Sytuacja polityczna w Polsce w latach 1926 - 1939 - Polska w okresie autorytarnych rządów Józefa Piłsudskiego (do 1935 r.) oraz sanacji, podr., s.51 - 65, oprac. RM
1. Dwa etapy w historii politycznej II RP od zamachu majowego (1926) do 1939 r.
lata 1926 - 1935: okres autorytarnych rządów Józefa Piłsudskiego (od zamachu majowego do uchwalenia konstytucji kwietniowej 23 IV 1935 i śmierci Piłsudskiego 12 V 1935)
lata 1935 - 1939: okres od uchwalenia konstytucji kwietniowej (23 IV 1935) i śmierci Piłsudskiego (12 V 1935) do wybuchu II wojny światowej
2. Obóz polityczny Józefa Piłsudskiego (Komendant, „Dziadek”) - najważniejsze osoby w
państwie w okresie rządów sanacji.
Rola Józefa Piłsudskiego w państwie (Marszałek, „Komendant”, „Dziadek”, „Wiktor”, „Ziuk”) - pełnione funkcje po zamachu majowym: marszałek Polski (od 1920), minister spraw wojskowych w pierwszym rządzie po zamachu majowym, szef GISZ (od VIII 1926), dwukrotnie premier (X1926 - VI1928, VIII - XII 1930)
Prezydent Ignacy Mościcki (1926 - 1939), il. w podr., s.59
Premierzy od zamachu majowego (zob. tabelę): prof. Kazimierz Bartel (pierwszy premier po zamachu majowym - pierwszy premier okresu rządów sanacji), gen. Felicjan Sławoj - Składkowski (ostatni premier okresu rządów sanacji - ostatni premier przed wybuchem wojny, najdłużej urzędujący premier II RP: w latach 1936 - 1939)
Rola tzw. grupy pułkowników w państwie po zamachu majowym - grupa najbliższych współpracowników J. Piłsudskiego: np. Walery Sławek (prezes BBWR, premier, il. w podr. ,s.54) Kazimierz Świtalski (premier), Aleksander Prystor (premier), Józef Beck (minister spraw zagranicznych 1932 - 1939), Janusz Jędrzejewicz (reforma oświaty w 1932 r. zwana reformą Jędrzejewicza), Bolesław Wieniawa - Długoszowski, Adam Koc (twórca OZN) Felicjan Sławoj - Składkowski (ostatni premier przed wybuchem wojny),
Edward Rydz - Śmigły (il. w podr., s.53, 59)
Eugeniusz Kwiatkowski - minister przemysłu i handlu (1926 - 1930), wicepremier i minister skarbu (1935 - 1939)
Stanisław Car - szef gabinetu prezydenta Mościckiego, minister sprawiedliwości, od 1935 r. marszałek sejmu, jeden z głównych autorów konstytucji kwietniowej
(przeciwnicy polityczni o nim: „jego interpretarskoje wieliczestwo”)
3. Nowela sierpniowa (2 VIII 1926) - zmiany w konstytucji marcowej (znowelizowanie
konstytucji marcowej) wzmacniające władzę wykonawczą (prezydenta i rząd) i osłabiające
pozycję władzy ustawodawczej (parlamentu), Brzoza, s. 154
prezydent uzyskuje prawo rozwiązywania sejmu i senatu na wniosek rządu (oznaczało to zaprzeczenie demokracji)
prezydent może wydawać dekrety z mocą ustawy , gdy parlament jest rozwiązany lub gdy uzyskał od parlamentu pełnomocnictwo do wydawania dekretów
rządowy projekt budżetu państwa wchodzi w życie, w przypadku nierozpatrzenia go przez sejm w przewidzianym terminie
ograniczenie prawa sejmu w sprawie zgłaszania wotum nieufności wobec rządu (wotum nieufności nie może być rozpatrywane w dniu jego zgłoszenia)
parlament utracił prawo do samorozwiązywania się
zaostrzenie sankcji karnych za czerpanie korzyści osobistych z racji bycia posłem lub senatorem
4. Utworzenie GISZ (6 VIII 1926 r.) - utworzenie Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (na mocy
dekretu prezydenta Mościckiego), którym kieruje Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, w momencie
wybuchu wojny szef GISZ staje się naczelnym wodzem wojsk polskich, szefem GISZ został
marszałek Polski Józef Piłsudski, po jego śmierci w 1935 r. nowym szefem GISZ został gen.
Edward Rydz - Śmigły (w 1936 r. uzyskał nominację na marszałka Polski) (il. w podr., s.53, 59)
5. Czystka wśród wojewodów (przeprowadzona przez premiera K. Bartla latem 1926 r., m.in. w województwie śląskim na stanowisku wojewody Wojciecha Korfantego zastąpił Michał Grażyński) i represje wobec przeciwników sanacji (np. pobicie w 1926 r. Jerzego Zdziechowskiego i T. Dołęgi - Mostowicza, zaginięcie gen. Włodzimierza Zagórskiego w 1927 r.)
6. Pozyskanie przez Piłsudskiego dla sanacji części prawicy (tzw. kół ziemiańsko -
przemysłowych) - i tym samym odciągnięcie jej od endecji
spotkanie w Nieświeżu w X 1926 r. J. Piłsudskiego z „kołami ziemiańsko - przemysłowymi”
spotkanie w Dzikowie (IX 1927) Walerego Sławka (w imieniu Pisudskiego) z „kołami ziemiańsko przemysłowymi” (ziemiaństwo, burżuazja)
pozyskanie przez Piłsudskiego dla sanacji części prawicy spowodowało jego konflikt z partiami lewicy niepodległościowej (PPS, PSL „Wyzwolenie')
7. Powstanie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem w grudniu 1927 r. (BBWR) -
organizacja polityczna obozu rządzącego (sanacji), prezesem BBWR został współpracownik Józefa
Piłsudskiego - płk. Walery Sławek
8. Wybory parlamentarne w 1928 r. - do sejmu i senatu II kadencji (wyniki: tabela w podr., s.55)
Wyniki: BBWR uzyskał 25 % głosów i 125 mandatów w sejmie, PPS uzyskała 14 % mandatów,
PSL „Wyzwolenie” 9 %, wybory przegrały ZLN (endecja) - 8 % mandatów i PSL „Piast” - 5 %
mandatów
wnioski: BBWR stał się wprawdzie najsilniejszym ugrupowaniem politycznym w parlamencie,
nie uzyskał jednak w nim bezwzględnej większości, opozycja antysanacyjna (antypiłsudczykowska)
liczebnie w parlamencie tym dominowała nad sanacją
9. Konflikt Piłsudskiego z opozycją antysanacyjną w parlamencie w latach 1928 - 1930
okrzyki posłów komunistycznych na pierwszym posiedzeniu sejmu („Precz z
faszystowskim rządem Piłsudskiego”)
spór Piłsudskiego z sejmową opozycją antysanacyjną o stanowisko marszałka sejmu (Kazimierz Bartel czy Ignacy Daszyński ?)
wywiad Piłsudskiego dla prasy z 1 VII 1928 (nazwał sejm „gniazdem korupcji”, Sejm Ustawodawczy z lat 1919 - 1922 nazwał „sejmem ladacznic”)
tzw. afera Czechowicza (III 1929)
powstanie pierwszego „rządu pułkowników” z premierem, płk. Kazimierzem Świtalskim (IV 1929 - XII 1929) - na 14 ministrów 6 wojskowych
pojawienie się na sali sejmowej grupy uzbrojonych oficerów (31 X - przed sesją budżetową)
powstanie Centrolewu w 1929 r.- porozumienie 6 partii opozycji antypiłsudczykowskiej, zawiązane w celu odsunięcia sanacji od władzy
partie Centrolewu: PPS, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, Chrześcijańska
Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza (NPR), PSL „Piast”
etapy zawiązywania się Centrolewu (powstanie w 1928 r. Komisji Porozumiewawczej
Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki (PPS, PSL „Wyzwolenie”, SCh), do
porozumienia tego w 1929 r. dołączyły trzy partie centrowe: Chrześcijańska Demokracja, NPR,
PSL „Piast”
kongres Centrolewu w Krakowie 29 VI 1930 r. (Kongres Obrony Prawa I Wolnosci Ludu) - potępienie rządów sanacji i Piłsudskiego, wezwanie prezydenta Mościckiego do ustąpienia,
rozwiązanie parlamentu w VIII 1930 r. (na wniosek premiera Piłsudskiego, prezydent na mocy Noweli sierpniowej rozwiązał parlament
10. Aresztowanie kilkudziesięciu przywódców Centrolewu (9/10 IX 1930) i osadzenie ich w
twierdzy w Brześciu nad Bugiem (zwolnieni za kaucją dopiero po wyborach)
11. „Wybory brzeskie” w listopadzie 1930 r. - do sejmu i senatu III kadencji (wyniki: tabela
w podr., s.55)
Wyniki: BBWR uzyskał bezwzględną większość w obu izbach parlamentu - w sejmie 249
mandatów, w senacie 75 mandatów
„wybory brzeskie” były poprzedzone artykułami prasowymi J. Piłsudskiego, w których nazywał posłów
„zdeklasowanymi klaczami”, „marnymi wałachami”, domagającymi się „darmowej wyżerki” (Brzoza, s.182)
12. „Proces brzeski” (X 1931 - I 1932) - proces 11 przywódców Centrolewu
po „wyborach brzeskich” odzyskali wolność za kaucją, na procesie brzeskim odpowiadali więc z
wolnej stopy, 10 przywódców Centrolewu skazano na kary od 1.5 do 3 lat więzienia, pod zarzutem
przygotowywania zamachu stanu, m.in. Wincenty Witos - 1.5, Władysław Kiernik - 2.5,
Kazimierz Bagiński -2, Adam Ciołkosz - 3, Stanisław Dubois - 3, Norbert Barlicki - 2.5 ,
Herman Lieberman - 2.5, Adam Pragier - 3, M. Mastek - 3, J. Putek -3, uniewinniony Adolf Sawicki ze
Stronnictwa Chłopskiego
w osobnym procesie sądzono Wojciecha Korfantego, skazani w „procesie brzeskim”odwołali się następnie od wyroku do Sądu Apelacyjnego, który wyroki zatwierdził (1933), pięciu skazanych odbyło kary wiązienia, po roku zostałi zwolnieni na mocy amnestii, pięciu pozostałych udało się na emigrację (Witos, Kiernik, Bagiński, Lieberman, Pragier), także Wojciech Korfanty (skazany w odrębnym procesie) wybrał emigrację w 1935 r.
list otwarty profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w sprawie brzeskiej (1930), Brzoza, s. 191
13. Ustawodawstwo „sejmu brzeskiego” w 1932 r.
- reforma szkolnictwa w 1932 r. (reforma Jędrzejewicza) - jej założenia i skutki społeczne
(m. in. wprowadzenie 4 - letniego gimnazjum i dwuletniego liceum, wychowanie patriotyczne w
duchu polskiego romantyzmu i irredenty)
ograniczenie autonomii wyższych uczelni
ograniczenie swobody zgromadzeń (organizowanie zebrań publicznych wymagało uzyskania zgody władz)
zaostrzenie regulaminu więziennego
założyciele szkół prywatnych muszą uzyskać policyjne zaświadczenie o prawomyślności politycznej
14. Utworzenie tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej w 1934
(po zabójstwie ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego przez ludzi OUN),
można było znaleźć się w nim bez wyroku sądowego, przeważnie trafiali tam terroryści z OUN,
komuniści i działacze skrajnego skrzydła endecji - ONR, ale także mogły do Berezy trafić inne
osoby krytykujące władze, np. Stanisław Cat - Mackiewicz, (komendantem obozu w Berezie
Kartuskiej został płk. Wacław Kostek - Biernacki)
15. Konstytucja kwietniowa (23 IV 1935),fragmenty w podr. ,s.63
bezprawność jej wprowadzenia (podr., s.57)
- nie posiada preambuły, liczy 81 artykułów
konstytucja kwietniowa jest konstytucją państwa niedemokratycznego - autorytarnego, wynika z niej nadrzędność interesu państwa nad prawami jednostki oraz podporządkowanie parlamentu prezydentowi, nie ma w niej zasady zwierzchnictwa Narodu (jak w konstytucji marcowej)
nie ma w niej zasady trójpodziału władz, znacznie została ograniczona zasada parlamentarnej odpowiedzialności ministrów (sejm, który zamierza odwołać rząd, może zostać rozwiązany przez prezydenta)
konstytucja kwietniowa szczególne miejsce przyznaje prezydentowi:
„na czele państwa stoi prezydent”, na nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy państwa(...). W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa”- art. 2 „Pod zwierzchnictwem prezydenta są organy państwa: rząd, sejm, senat, siły zbrojne, sądy, kontrola państwowa” - art. 3
prezydent ma prawo rozwiązać parlament przed upływem kadencji,
wydawać dekrety z mocą ustawy pomiędzy kadencjami parlamentu oraz w czasie wojny,
zwoływać, otwierać, odraczać i zamykać sesje sejmu i senatu,
powoływać i odwoływać premiera, pierwszego prezesa sądu najwyższego, prezesa NIK,
szefa GISZ, naczelnego wodza,
prezydent mianuje jedną trzecią składu senatu, ma prawo wskazywać swego następcę
kadencja prezydenta wynosi 7 lat
- tryb wyboru prezydenta:
• wybierany przez Zgromadzenie Elektorów składające się z 80 osób (50 wybranych przez
sejm, 25 przez senat i 5 wirylistów: marszałek sejmu, marszałek senatu, prezes Rady
Ministrów, szef GISZ, pierwszy prezes Sądu Najwyższego)
• ustępujący prezydent może wskazać kandydata na swego następcę, wtedy drugiego
kandydata wybiera Zgromadzenie Elektorów, a następnie w wyborach powszechnych
wyłania się prezydenta spośród dwóch kandydatów
• w czasie wojny prezydent ma prawo wyznaczyć swojego następcę
w razie opróżnienia urzędu prezydenta jego uprawnienia przejmuje marszałek senatu
(w konstytucji marcowej był to marszałek sejmu)
rząd ma prawo do inicjatywy ustawodawczej
rząd może zostać odwołany przez prezydenta lub przez sejm i senat, chyba że prezydent wcześniej rozwiąże sejm i senat (art. 28 - 29 na temat sposobu odwoływania rządu, zacytować !))
„funkcje rządzenia państwem nie należą do sejmu” (art. 31)
parlament dwuizbowy: sejm (208 posłów) i senat (96 senatorów)
czteroprzymiotnikowe wybory do sejmu
do senatu wybory tajne, równe, pośrednie; jedna trzecia senatorów (32) pochodzi z
nominacji prezydenta
Znaczenie konstytucji kwietniowej
jak pisze prof. Czesław Brzoza, konstytucja kwietniowa zachowuje swobody obywatelskie, pluralizm polityczny (możliwość istnienia partii politycznych opozycyjnych wobec obozu rządzącego - sanacji), wolność słowa, podkreśla równość obywateli niezależnie od narodowości, rasy i wyznania;
- konstytucja kwietniowa wprowadza jednak niedemokratyczny ustrój państwa - ustrój
autorytarny (z bardzo szerokim zakresem uprawnień prezydenta i słabym parlamentem,
podporządkowanym prezydentowi))
ocena konstytucji kwietniowej, Brzoza, s. 208 (zacytować!)
jeden z głównych autorów konstytucji: prawnik związany z sanacją Stanisław Car (przeciwnicy polityczni o nim: „jego interpretarskoje wieliczestwo”), w 1935 r. zostanie marszałkiem sejmu
16. Śmierć Józefa Piłsudskiego (12 V 1935), il. w podr.,s.51
Najważniejsze osoby w państwie po śmierci J. Piłsudskiego (w latach 1935 - 1939):
prezydent Ignacy Mościcki, il. w podr.,s.59
szef GISZ, marszałek Polski (od 1936) Edward Rydz - Śmigły, il. w podr.,s.53, 59
premier od 1936 r. Felicjan Sławoj - Składkowski (ostatni premier przed wybuchem wojny,
najdłużej urzędujący premier II RP))
wicepremier (od 1935)i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski,
marszałek sejmu od 1935 r. Stanisław Car („jego interpretarskoje wieliczestwo”)
17. Ordynacja wyborcza do parlamentu (sejmu i senatu) z 8 VII 1935 r.
podwyższenie cenzusu wieku w prawie wyborczym: do sejmu czynne - 24 lata, do sejmu bierne
30 lat, do senatu czynne 30 lat, do senatu bierne 40 lat (w wyniku podwyższenia cenzusu wieku 10%
obywateli utraciło prawa wyborcze)
ordynacja wyborcza do sejmu: czteroprzymiotnikowa partie polityczne i zwykli obywatele nie
mieli prawa zgłaszać kandydatów na posłów, w każdym ze 104 okręgów wyborczych wybierano
po 2 posłów z jednej listy ustalanej przez zgromadzenia okręgowe (przedstawiciele samorządu
terytorialnego, gospodarczego, zawodowego), na czele których stali komisarze mianowani przez
ministra spraw wewnętrznych
ordynacja wyborcza do senatu: wybory tajne, równe, pośrednie - delegaci wybierani na zebraniach obwodowych (uprawnieni do wybierania delegatów: w sumie ok. 270 tys. obywateli, osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, przedstawiciele samorządu terytorialnego i gospodarczego, osoby odznaczone orderami państwowymi, oficerowie) wchodzili w skład kolegium wyborczego wyłaniającego 64 senatorów, 32 senatorów mianował prezydent
krytyka niedemokratycznej ordynacji wyborczej przez opozycję antysanacyjną, np. Mieczysław Niedziałkowski z PPS - „Zamykacie panowie Sejm Rzeczpospolitej przed wielkimi ruchami społecznymi (...) Budujecie nowy ustrój przywilejów dla was i dla waszej biurokracji. Zapewniając sobie monopol na Polskę, uderzacie w same podstawy jej istnienia”. (Brzoza, s. 221)
18. Wybory parlamentarne w 1935 r. (4 IX) do sejmu i senatu IV kadencji
opozycja antysanacyjna wezwała do bojkotu wyborów
frekwencja wyniosła więc zaledwie 45, 9 %
na skutek przyjęcia niedemokratycznej ordynacji wyborczej, bezwzględną dominację w obu izbach parlamentu uzyskała sanacja (w ramach BBWR)
frekwencja w poszczególnych regionach kraju: Warszawa: 29,4%, woj. poznańskie: 40%, woj. śląskie: 75,7%
(Brzoza, s. 223)
19. Dymisja rządu Walerego Sławka po wyborach parlamentarnych i rozwiązanie przez niego
BBWR (X 1935), il. w podr. ,s.54
20. Utworzenie rządu premiera gen. Felicjana Sławoja - Składkowskiego w 1936 r. (najdłużej
urzędujący rząd II RP - do września 1939 r.
słynny okólnik premiera F. Sławoja - Składkowskiego z 13 VII 1936 r. (Brzoza, s. 226)
czym były „sławojki” ?
21. Dekompozycja obozu sanacyjnego po śmierci J. Piłsudskiego (powstanie w obrębie
sanacji trzech grup rywalizujących o prymat w państwie)
tzw. grupa zamkowa (prezydent I. Mościcki, msz J. Beck, E. Kwiatkowski)
tzw. grupa GISZ (marszałek E. Rydz - Śmgły, płk. Adam Koc - twórca w 1937 r. Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN, zwanego „Ozonem”)
lewica sanacyjna (tzw. „Naprawa”, grupa „Naprawy”), czyli Związek Naprawy Rzeczpospolitej (Stefan Starzyński, Michał Grażyński), zarzucali msz J. Beckowi politykę proniemiecką, reprezentowali tendencje lewicowe w polityce gospodarczej państwa (np. domagali się wzmocnienia sektora państwowego w gospodarce, i większym stopniu interwencjonizmu państwowego)
22. Utworzenie OZN przez płk. Adama Koca w 1937 r. (akcentował rolę silnego państwa ,
silnej władzy i armii, kult marszałka Rydza -Śmigłego, lewica zarzucała OZN tendencje
faszystowskie), plakat OZN - il. w podr. ,s.59
23. Opozycja antysanacyjna w latach 1926 - 1936 (synteza zagadnienia)
Główne nurty opozycji antysanacyjnej: • partie Centrolewu • endecja (dwa nurty: nurt umiarkowany i nurt skrajnie prawicowy - faszyzujący) • komuniści
Opozycja antysanacyjna - zagadnienia szczegółowe
powstanie i działalność Centrolewu (zob. punkt 9)
aresztowanie przywódców Centrolewu, „proces brzeski” (zob. punkt 10, 11, 12)
zjednoczenie ruchu ludowego - powstanie Stronnictwa Ludowego w 1931 r. (SL), z połączenia PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego (SCh), prezesem SL został Wincenty Witos
„Front Morges”: utworzony w 1936 r., było to ponadpartyjne porozumienie grupy polityków opozycji antysanacyjnej (opcji przeważnie centrowej), stawiające sobie za cel przywrócenie w Polsce demokracji parlamentarnej i konstytucji marcowej (m.in. I.J. Paderewski, W. Witos, W. Korfanty, W. Sikorski, K. Popiel, gen. J. Haller)
powstanie Stronnictwa Pracy w 1937 r.(z połączenia Chrześcijańskiej Demokracji i NPR), prezes Karol Popiel, inni politycy, m.in. W. Korfanty, sympatycy. m.in. gen. W. Sikorski, gen. J. Haller
przemiany w endecji w latach 1926 - 1934
dwa nurty w endecji:
nurt umiarkowany akceptujący demokrację parlamentarną - ZLN przekształcony w
Stronnictwo Narodowe (SN) w 1928 r.
nurt skrajnie prawicowy (faszyzujący, w zasadzie faszystowski, nawiązujący do faszyzmu włoskiego):
• powstanie Obozu Wielkiej Polski (OWP) w grudniu 1926 r.
• powstanie Obozu Narodowo - Radykalnego (ONR) w 1934 r.
• rozłam w ONR na: ONR „ABC” i ONR „Falanga”
rozwiązanie KPP w 1938 r. (w wyniku decyzji Kominternu na życzenie Stalina), w latach 30 - tych przywódcy KPP znaleźli się na emigracji w ZSRR,
w okresie „wielkiej czystki”, w wyniku decyzji Stalina, zostali pozbawieni życia (Julian Leszczyński - Leński, Maksymilian Horwitz - Walecki, Maria Koszutska, Adolf Warszawski - Warski)
24. Strajki i zaburzenia społeczne w latach 1936 - 1937
strajki robotnicze - zwł. w Krakowie (np. strajk w zakładach chemicznych Semperit, zginęło 8 robotników) i Lwowie
strajki chłopskie (postulaty, np. powrót W. Witosa z emigracji, demokratyzacja ordynacji wyborczej, w czasie strajku chłopskiego w VIII 1937 zorganizowanego przez SL zginęło 42 chłopów)
25. Wybory do sejmu i senatu V kadencji w 1938 r. - jako przejaw dążenia do kompromisu
tzw. grupy zamkowej z częścią antysanacyjnej opozycji (na listy wyborcze dopuszczono niektórych jej
przedstawicieli) oraz wyeliminowania z parlamentu zwolenników Walerego Sławka Były to wybory przedterminowe - po rozwiązaniu przez prezydenta wcześniejszego parlamentu, przed upływem kadencji. Frekwencja wyborcza wyniosła 67 % ( była zatem wyższa niż w wyborach w 1935 r.), wybory zostały zbojkotowane przez PPS, SL, SN, odbywały się bowiem według tej samej niedemokratycznej ordynacji jak w 1935 r.
najwyższa frekwencja w województwie śląskim 83, 4 % (Brzoza, s. 232)
26. Satyra polityczna w II RP (zob. Brzoza, s. 233
6