣхаша

противоу Половцемь. Половци же, видивше, оустремишася на нѣ и сразишася

с  нимь, Роусь же потопташа ѣ; Половци же бѣгаюче передъ (полкомъ) Роусью

потопоша мнозѣ въ Черторыи

29

, а инѣхъ изоимаша, а дроугъıя исъсѣкоша”

30

.

Jak

wynika z cytowanego fragmentu Mścisław powodowany więzami rodzinnymi wysłał

swemu wujowi Rurykowi Rościsławowiczowi wsparcie w postaci jednego pułku wojska

pod dowództwem Zdzisława Żyrosławowicza. Z relacji ewidentnie wynika, że to Ruryk

był inicjatorem tej wyprawy, a Mścisław tylko wspierał jego wojska.

23

Ibidem, с. 766.

24

Л. Войтович,

Князівські династії, с. 241.

25

Dołobsk – uroczysko w  księstwie kijowskim na lewej stronie Dniepru, niedaleko jeziora dołobskiego, zob.:

Н. П. Барсов,

Материалы для историко-географического словаря России. Географический словарь русской земли

(IX–XIV ст.), т. 1, Вильна 1865, с. 65.

26

Zdzisław Żyrosławowicz – wojewoda Mścisława Mścisławowicza, zob.:

Ипатьевская летопись, с. 677; Л. Л. Му-

равьева, Л. Ф. Кузьмина,

Именной и географический указатели к Ипатьевской летописи, [in:] ПСРЛ, т. 2, Москва

2001, с. XXVIII.

27

Z pułkiem Mścisława Mścisławowicza, syna Mścisława Rościsławowicza.

28

Trepol – (obecnie wieś Tripolje) gród ruski na prawym brzegu Dniepru nad rzeką Stugną, leżący w księstwie kijows-

kim na południe od Kijowa, zob.: П. П. Толочко,

Киевская земля, [in:] Древнерусские княжества X–XIII вв., ред.

Л. Г. Бескровный, Москва 1975, с. 33–35.

29

Czartoryja – dopływ Desny, jedno z ramion jej delty, uchodzące do Dniepru, zob.: Н. P Барсов,

Очерки русской

исторической географіи. Географія Начальной летописи, Варшава 1873, с. 18.

30

Ипатьевская летопись, с. 621–623.

47

Nie można z tej wzmianki odczytać, jaki stosunek miał nasz książę do Połowców.

Nawet jeśli okazałoby się, że Mścisław był w  tym czasie zagorzałym przeciwnikiem

tych nomadów, wyprawa przeciw nim nie oznaczałaby zerwania jakiegoś porozumie-

nia. Bowiem w 1180 r. książę trepolski raczej nie był jeszcze mężem Kotianówny i nie

wiązały go z Połowcami żadne układy.

Dodatkowo zauważmy, że koczownicy czuli się dość pewnie, gdy przebywali na

Rusi, tak pewnie, że nawet nie wystawili straży podczas postoju koło Dołobska. Być

może wynikało to jednak z jakichś gwarancji danych im przez Światosława – nowego

księcia kijowskiego. Nomadzi przybyli bowiem do niego.

Na kolejne wydarzenia związane z Połowcami, których uczestnikiem był Mścisław

napotykamy kilkanaście lat później

31

. Pod rokiem 1193

Latopis hipacki przekazuje: „а

по дроужиноу свою посла, рекъ дроужинѣ своеи: „веремя нъı есть, поѣдѣмь на

Половци; ажъ отцю моемоу боудеть поуть, а мъı дотолѣ съѣздимъ” и совокоупився

с дроужиною своею во три дни. Посла же въ Треполь по Мьстислава по строичи-

ча своего по Мьстиславича, зова и со собою; онъ же ѣха к немоу вборзѣ со Здес-

лавомъ с Жирославичемь, с моужемъ своимъ, и постиже и за Росью Ростислава

брата своего. И тако совокоупившеся с Чернъıмъ Клобоукомъ, и ѣхаша изъездомъ

и бъıша на Ивлѣ

32

на рѣцѣ на Половѣцкои, и тоу изьимаша сторожа Половѣцкъıя,

и вземше оу нихъ вѣсть, аже Половци днища вдалѣе лежать, и стада по сеи сто-

ронѣ Днѣпра по Роускои, и ѣхаша чересъ нощь и оудариша на росвѣтѣ на нихъ:

и  ополонишася Ростиславъ и  Чернии Клобоуцѣ скотомъ и  коньми и  челядью,

и колодникъ много изимаша, княжичевъ их и добръıи моужи имаша, и колодни-

ки, и кони, и скота, и челяди, и всякого полона и не бѣ числа; и похваливше всеми-

лостиваго Бога, приемши от Бога на поганъıя побѣдоу, и возвратишася во свояси

со славою и с честью великою. Половци же видивше товаръ свои взятъ и братью

свою плѣненъı, и женъı и дѣти, и совокоупившеся и постигоша полкъı Ростислав-

ли Рюриковача; видивше силоу ихъ и не смѣяша наехати, но ѣхаша по ни до Роуси.

Ростиславъ же приѣхаша в Торьскии и славою, побѣдивъ дроугое Половци”

33

.

Choć i  tym razem Mścisław nie był inicjatorem wyprawy przeciw Połowcom,

udzielił jej wsparcia swymi oddziałami, którym sam przewodził. Udział księcia w kolej-

nej wyprawie na Połowców mówi już nam nieco o jego stosunku do tych nomadów.

Oczywiście należy brać pod uwagę fakt, że będąc bratankiem Ruryka Rościsławowicza

popierał on jego politykę względem stepowców. Senior rodu Rościsławowiczów zmienił

co prawda już w owym czasie swoje podejście do Połowców (nawiązał przyjazne sto-

sunki z Ordą Łukomorską) jednak jego relacje z inną ordą – Burczewiczami były nadal

31

Może to być dowód na małoletniość księcia Trepola podczas walk w 1180 r. Po pierwsze bowiem od tamtej wyprawy

do następnej minął spory okres czasu, wskazuje na to również brak udziału księcia w walce i wysłanie oddziałów wraz

z wojewodą Zdzisławem Żyrosławowiczem. W 1193 r. Mścisław wyprawił się na Połowców już osobiście wraz ze swymi

wojskami, choć Zdzisław

jako doświadczony stronnik kniazia wspierał go i tym razem.

32

Iwla – obecnie rzeka Ingulec, znajdowała się o 3 dni drogi na zachód od Dniepru, zob.: П. О. Бурачков,

Заметки по

исторической географии южно-русских степей, „Киевская Старина”, 1886, вып. 4, с. 676–677; Н. P Барсов, Очерки,

с. 81–82.

33

Ипатьевская летопись, с. 677–678.

MICHAŁ MICHALSKI

48

COLLOQUIA

RUSSICA

złe

34

. Opis drogi, jaką pokonały oddziały Mścisława do momentu ujęcia połowieckich

strażników, wskazuje, że połączone siły kuzynów udały się właśnie przeciwko Bur-

czewiczom. Z powyższej wzmianki dowiadujemy się również, że wyprawa zainicjo-

wana była przez syna Ruryka – Rościsława. Wygląda na to, że miało to być wspólne

przedsięwzięcie dwóch młodych władców (być może szukających sławy i łupów).

Źródło dodaje, że stepowcy rozłożyli obóz po ruskiej stronie

35

. Wiemy, że nie było

to chwilowe obozowisko przygotowane z zamiarem wypadu na Ruś, a raczej miejsce

dłuższego pobytu koczowników, którzy udali się na ruską stronę, aby wypasać swoje

zwierzęta – zamieszkiwali tam nie tylko wodzowie i wojownicy, ale również czeladź,

kobiety (żony Połowców wraz z potrzebnym im w życiu dobytkiem) i dzieci. Jak widać

Połowcy nie czuli się zagrożeni ze strony Rusinów skoro zdecydowali się rozbić ko-

czowisko na ziemiach wrogich, a przede wszystkim zabrali tam własne żony i dzieci.

Powyższe informacje wskazują, że mamy tu do czynienia z Połowcami pozostającymi

w sojuszu ze Światosławem Wsiewołodowiczem – znanymi z wcześniejszej relacji – stąd

wynikało ich poczucie bezpieczeństwa

36

.

W sytuacji, gdy zmieniło się nastawienie do części Połowców seniora rodu

Rościsławowiczów, także i Mścisław na kilkanaście lat zaprzestaje wojen z nimi. Os-

tatecznie, podobnie jak inni ruscy władcy, również interesujący nas książę zaczął

wykorzystywać siłę nomadów do własnych celów politycznych. Pod rokiem 1217 lato-

pisarz zanotował fakt pierwszego użycia wojsk tych koczowników przez Mścisławowicza

w  walkach na Rusi: „Олександроу же отстоупившю от Данила и  от Василка ко

Лестькови, не бѣ бо има помощи ни от когоже, разеѣе от Бога, дондеже приде

Мьстиславъ с Половци”

37

. Informacja dotyczy oblężenia opanowanego przez Węgrów

Halicza. Mścisław jako sprzymierzeniec Daniela i  Wasylka Romanowiczów udzielił

w tej kampanii pomocy książętom, osłabionym po przejściu Aleksandra bełskiego na

stronę wroga.

Latopis moskiewski uzupełnia całość: „Тои же зимы иде на Галич Мъ-

стиславъ Романович ис Киева и Мъстиславъ Мъстиславич ис Торцьского и инии

князи с ними, и с Половцы. […] бишяся у града половину дне, и разъзидошяся

по земли воевати, и многа зла створиша, городы и села пожгоша, и многъ полонъ

вземше отъидоша”

38

. Tymi samymi słowami wzmiankuje o tym wydarzeniu

Latopis

w

oskresenski

39

. Wsparcie Połowców oczywiście mogło być efektem nawiązania kontak-

tów z jakimś plemieniem połowieckim jeszcze przed ślubem księcia z córką Kotiana.

Równie dobrze mogli to być Połowcy Kotiana, bo przecież brak powiązań rodzin-

nych nie wyklucza możliwości współpracy politycznej czy militarnej obu władców.

Fakt zaślubin byłby w takim wypadku wynikiem zawarcia sojuszu, a nie na odwrót. Do

34

Ibidem

, с. 675–676.

35

К. В. Кудряшов,

Половецкая степь, Москва 1948, с. 130; Д. А. Рассовский, Половцы. Черные клобуки. Печенеги,

торки и берендеи на Руси и в Венгрии, Москва 2012, с. 173.

36

Możliwość zawarcia jakiegoś układu z Połowcami dopuszcza też P. Toloczko, zob.: П. П. Толочко,

Династические

браки, с. 164.

37

Ипатьевская летопись, с. 736.

38

Московский летописный свод конца XV века, [in:] ПСРЛ, т. 25, Москва 1949, с. 118.

39

Летопись по Воскресенскому списку, с. 128.

49

ślubu Mścisława z Kotianówną mogło jednak dojść przed tą wyprawą i wtedy wspar-

cie Połowców byłoby następstwem istniejącego już jakiś czas sojuszu dynastycznego

40

.

Należy w tym miejscu podkreślić, że to właśnie ta ostatnia wersja jest zgodna z prawdą.

W

Latopisie hipackim pod rokiem 1213 zanotowana bowiem została informacja

o ślubie córki Mścisława Anny z Danielem Romanowiczem

41

. Skoro Mścisław posiadał

jedną żonę Kotianównę, Anna musiała być jej córką, a w takim układzie małżeństwo jej

rodziców musiało być zawarte jakiś czas przed 1213 r.

Wydarzenia opisane przez

Latopis hipacki pod 1217 r. miały miejsce po śmierci

Ruryka, odnotowanej przez

Latopis ławrentjewski pod rokiem 1215

42

. Mścisławowicz

nie był więc już wtedy ograniczany i  mógł rozgrywać własną politykę.

Latopisy

moskiewski i woskresenski dowodzą, że Mścisław nie różnił się od innych książąt ruskich

w sprawach polityki wojennej. Również i on nie miał skrupułów, aby grabić i niszczyć

ruskie ziemie należące do konkurujących z nim książąt.

Już w dwa lata później Mścisław kolejny raz sięgnął po pomoc Połowców. Pod

rokiem 1219 źródło informuje: „Половцемь же приехавшимъ видити рати, Оу-

громъ же и  Ляхомъ гонящимъ я. Оуверноувся Половчинъ, застрѣли Оуза во

око, и спадшю емоу с фаря, взяша тѣло его, и плакашася по немь. Наоутрѣя же

на каноунъ Святои Богородици

43

приде Мьстиславъ рано на гордаго Филю, и на

Оугры с Ляхы, и бысть брань тяжка межи ими, и одолѣ Мьстиславъ”

44

.

Połowcy

stanowili w tym wypadku oddziały rozpoznawcze tzw. harcowników

45

, mających na

celu ubezpieczać główne siły i rozpoznać sytuację w miejscu docelowych działań wojen-

nych. Źródło jednoznacznie relacjonuje, że koczownicy przybyli o  dzień wcześniej

przed oddziałami Mścisława, aby „popatrzeć” na siły wroga. Nie mieli na celu walki

z przeciwnikiem, potwierdza to ich odwrót w momencie, gdy Węgrzy i Polacy uderzyli

na nich. Jak czytamy w kronice, Połowcy wykonali swe zadanie znakomicie, dokonane

przez nich rozpoznanie oraz ich pomoc w wyprawie przyczyniła się do zwycięstwa nad

siłami węgiersko-polskimi i umożliwiła opanowanie Halicza

46

. Przymierze Mścisława

z  Kotianem było w  owym czasie jednym z  ważniejszych (o ile nie najważniejszym)

w jego systemie sojuszy

47

. Dodatkowo z opisu zabicia jednego z Węgrów (uczestnika

40

W. Paszuto uważa, że Mścisław wraz z Kotianem mieli pomiędzy sobą zawarty stały sojusz military, zob.: В. Т. Пашу-

то,

Очерки по истории Галицко-Волынской Руси, Москва 1950, с. 191.

41

Ипатьевская летопись, стб. 732.

42

Лаврентьевская летопись, [in:] ПСРЛ, т. 1, Москва 2001, с. 438.

43

Dokładna data – 24 marca, zob.: D. Dąbrowski,

Daniel, s. 106.

44

Ипатьевская летопись, с. 737. O zwycięstwie tym donosi również Latopis ławrentjewski choć ten nie wymienia

Połowców jako uczestników walk. Inną rzeczą jest, że wzmianka tego źródła jest bardzo krótka i ogranicza się tylko

do zaznaczenia, iż Mścisław odniósł zwycięstwo nad Węgrami.

Лаврентьевская летопись, с. 445. W podobnym

tonie wzmiankuje o  tym wydarzeniu

Latopis moskiewski oraz symeonowski. Московский летописный свод, с. 118;

Симеоновская летопись, [in:] ПСРЛ, т. 18, Санкт-Петербург 1913, с. 51.

45

Szerzej o zadaniach harcowników, zob.: J. Haldon,

Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565–1204,

London 1999, p. 155, 160–161.

46

М. Грушевський,

Історія України-Руси, т. 2: XI–XIII вік, Kиïв 1992, с. 239.

47

D. Dąbrowski,

Daniel, s. 114.

MICHAŁ MICHALSKI

50

COLLOQUIA

RUSSICA

pościgu), dowiadujemy się o typowym dla koczowników, a wykorzystywanym również

przez Połowców, sposobie walki z użyciem łuków podczas jazdy na koniu

48

.

Mścisław Mścisławowicz odegrał też ważną rolę w wydarzeniu bardzo znaczącym

dla relacji rusko-połowieckich. Nie była to – jak do tej pory – współpraca polityczna

w mniej ważnych celach, ale sojusz zwrócony przeciwko Mongołom. Chodzi o udział

obu ludów w bitwie nad Kałką w 1223 r., poprzedzającej wielki najazd mongolski. Był

to niezmiernie ważny fakt, wskazujący na współpracę tych ludów w chwili wielkiego

zagrożenia ze strony nadciągających na czarnomorskie stepy Mongołów.

Latopis hipacki informuje o tym wydarzeniu słowami: „Приде неслыханая рать,

безбожнии моавитяне, рекомыи татаръве, придоша на землю Половецькоую. По-

ловцемь же ставшимъ, Юрьгии Кончакович бѣ болиише всихъ Половець, не може

стати противоу лицю их, бѣгающи же емоу, и мнози избьени быша до рѣкы Днепра.

Татаром же возвратившися, идоша в вежа своя. Прибѣгшимъ же Половцемь в Ро-

ускоую землю, глаголющимъ же имъ Роускимъ княземь: „Аще не поможета намъ,

мы нынѣ исѣчени быхомъ, а вы наоутрѣе исѣчени боудете”. Бывшю же свѣтоу всих

князѣи во градѣ Кыевѣ, створиша свѣтъ сице: „Лоуче ны бы есть прияти я на чю-

жеи землѣ, нежели на своеи”. Тогда бо бѣахоуть Мьстиславъ Романовичь в Кыевѣ,

а Мьстиславъ в Козельскѣ и Черниговѣ, а Мьстиславъ Мьстиславичь в Галичѣ, то

бо бѣахоу старѣишины в Роускои земли

49

. […] Тогда же великыи князь Половец-

кыи крестися Басты. […] Оттоудоу же придоша месяца априля, и придоша к рѣцѣ

Днѣпроу, ко островоу Варяжьскомоу

50

. И приѣха тоу к нимъ вся земля Половец-

кая, […] По соуху же Днѣпръ перешедшимъ, яко же покрыти водѣ быти от мно-

жества людии. […] Оттоудоу

же идоша 8 дни до рѣкы Калкы

51

. Стрѣтоша и сто-

рожьеве Татарьскыи. […] Татаром же отъѣхавшимъ, на прочьне рѣцѣ Калъкѣ оу-

стрѣтоша и Тотарове Половецкыя полкы Рускыя. Мьстиславъ же Мьстиславличь

повелѣ впередъ переити рѣку Калкоу Данилови с полкы, инѣмь полкомъ с нимъ,

а самъ по немь переиде, еха же самъ во сторожѣ. Видившоу же емоу полкъ Татарь-

скыя, приѣхавъ рече: „Вороужитеся!” Мьстиславоу же и дроугомоу Мьстиславоу,

сѣдящема во станоу не вѣдоущема, Мьстиславъ же не повѣда има зависти ради, бѣ

бо котора велика межю има. […] Бысть побѣда на вси князи Роускыя. Тако же не

бывало никогда же”

52

. Jak donosi źródło już pierwsze starcie Połowców z Mongołami

przyniosło im klęskę i pociągnęło za sobą falę ucieczek na Ruś

53

.

Latopis hipacki wska-

48

J. Maroń,

Koczownicy i rycerze. Najazd Mongołów na Polskę w 1241 roku na tle sztuki wojennej Europy XII i XIII w.,

Wrocław 2001, s. 71.

49

Istnieje kilka świadectw na sprawowanie przez Mścisława nadrzędnej roli wobec książąt władających lokalnie, zob.:

D. Dąbrowski,

Daniel, s. 111.

50

Wareska wyspa – wyspa na Dnieprze w okolicy grodu Zarub. Zarub był bardzo ważnym grodem na prawym brzegu

Dniepru nieopodal ujścia rzeki Trubież do Dniepru. Pełnił rolę osłony przeprawy przez Dniepr w drodze z Kijowa do

Perejasławia. O grodzie Zarub i pełnionej przez niego funkcji, zob.: М. К. Каргер,

Развалины Зарубского монастыря

и летописный город Заруб, „Советская археология”, т. 13, 1950, с. 33–62.

51

Kałka – rzeka w połowieckich stepach, wpadająca do Morza Azowskiego, zob.: Л. В. Черепнин,

Монголо-татары

на Руси (XIII в.), [in:] Татаро-монголы в Азии и Европе, ред. С. Л. Тихвинский, Москва 1977, с. 189.

52

Ипатьевская летопись, с. 740–745.

53

Wokół bitwy nad Kałką oraz samego najazdu mongolskiego na stepy czarnomorskie i  Ruś narosła ol-

51

zuje, że wśród połowieckich uchodźców, na Rusi znaleźli się wielcy chanowie – Jerzy

Konczakowicz i Basty. Dodatkowo z 

Latopisu nowogrodzkiego wiemy, że znaleźli się

tam również inni chanowie: Mścisławowy teść Kotian wraz z synami oraz Daniel Ko-

bjakowicz

54

. Mamy tu do czynienia z informacjami, poświadczającymi używanie przez

połowieckich chanów chrześcijańskich imion oraz na ruski wzór „otczestwa”. Należy

jednak pamiętać, że dane te przekazywane są przez źródło ruskie, autor latopisu mógł

więc przenieść dobrze sobie znany – stosowany na Rusi – zwyczaj używania nazwisk

patronimicznych na Połowców, tak aby czytelnik nie miał wątpliwości o kogo w tekście

chodzi. Informacje ruskiego źródła, dotyczące „otczestw” poszczególnych chanów

niekoniecznie, więc mówią coś o zwyczaju połowieckim. Z drugiej jednak strony fakt

zanotowania przez źródło ruskie nie wyklucza możliwości rzeczywistego używania pa-

tronimików przez Połowców. Nie da się jednak ostatecznie rozstrzygnąć tej kwestii.

Latopisarz odnotował również imiona połowieckich przywódców. Co ważne,

część z nich nie była imionami wywodzącymi się z tradycji koczowników. Imiona takie

jak Jerzy czy Daniel ewidentnie pochodziły z  chrześcijańskiego kręgu kulturowego

i musiały być przejęte przez Połowców od ich sąsiadów. Nie ma tu powodu, aby podważać

autentyczność używania przez niektórych chanów połowieckich chrześcijańskich

imion, występują one bowiem w różnych okresach dziejów sąsiadowania ludów oraz

w wielu latopisach, a przede wszystkim w tych najlepiej poinformowanych o sytuacji

w stepach. Imiona takie występują nadto w towarzystwie tradycyjnych połowieckich

imion innych chanów w  obrębie fragmentów źródeł opisujących jedno wydarzenie.

Wskazuje to, że latopisarz, opisujący zdarzenie, musiał być dobrze poinformowany

o biorących w nim udział osobach, nie zmyślał. O ile przekazanie „otczestwa” przez

źródło ruskie nie musi nam nic mówić o zwyczajach tych nomadów, o tyle wymienie-

nie ich imion mających bez wątpienia chrześcijańskie konotacje już nam coś ukazuje.

Bynajmniej nie chcemy w tym miejscu powiedzieć, że takie imiona chanów świadczyły

o przyjęciu przez nich chrześcijaństwa, jak to uważał Wladimir Paszuto

55

. Mogło tak

być, ale wcale nie musiało. Można jedynie stwierdzić, że jest to dowód na przejmowanie

przez Połowców zwyczajów obcych ich kulturze.

Wzmianka

Latopisu hipackiego jest tym cenniejsza, że wskazuje na przyjęcie

i  posługiwanie się takim imieniem przez jednego z  najważniejszych chanów owych

czasów – Jerzego Konczakowicza. Skoro tak znaczący wódz zdecydował się używać

chrześcijańskiego imienia (nadanego mu być może przez ojca, równie ważnego chana

brzymia literatura. Wymienić tu można: Г. В. Вернадский,

Монголы и Русь, Москва 2013; Татаро-монголы в Азии

и Европе, ред. С. Л. Тихвинский, Москва 1977; В. Л. Егоров, Историческая география Золотой Орды в XIII–XIV

вв., Москва 1985; И. Голыженков, И. Дзысь, Битва на Калке 31 мая 1223 г, Москва 1994; С. Б. Жарко, А. В. Мар-

тынюк,

История восточных славян. Монгольское нашествие на Русь, Минск 2003; Р. П. Храпачевский, Военная

держава Чингисхана, Москва 2005; С. В. Цыб, Когда была битва на Калке, „Известия Алтайского государствен-

ного университета”, т. 4, 2009, вып. 3, с. 240–244; А. В. Гартман, С. В. Цыб,

Хронология первых русско-монгольских

сражений, „Palaeoslavica”, vol. 17, 2009, No. 1, p. 2–27; Д. Г. Хрусталёв, Русь и монгольское нашествие (20–50-е гг.

XIII в.), Санкт-Петербургь 2013.

54

Новгородская летопись, с. 216.

55

В. Т. Пашуто,

Особенности структуры Древнерусского государства, [in:] В. Т. Пашуто, Л. В. Черепнин, Древне-

русское государство и его международное значение, ред. А. П. Новосельцев, Москва 1965, с. 109.

MICHAŁ MICHALSKI

52

COLLOQUIA

RUSSICA

Konczaka) znaczy to, że Połowcy musieli być co najmniej zainteresowani ruską kulturą.

Ruś bowiem musiała być Połowcom pod różnymi względami bliższa niż kraje innych

sąsiadów, gdyż to właśnie tam nomadzi zdecydowali się uciekać przed Mongołami.

Zwrócenie się o pomoc do Rusinów ukazuje, że relacje Połowców z nimi musiały

nie być w owym czasie bardzo napięte. Również niemal 130-letnia „tradycja” zawie-

rania z  Rusinami układów pokojowych, potwierdzanych małżeństwami znaczących

przedstawicieli obu społeczności, wpłynęła na fakt udania się połowieckich uchodźców

na Ruś, a nie gdzie indziej. Połowcy mogli przecież – podobnie jak niegdyś Pieczyn-

gowie – udać się na zachód. Jednak w pierwszej kolejności wybrali ucieczkę na Ruś.

Pewną okolicznością skłaniającą ich do takiego wyboru sojusznika mogła być stosowa-

na przez Rusinów we wcześniejszym okresie praktyka przyjmowania na swym teryto-

rium nomadów, uchodzących przed nową falą koczowników, przybywających na stepy

czarnomorskie oraz osiedlanie tej ludności na terenach granicznych i wykorzystywanie

ich niechęci do „nowych” stepowców. Tak było przecież z Torkami, Berendejami, Ka-

sogami czy resztkami wytępionych przez Połowców Pieczyngów

56

. Takie postępowanie

oznaczało stosowanie dobrze przemyślanej strategii. Uchodźcy byli najczęściej pokrew-

ni etnicznie i językowo ze swymi prześladowcami, dlatego stanowili najlepszy bufor

przed atakami na Ruś kolejnych przeciwników. Jednocześnie posiadając zbliżony

język i  kulturę byli także najlepszym łącznikiem Rusinów z  kolejną falą nomadów

napływających na stepy czarnomorskie

57

.

Istotną sprawą wydaje się informacja

Latopisu nowogrodzkiego, który uzupełnia

relację

Latopisu hipackiego, wskazując, że Połowcy przybyli w pierwszej kolejności do

Mścisława do Halicza prosząc go o pomoc: „Котянь с сынѣми [...] пріде сь поклономь

съ князи Половьцьскыми къ зяти въ Галичь къ Мьстиславу и къ всемъ княземъ

Русьскымъ, и дары принесе многы: кони и вельблуды и буволы и дѣвкы, и одариша

князь Русьскыхъ, а рекуче тако: „нашю землю днесь отьяли, а ваша заутро възята

будетъ” и възмолися Котянь зяти своему”

58

. Z

Latopisu hipackiego wiemy, że narada

ruskich książąt odbyła się w Kijowie, a więc Mścisławowicz musiał być pośrednikiem

w kontaktach Połowców z Rusinami

59

. Mścisław odegrał więc olbrzymią rolę w tych

pertraktacjach

60

. Natomiast pośrednikiem w kontaktach Połowców z Mścisławem był

według

Latopisu nowogrodzkiego jego teść Kotian. Skoro Połowcy zdecydowali się na

tego typu rozwiązanie, relacje chana z jego zięciem musiały być dobre.

Na skutek zabiegów dyplomatycznych i w obliczu wielkiego zagrożenia doszło do

połączenia sił. Nasze źródło wskazuje, że Rusini podjęli decyzję o wyprawie na Mongołów

56

T. Nagrodzka-Majchrzyk,

Czarni Kłobucy, Warszawa 1985, s. 18–81; Д. А. Рассовский, Половцы, с. 20–111.

57

Połowcy mówili językiem należącym do rodziny języków tureckich, kulturowo byli koczownikami, podobnie jak

Mongołowie, zob.: Д. А. Рассовский,

Половцы, с. 129.

58

Новгородская летопись, с. 216.

59

Podobnego zdania jest L. Czerepnin, zob.: Л. В. Черепнин,

Монголо-татары, с. 188. O tym także: М. Грушевський,

Історія України-Руси, т. 2, с. 240.

60

P. Toloczko wskazuje, że Mścisław był aktywnym agitatorem sojuszu z Połowcami zwróconego przeciw Mongołom.

П. П. Толочко,

Династические браки, с. 164. W. Paszuto uważał natomiast, że zjazd książąt w Kijowie został zorgani-

zowany na wezwanie Mścisława. В. Т. Пашуто,

Очерки, с. 39–40.

53

na skutek prośby Połowców, z pewnością jednak informacje o nadciągających wielkich

wojskach mongolskich mieli też od swoich wywiadowców czy też kupców i handlarzy

niewolników podróżujących nad Morze Czarne

61

. W obliczu napiętej sytuacji podjęto

decyzję o wydaniu bitwy Mongołom poza terenem samej Rusi. Książęta kierowali się

z pewnością chęcią oszczędzenia ruskiej ziemi od zmagań wojennych ale również był to

fakt symboliczny – mający na celu pokazanie Połowcom, że Ruś nie pozostawi ich bez

pomocy i chce odzyskać ich koczowiska. Potwierdza to

Latopis nowogrodzki, w którym

czytamy, że Rusini nie przystali na mongolską propozycję zawarcia pokoju: „Тъгда же

увѣдавъше Татари, оже идуть Русстии князи противу имъ, и прислаша послы къ

Русскымъ княземъ: „се слышимъ, оже идете противу насъ, послушавше Половьць;

а мы вашей землі не заяхомъ, ни городъ вашихъ, ни селъ вашихъ, ни на васъ при-

дохомъ, нъ (*) придохомъ Богомъ пущени на холопы и на конюси свое на поганыя

Половче; а вы възміте с нами миръ” […] Того же Русстии князи не послушаша […]

поидоша противу имъ”

62

. Działania te były zapewne obliczone na skłócenie Rusinów

z Połowcami, co miało wpłynąć na osłabienie obu stron

63

.

Ilość wojsk ruskich udających się w bój była duża,

Latopis hipacki wskazuje, że

wskutek liczebności wojowników nie było widać wody podczas przejścia przez Dniepr.

Dodatkowo po przeprawie do ruskich książąt dołączyli wszyscy połowieccy koczowni-

cy. Rzeczywiście wobec olbrzymiego zagrożenia połowieccy naczelnicy mogli połączyć

swe siły tak, aby razem z Rusinami odeprzeć Mongołów.

Jak wskazuje źródło, Mścisław był jednym z tzw. „starszych” książąt na Rusi, to

on uczestniczył w naradzie, na której podjęto decyzję o wyprawie na Mongołów, był

również – przynajmniej tak wynika z relacji naszego źródła – najaktywniejszym jej uc-

zestnikiem. Być może, chciał sam zwyciężyć wrogie oddziały, by móc przypisać sobie

wszystkie zasługi i wzmocnić swą pozycję na Rusi. Skądinąd istnieją powody, by sądzić,

że pomiędzy książętami istniał jakiś konflikt

64

.

Być może jednak Mścisław kierował się również innymi względami. Był przecież

skoligacony z Połowcami przez swą żonę, wszystkie jego dzieci były mieszanego po-

chodzenia, możliwe więc, że kierował się także chęcią pomocy teściowi i rodzinie żony,

w końcu łączył go z nim stały sojusz wojskowy

65

. Namawiać go do tego mogła zarówno

żona jak i dzieci. Za tą hipotezą przemawia, szczególnie fakt, że

Latopis nowogrodzki

donosi o ucieczce na Ruś Kotiana wraz z synami (a pewnie też resztą rodziny) i jego

błaganiach o pomoc skierowanych do ruskiego zięcia

66

.

61

W XIII w. obserwuje się zwiększone zainteresowanie handlem niewolnikami pochodzącymi z basenu tego morza,

zob.: D. Quirini-Popławska,

Niektóre aspekty niewolnictwa w Republice Weneckiej XIV i XV wieku, [in:] Niewolnictwo

i niewolnicy w Europie od starożytności po czasy nowożytne, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 1998, s. 156.

62

Новгородская летопись, с. 217.

63

Л. В. Черепнин,

Монголо-татары, с. 188.

64

P. Toloczko pisze o niezgodności i braku koordynacji książąt seniorów podczas bitwy. П. П. Толочко,

Кочевые наро-

ды степей и Киевская Русь, Санкт-Петербург 2003, с. 135. Ten brak koordynacji mógł właśnie wynikać ze skłócenia

książąt.

65

В. Т. Пашуто,

Очерки, с. 191.

66

Новгородская летопись, с. 216.

MICHAŁ MICHALSKI

54

COLLOQUIA

RUSSICA

Latopis nowogrodzki wskazuje, że Mongołowie uważali Połowców za ludność im

podległą: „ни на васъ придохомъ, нъ (*) придохомъ Богомъ пущени на холопы и на

конюси свое на поганыя Половче”

67

. Mścisław mógł się więc spodziewać i obawiać, że

po podbiciu wszystkich ord połowieckich przyjdzie czas mongolskiego podboju Rusi,

gdyż ta posiadała w swych granicach ludność pochodzącą z czarnomorskiego stepu.

Zazwyczaj świetnie poinformowani Mongołowie musieli też wiedzieć o  mieszanym

pochodzeniu wielu ruskich książąt. Wszystko to mogło sprawiać, że rodzina Mścisława

żyła w poczuciu zagrożenia.

Ilość i różnorodność darów przekazanych Rusinom przez połowieckich chanów

wskazuje, że sytuacja musiała być bardzo poważna, a w każdym razie przyczyniły się one

do przekonania ruskich władców do podjęcia wyprawy przeciw Mongołom

68

.

Niezmiernie ciekawym aspektem pobytu Połowców na Rusi był chrzest chana

Basty

69

.

Latopis hipacki nazywa go „wielkim”, musiał więc być znaczącym przywódcą

koczowników. Mychajło Hruszewski twierdził, że chrzest tego chana był pokazowym

zagraniem politycznym. Dysponujemy również informacją W. Tatiszczewa, który

twierdził, że w owym czasie ochrzcił się na Rusi również chan Kotian. Teść Mścisława

miał zmienić wiarę, aby przypodobać się ruskim książętom i upewnić ich w ten sposób

co do swojej lojalności

70

. Choć w obliczu wzmianki

Latopisu hipackiego o chrzcie chana

Basty, także i notatka W. Tatiszczewa wygląda wiarygodnie – taka informacja nie ma

potwierdzenia w latopisach. Oczywiście możliwe jest, że wraz z chanem Basty chrzest

przyjęli także i inni połowieccy wodzowie m.in. Kotian oraz jakaś część podległej im

ludności, jednak wobec braku potwierdzeń źródłowych pozostaje to w sferze domysłów.

Wrócimy do informacji popartej źródłowo. Nawet jeśli chrzest chana Basty był

przez niego przyjęty na pokaz i miał zapewnić ruskich książąt o lojalności Połowców,

nie zmienia to faktu, że było to wydarzenie przełomowe dla dziejów kontaktów Rusi

z  tymi nomadami. Informacja o  chrzcie Basty jest pierwszą w  dziejach zanotowaną

przez poważne źródło pisane wzmianką traktującą o  ochrzczeniu się wysoko posta-

wionego połowieckiego chana. Wydarzenie to jest dowodem na bliskie kontakty

rusko-połowieckie. Zmiana wiary to niełatwa decyzja pociągająca za sobą różne

obowiązki i nawet jeśli była ona podyktowana chęcią przypodobania się i mocniejszego

związania z sobą sojuszników, chan musiał jednak w tym postanowieniu trwać. Musiał

też kultywować nową wiarę (przynajmniej do czasu wyjazdu), przebywał bowiem na

Rusi i był obserwowany przez książąt, duchowieństwo i chrześcijańską ludność. Basty

przyjmując chrzest musiał dysponować jakimiś – choćby podstawowymi informacjami

o swej nowej wierze. Przed chrztem z pewnością udzielono mu nauk, nie wyklucza to

jednak posiadania pewnej wiedzy już wcześniej.

67

Ibidem, с. 217.

68

П. П. Толочко,

Династические браки, с. 164.

69

М. Грушевський,

Історія України-Руси, т. 2, с. 538, прим. 1.

70

В. Н. Татищев,

История, т. 3, с. 215–216.

55

Mścisław wykorzystywał Połowców do swych celów politycznych także i w latach

późniejszych

71

.

Latopis hipacki pod rokiem 1225 informuje: „И бысть по сихъ, привед

Мьстиславъ Котяня и  половци многы, и  Володимера Киевьского, творяся на

Ляхы ида, свѣтомъ Александровымъ. Свѣтъ же Александровъ всегда не преста-

яше о братѣ своемь, рекыи, яко: „Зять твои оубити тя хочеть”. […] Познавшимъ

же всѣмъ княземь Александрову клеветоу […] Мьстислав же прия зятя своего лю-

бовью и почестивъ его великими дарми”

72

. Mścisław nadal posiadał poparcie swego

teścia. Używał więc jego oddziałów w chwilach zagrożenia dla swej pozycji na Rusi.

Tym razem okazało się, że cała sytuacja była obliczona na skłócenie Mścisława z jego

zięciem Danielem Romanowiczem. Daniel był ambitnym księciem i jego nielojalność

była możliwa, dowodem tego może być mobilizacja sporych sił jakiej dokonał jego

teść. Daniel należał jednak do rodziny Mścisława, ale zarazem skoligacony był również

z domem Kotiana. Jego żoną była bowiem córka Mścisława, a wnuczka połowieckiego

chana

73

. Nawet jeśli oskarżenia Aleksandra nie były pozbawione podstaw to ostatecznie

obie strony doszły do porozumienia

74

.

Przy tej okazji możemy się także zastanowić nad pewnymi kwestiami dotyczącymi

Kotianowych Połowców. Nasze źródło przekazuje: „И бысть по сихъ, привед

Мьстиславъ Котяня и  половци многы”

75

. Jest kilka możliwości skąd ci nomadzi

mogli przybyć: 1) Kotian wraz z ludnością pozostającą pod jego zwierzchnością po

klęsce nad Kałką mógł być osiedlony przez Rusinów w pasie przygranicznym. W takim

przypadku otrzymałby jakiś bliżej nieokreślony gród (podobnie jak to było z czarno-

kłobuckimi Kuntuwdiejem i Czurnajem

76

); 2) Kotian wraz ze swoją najbliższą drużyną

mógł przebywać przy dworze zięcia, a jego ludność mogła pozostawać w swych dawnych

siedzibach; 3) Kotian mógł powrócić w  step do dawnych siedzib. Należy jednak

zauważyć, że w ostatnim przypadku po tak jednoznacznym opowiedzeniu się przeciw

Mongołom byłby to akt wielkiej odwagi. Oczywiście bez informacji źródłowych nie

da się określić dokładnego miejsca pobytu Kotiana. Na szczęście dysponujemy jedną

pomocną w  naszych rozważaniach wzmianką źródłową: „Льстивомоу Жиросла-

воу рекшю къ бояромъ Галичькимъ, яко: „идеть Мьстиславъ в поле и хощеть вы

предати тестеви своемоу Котяню на избитье” Мьстиславоу же правоу соущюу

71

M. Dimnik,

The Dynasty of Chernigov, 1146–1246, Cambridge 2003, p. 298.

72

Ипатьевская летопись, с. 746.

73

Ibidem, стб. 732; D. Dąbrowski,

Genealogia Mścisławowiczów, s. 512.

74

Szerzej o tym, zob.: W. Nagirnyj,

Polityka zagraniczna księstw ziem halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199)–1264,

Kraków 2011, s. 186–187.

75

Ипатьевская летопись, с. 746.

76

Ibidem

, с. 668-669. Chan Czurnaj otrzymał gród nazwany później od jego imienia. Д. А. Рассовский, Печенеги,

торки и берендеи на Руси и в Угрии, „Seminarium Kondakovianum”, т. 6, 1933, с. 55; T. Nagrodzka-Majchrzyk, Czarni

Kłobucy, s. 83–84. Praktyka nazywania grodów od imion naczelników była znanym zwyczajem występującym u koc-

zowników stepu czarnomorskiego m.in. Pieczyngów i Połowców. Dokładana lokalizacja grodu Czurnaj nie jest znana,

zob.: Н. А. Аристов,

О земле половецкой: историко-географический очерк, „Известия историко-филологического

института”, т. 1, 1877, с. 218–219; К. В. Кудряшов,

Половецкая степь, с. 119; С. А. Плетнева, Половецкая земля,

[in:]

Древнерусские княжества X–XIII вв., ред. Л. Г. Бескровный, Москва 1975, с. 270–271; К. В. Кудряшов,

О местоположении Половецких веж в Северном Причерноморье в XII в., „Труды Института этнографии Академии

наук СССР”, т. 1, 1947, с. 109.

MICHAŁ MICHALSKI

56

COLLOQUIA

RUSSICA

о немь, и не свѣдоущю ничто же о нихъ. Они же емше вѣры, отъидоша в землю

Перемышлескоую”

77

.

Kotian podjął więc ryzyko i powrócił w step

78

. Najprawdopodobniej Mongołowie

nie zdołali jeszcze opanować obszaru, na którym znajdowały się koczowiska ordy Ko-

tiana

79

lub ich władza nad jego terenami nie była jeszcze silna i mógł sobie pozwolić

na przebywanie tam. Wiemy skądinąd, że ostateczne rozbicie sił Kotiana i definitywne

wypędzenie go z jego siedzib nastąpiło dopiero w roku 1239 podczas kolejnej fali na-

jazdu mongolskiego – Batu-chana. To wtedy Kotian został zmuszony do ucieczki na

Węgry wraz z  około 40 tysiącami swych poddanych, gdzie

notabene przyjął chrzest

w obrządku katolickim

80

.

Kotian nie miał wielkiego pola manewru. Uciekając wraz ze współplemieńcami

przed nawałą mongolską musiał wykorzystać możliwość osiedlenia się daną mu

przez węgierskiego władcę. Jednym z  warunków przyjęcia imigrantów na Węgrzech

był z  pewnością chrzest ich przywódcy, a  w  dłuższej perspektywie zapewne i  reszty

społeczności. Arcybiskup Splitu Rogerius poświadcza, że Kotian został ochrzczony

przez węgierskiego króla Belę IV oraz wielu innych szlachetnie urodzonych

81

. Skoro

w nawrócenie chana zaangażowanych było wiele prominentnych osób, musiały w owym

czasie istnieć szersze plany krzewienia chrześcijaństwa pośród poddanych chana

82

. Były

to jednak plany, których nie dało się zrealizować szybko. Kotian po przyjęciu chrztu

powrócił do swej ludności, która w swej masie kultywowała jeszcze religię pogańską.

Z tego powodu ochrzczony już chan musiał pośród „swoich” sprawować trady-

cyjne funkcje, przywódcze ale i religijne – znawcy-ofiarnika, może nawet szamana

83

.

77

Ипатьевская летопись, с. 747.

78

O podejściu Mongołów do terenów podbitych, zob.: A. Pálóczi-Horváth,

Pechenegs, Cumans, Iasians. Steppe peoples

in medieval Hungary, Budapest 1989, p. 47–48.

79

S. A. Pletnewa wskazuje, że po pierwszym uderzeniu na połowieckie stepy Mongołowie nieco się wycofali.

С. А. Плет нева,

Половцы, Москва 1990, с. 170.

80

Szczegóły zaistniałej sytuacji podał arcybiskup Splitu Rogerius, zob.:

Rogerii Miserabile carmen super destructione reg-

ni Hungariae per Tartaros facta, 2–12, [in:] Ex rerum Ungaricarum scriptoribus saeculi XIII, ed. L. de Heinemann, [in:]

Monumenta Germaniae Historica. Scriptores, vol. 29, Hannoverae 1892, p. 549–553. Część z tych Połowców podążyła

później do Bułgarii, gdzie udało im się nawet sięgnąć po władzę. I. Vasary uważa, że Jerzy I Terter, władca Bułgarii, wy-

wodził się z połowieckiego rodu terter(oba), do którego należał również Kotian. I. Vásáry,

Cumans, p. 65–66. Rogerius

wskazuje, że liczebność uciekających na Węgry Połowców wynosiła około 40 tysięcy rodzin, zob.:

Rogerii Miserabile car-

men, 2, p. 550. Liczba ta wydaje się być przeszacowana i należy ją traktować z ostrożnością: A. Pálóczi-Horváth, Peche-

negs, p. 60. Gdyby bowiem każda z rodzin posiadała minimum dwoje dzieci (co raczej nie oddaje liczby potomstwa koc-

zowników w średniowieczu – dzieci było więcej) należałoby podaną liczbę przemnożyć razy 4 osoby w rodzinie. Daje

to wynik 160 tysięcy ludzi. Dlatego też S. A. Pletnewa uważała, że 40 tysięcy wynosiła całkowita liczba uchodźców:

С. А. Плетнева,

Половцы, с. 179.

81

Rogerii Miserabile carmen, 12, p. 553.

82

O zaprowadzaniu katolicyzmu pośród Połowców, zob.: Я. В. Пилипчук,

Католицизм у кыпчаков, „Мировоззре-

ние населения Южной Сибири и Центральной Азии в исторической перспективе”, т. 6, 2013

, с. 62–71.

83

Należy zaznaczyć, że wtajemniczenie chanów w tajniki wiedzy religijnej zarezerwowanej dla wąskiego grona ludzi

sprawujących funkcje ofiarnicze musiało być spore, skoro posiadali oni umiejętności wróżbiarskie. Takie ich umie-

jętności poświadcza wzmianka

Powieści minionych lat dotycząca połowieckiego chana Boniaka, oddającego się czyn-

nościom wróżenia, zob.:

Повесть бременных лет, ред. В. П. Адриановa-Перетц, Санкт-Петербург 2007, с. 115.

Pośród ludów koczowniczych Wielkiego Stepu funkcje religijne sprawowali szamani. Podstawowa literatura dotycząca

szamanizmu: Н. Н. Агапитов, М. Н. Хангалов,

Материалы для изучения шаманства в Сибири: Шаманство у бу-

рят Иркутской губернии, Иркутск 1883; А. В. Анохин, Материалы по шаманству у aлтайцев, Ленинград 1924;

G. Sandschejew,

Weltanschauung und Schamanismus der Alaren-Burjaten, Bd. 22, 1927; Å. Ohlmarks, Studien zum

57

Z braku informacji źródłowych nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie,

czy po powrocie do swoich poddanych Kotian kultywował religię chrześcijańską. Jest

to prawdopodobne (musiał przecież dotrzymywać zobowiązań wobec króla Węgier),

jednak nie zwalniałoby go to z  wywiązywania się ze swych obowiązków względem

pogańskiej społeczności mu podległej. Dualizm wiary na etapie przejściowym nie jest

jednak wykluczony

84

.

Dysponujemy jeszcze jedną wzmianką źródłową o  planowaniu pozyskania

przez Mścisława wsparcia Połowców. Pod rokiem 1227

Latopis hipacki przekazuje, iż

niezadowolony z podziału ziem Daniel wysłał swego drużynnika Damiana do teścia

Mścisława Mścisławowicza. Ten obiecał pomóc zięciowi podczas zaplanowanych walk:

„Язъ всажоу Половци а ты своими. Аще Богъ дасть его нама, ты возми Галичь,

а язъ Понизье”

85

.

Ustalenia te pokrzyżowała jednak śmierć Mścisława: „Потом же

Мьстиславъ, великыи оудатныи князь, оумре”

86

. Nomadzi stanowili ważne wspar-

cie dla wojsk Mścisławowicza, prowadził on bowiem politykę opartą na sile militarnej,

której głównym, jak się wydaje, składnikiem było wsparcie pozyskiwane od jego teścia

chana Kotiana

87

.

Mścisław odegrał bardzo znaczącą rolę w relacjach rusko-połowieckich. Wiemy, że

nawiązał bliskie kontakty z jednym z najważniejszych w jego czasach rodów tych koc-

zowników – Kotianowiczami. Korzystał z ich pomocy w kilku kampaniach ważnych dla

regionu halickiego. Dobry kontakt, jaki miał Mścisław z teściem Kotianem, pozwalał

mu korzystać z silnego wsparcia Połowców w walkach o władzę na Rusi. Co ważniejsze

jednak – Mścisław był pierwszą osobą, do której udali się Połowcy po pomoc podczas

najazdu Mongołów. Wygląda na to, że to właśnie dobre więzi łączące Udałego z Koti-

anem zadecydowały o takim posunięciu nomadów.

Najistotniejszą rolę odegrał książę właśnie podczas najazdu mongolskiego na

Połowców. To wydarzenie odcisnęło wielkie piętno na późniejszej historii Rusi, stanowi

cezurę czasową zamykającą pewien etap w  jej rozwoju. Mścisław z  racji powiązań

rodzinnych z chanem Kotianem jednoznacznie opowiedział się za pomocą, jakiej miała

udzielić Ruś nomadom. Był zagorzałym propagatorem tej idei na zjeździe w Kijowie,

a później najaktywniejszym księciem podczas bitwy nad rzeką Kałką.

Problem des Schamanismus, Lund 1939; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994. W tym

jednak wypadku w oparciu o niewielką informację źródła, dotyczącą magicznej czynności wykonywanej przez Bonia-

ka, trudno jest stwierdzić czy połowieccy wodzowie byli szamanami czy tylko znawcami-ofiarnikami sprawującymi

niektóre funkcje religijne. Definicje znawcy-ofiarnika, zob. A. Gieysztor,

Mitologia Słowian, Warszawa 2006, s. 208;

M. Michalski,

Znawcy-ofiarnicy w społeczności ar-Rūs. Geneza zjawiska, [in:] Religie w średniowiecznej Europie Środkowej

i Wschodniej, red. M. Michalski, Ł. Gędłek, T. Krzyżowski, Kraków 2010, s. 11.

84

J. Pyłypczuk uważa, że po przyjęciu chrztu w obrządku katolickim na Węgrzech, wśród Połowców występowało

„dwojewierie”, zob.: Я. В. Пилипчук,

Католицизм, с. 66. О. Osipjan stwierdza natomiast, że chrześcijaństwo nie za-

stępowało starej religii Połowców, lecz ją wzbogacało na płaszczyźnie ideologicznej. Uczony dodatkowo uważa, że po-

dobny proces chrystianizacyjny jak u Połowców węgierskich występował także u Połowców, szukających schronienia

w oddziałach Daniela Romanowicza. О. Осіпян,

Поширення християнства, с. 9–10.

85

Ипатьевская летопись, с. 752. Poniże – ziemia podolska, zob.: Л. Л. Муравьева, Л. Ф. Кузьмина, Именной,

с. XLIV.

86

Ипатьевская летопись, с. 752.

87

Podobnego zdania był W. Paszuto, por.: В. Т. Пашуто,

Очерки, с. 202.

MICHAŁ MICHALSKI

58

COLLOQUIA

RUSSICA

Decyzja o pomocy Połowcom pociągnęła za sobą negatywne skutki w postaci na-

jazdu Mongołów na Ruś, ale miała też i dobre strony. Po pierwsze umożliwiła większe

zbliżenie dwóch ludów. Na Rusi w początkowym etapie znaleźli się wszyscy najważniejsi

połowieccy chanowie. Występowali oni w  roli strony proszącej o  pomoc, a  więc

musieli pójść na pewne dość głęboko idące ustępstwa. Takim ustępstwem był na pewno

chrzest znaczącego chana Basty. Nawet, jeśli akt ten podyktowany były potrzebą chwili,

nie zmienia to faktu, że było to wydarzenie przełomowe dla dziejów kontaktów Rusi

z Połowcami. Otwierało bowiem nowe możliwości współpracy, a z pewnością niosło

za sobą możliwości intensywniejszego krzewienia wiary chrześcijańskiej pośród ko-

czowników. Nawet jeśli oznaczało to na początkowym etapie „dwojewierje”, to w dal-

szej perspektywie prowadziło do powolnego cywilizowania tej społeczności.

Po najazdach mongolskich część Połowców powracała do swych dawnych

siedzib, uznając zwierzchność najeźdźców. Bogato wyposażone pochówki arystokracji

połowieckiej, datowane na drugą połowę XIII – początek XIV wieku zawierające

m.in. importy ruskie

88

świadczą o nadal podtrzymywanych kontaktach z Rusią oraz

o stopniowym odzyskiwaniu przez połowiecką warstwę wyższą wpływów na podległych

jej wcześniej terenach. W tym kontekście widać jeszcze wyraźniej, że bliskie kontakty

Rusinów z  Połowcami mogły przyczynić się do rozpowszechnienia chrześcijaństwa

wśród tych nomadów, a oni sami mogli stać się swoistym „przekazicielem” tej religii

dalej do reszty Kipczaków, a z czasem być może i innych ludów koczowniczych.

*

Michał Michalski, Mstislav Mstislavovich and the Polovtsy. Family connections and

the development of political, cultural and religious relationship

An important issue of Rus’ history was its relations with the nomads from the

Black Sea Steppe – Polovtsians. One of the most important manifestations of these

contacts were mixed marriages between people from the Rus’ and Polovtsian aristo-

cracy. Family connections arising from the mixed marriages, had influence on the

political, cultural and religious relations of Rus’. A good example of such interactions

is a marriage concluded between Mstislav Mstislavovich and the daughter of Kotyan

Khan. Prince Mstislav used the Polovtsian’s help in several campaigns important for

the Galician region. The most important role the Kotyan’s alliance played during the

Mongol invasion and the events preceding the Battle of the Kalka River. Mstislav’s fam-

ily ties led to acceptance on the Rus’ terrain the Polovtsians, who were fleeing ahead the

Mongol invasion.

88

Zaliczyć do nich można m.in. pochówki z zespołu Dubowki, datowane na przełom XIII/XIV w., czy ze stanowiska

Olień Kołodiez, stanowiące część rodowych cmentarzysk kurhanowych, por.: A. Gołębiowska-Tobiasz,

Wyroby ruskich

rzemieślników w inwentarzach grobowych połowieckiej arystokracji rodowej (XIII-XIV w.), [in:] Rus’ during the epoch of

Mongol invasions (1223–1480). Publication after 3nd International Conference, Warsaw, 15-17

th

November, 2012, ed.

V. Nagirnyy, Krakow 2013, s. 123–125 [Seria:

Colloquia Russica. Series I, vol. 3].