Polska w latach 1926-1939
Treść:
Sanacja był to obóz polityczny który rządził Polską od
przewrotu majowego (1926) do 1939r. Utworzyli go dawni legioniści
i członkowie POW, działający przed 1926 w stowarzyszeniach
kombatanckich i paramilitarnych (Związek Legionistów, Związek
Strzelecki) oraz partiach socjalistycznych i ludowych. W skład
sanacji weszły ponadto niewielkie organizacje inteligenckie (
Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), część
konserwatystów, secesjoniści z partii chłopskich i robotników,
reprezentanci wielkiego przemysłu i handlu.
Obóz sanacyjny
miał charakter inteligencko-urzędniczy, jego zapleczem była
biurokracja państwowa i samorządowa, tak cywilna jak i wojskowa.
Armia stanowiła gwarancję nienaruszalności władzy Piłsudskiego,
choć nie dopuszczał on do jej ingerencji w życie polityczne. W
sanacyjnej elicie władzy dominującą pozycję mieli
przedstawiciele formacji legionowo-peowiackiej. Jej przywódcy
wywodzili się z szeregów wojska, a kilku z nich wchodziło w
skład kilkuosobowego grona kierowniczego, skupionego przy
Piłsudskim, podejmującego najważniejsze decyzje państwowe.
Główną organizacją polityczną sanacji był założony w
1928 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), stanowił on
konglomerat grup o różnych rodowodach i programach politycznych.
Wspólne im było podporządkowanie się autorytetowi Piłsudskiego,
uznanie dominującej roli państwa w tworzeniu reguł życia społ.,
poparcie dla zasady silnej władzy państw. (gł. przez
powiększenie uprawnień prezydenta), odrzucenie nacjonalizmu, a
także dążenie do odgrywania przez Polskę samodzielnej roli na
arenie międzynarodowej. Prowadzona po przewrocie majowym polityka
zagr. kształtowała się pod wpływem teorii 2 wrogów (Niemcy i
ZSRR), jednak zgodnie z antyros. tradycją swego obozu piłsudczycy
akcentowali, iż większe niebezpieczeństwo grozi Polsce ze strony
wsch. sąsiada.
Niekwestionowanym przywódcą obozu
sanacyjnego był Piłsudski; mając od 1926 pozycję dyktatora, nie
wykorzystywał on w pełni swych realnych uprawnień; w ramach
stworzonego przez siebie modelu sprawowania władzy Piłsudski
zarezerwował sobie wyłączność podejmowania decyzji w sprawach
polityki zagr. i obronnej, o kwestiach polit. (stosunek do
parlamentu i opozycji) decydował wspólnie z gronem najbliższych
współpracowników z „grupy pułkowników”, natomiast
zagadnienia gosp. i adm. pozostawiono w kompetencjach rady
ministrów; od 1931 malała osobista aktywność Piłsudskiego,
który coraz większy zakres władzy cedował na „grupę
pułkowników”; jej członkowie, którzy bezpośrednio po
przewrocie majowym odgrywali wprawdzie czołową, lecz zakulisową
rolę w elicie władzy, od 1929 zaczęli obejmować najwyższe
stanowiska państw. (premiera, ministrów), przedstawiając siebie
jako jedynie uprawnionych do interpretacji i wykonywania woli
Piłsudskiego; polit. znaczenie stracił natomiast K. Bartel,
1926–30 pięciokrotnie premier rządu; pomimo pogarszającego się
stanu zdrowia, Piłsudski aż do śmierci zachował pozycję
ostatecznego arbitra, decydując o składzie personalnym
sprawującej w jego imieniu władzę grupy rządzącej.
W
1926–30 sanacja koncentrowała się na rozbudowie własnych
struktur organiz. oraz na osłabianiu stronnictw opozycyjnych; gł.
obiektem ataku propagandy sanacyjnej były instytucje
przedstawicielskie, przy czym Piłsudski nie dążył do likwidacji
parlamentaryzmu, lecz do jego istotnej modyfikacji przez odebranie
partiom polit. wpływu na prace sejmu i senatu; zamierzeniom tym
sprzyjała dobra (do 1929) sytuacja gosp., a także oczekiwanie
opinii publ. na stabilizację polit. kraju.
W 1930, wobec
aktywizacji sił opozycyjnych (® Centrolew ), sanacja
zmobilizowała cały swój potencjał organiz., i sięgając po
metody pozaprawne („wybory brzeskie”) rozstrzygnęła walkę na
swoją korzyść; od tego momentu obóz sanacyjny uzyskał
bezwzględną przewagę w parlamencie i mógł przeforsować swe
zamierzenia ustawodawcze; przyjęte 1932–33 ustawy (o
zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym i
szkolnictwie) odzwierciedlały autorytarne nastawienie
piłsudczyków, dążących do zwiększenia kontroli państwa nad
życiem polit. i społ.; w tym okresie podjęto też z inicjatywy
„grupy pułkowników” (przy ważnym udziale A. Skwarczyńskiego,
B. Podoskiego i W. Rostworowskiego) próbę konkretyzacji ideologii
sanacji; wyrazem tego był projekt nowej konstytucji (®
Konstytucja kwietniowa), zawierającej kwintesencję zasad państw.,
solidarystycznej i antyegalitarnej filozofii polit. piłsudczyków
oraz ich przekonania o wyjątkowych zasługach i wynikających z
tego wyjątkowych uprawnieniach własnego środowiska; wprowadzona
równocześnie nowa ordynacja wyborcza w praktyce odebrała partiom
polit. możliwość zgłaszania swoich kandydatów, powodując
bojkot wyborów parlamentarnych 1935 i 1938 przez duży odsetek
uprawnionych do głosowania.
Obóz sanacyjny dążył też do
rozbudowania swych wpływów w ruchu związkowym (utworzenie 1931
Związku Związków Zaw.), młodzieżowym (przy pomocy Związku
Pomocy dla Państwa utworzenie Legionu Młodych, Związku
Harcerstwa Pol.), kombatanckim i in.
Umacnianiu się rządów
sanacji na płaszczyźnie polit.-prawnej towarzyszył wewn. rozkład
obozu; bezradność kolejnych gabinetów wobec kryzysu gosp.
(1929–35) sprowokowała dyskusję na temat zasad polityki ekon.,
w której starły się m.in. racje zwolenników i przeciwników
interwencjonizmu państw.; dyskusje te doprowadziły do wyraźnej
polaryzacji w łonie BBWR; spadek stopy życiowej i przypadki
korupcji w elicie władzy przyniosły wzrost krytycyzmu mas
legionowych wobec „grupy pułkowników”, oskarżanej o zdradę
ideałów „rewolucji majowej”. Jednocześnie niektórzy czł.
tej grupy (m.in. A. Prystor) tracili 1931–34 zaufanie
Piłsudskiego, wskutek czego nie rozstrzygnął on jednoznacznie
problemu następstwa na wypadek swego zgonu. Piłsudski odrzucił
też niektóre koncepcje ustrojowe „pułkowników”, m.in.
przygotowany przez W. Sławka projekt utworzenia tzw. Legionu
Zasłużonych (była to próba sformalizowania zasad powoływania
elity rządzącej przy zastosowaniu nieprecyzyjnego kryterium
„zasług w pracy dla kraju”). Po śmierci Piłsudskiego (12 V
1935) doszło do walki o władzę, która doprowadziła do tzw.
dekompozycji obozu sanacyjnego; roszczenia „grupy pułkowników”
(szczególnie ich przywódcy W. Sławka) do przejęcia schedy po
Piłsudskim zostały zakwestionowane przez prez. I. Mościckiego
oraz E. Rydza-Śmigłego, nowego Generalnego Inspektora Sił
Zbrojnych; Mościcki wykorzystał przeciwko Sławkowi (aktualnemu
premierowi) niekorzystne dla sanacji wyniki wyborów
parlamentarnych z IX 1935, zaniedbywanie przez rząd kwestii
społ.-gosp. oraz błędy taktyczne szefa gabinetu, zwł.
przedwczesne rozwiązanie BBWR (X 1935); jesienią 1935 doszło do
rozpadu „grupy pułkowników”, Sławek utracił znaczenie
polit., Mościcki zaś powołał uległy sobie rząd M.
Zyndrama-Kościałkowskiego. Następne miesiące wykazały jednak,
iż ten taktyczny sukces Mościckiego nie ma mocnych podstaw;
prezydent nie zaprezentował przekonującego programu odbudowy
organiz. obozu, zaś popierany przezeń rząd okazał się jaskrawo
nieudolny; do ofensywy przystąpił natomiast Rydz-Śmigły, który
zręcznie operując hasłami o potrzebie konsolidacji społeczeństwa
wokół armii, skupił przy sobie znaczną część wspólnoty
byłych legionistów i peowiaków, zmuszając Mościckiego do
zawarcia na przeł. 1935 i 1936 porozumienia o podziale stref
wpływów. W konsekwencji przewidziany Konstytucją kwietniową
system prezydencki został zastąpiony rządami duumwiratu
Mościcki–Śmigły, w ramach którego prezydent zagwarantował
sobie wpływ na sprawy gosp., natomiast Rydz-Śmigły (określony w
okólniku premiera F. Sławoja-Składkowskiego z 13 VII 1936 drugą
— po prezydencie — osobą w państwie) miał decydujący głos
w kwestiach polityki wewn. i obronnej; układ ten spowodował
dalszą dezintegrację obozu sanacyjnego, niespójność działania
aparatu państw., a także wzrost wpływu wojska (generalicji) na
życie polit. kraju (szczególnie w zakresie postępowania wobec
mniejszości nar.). Na przeł. 1936 i 1937 Rydz-Śmigły rozpoczął
tworzenie nowej organizacji polit., która miała wypełnić lukę
po BBWR; w trakcie prac przygotowawczych nawiązano kontakty z
niektórymi odłamami ® Narodowej Demokracji, wskutek czego do
powołanego III 1937 ® Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) weszli
reprezentanci grup rozłamowych ze ® Stronnictwa Narodowego (m.in.
działacze Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”). OZN
eksponował rolę armii w życiu polit., głosił potrzebę
jedności nar., krytykował inne partie polit. (zarzucając im
postawę destrukcyjną wobec państwa), lansował hasła wymierzone
w mniejszości nar. (postulował emigrację Żydów oraz
polonizację Ukraińców i Białorusinów); swą strukturą
naśladował ruchy faszystowskie (paramilitarna forma organizacji,
kult wodza itp.); w praktyce jego działalność była mało
skuteczna i mniej ekstremalna niż głoszone slogany; skupił on
gł. uzależnionych od państwa urzędników aparatu adm. — grupa
ta pragnęła utrzymania swej uprzywilejowanej pozycji społ.-ekon.,
obcy był jej natomiast duch nacjonalist. i społ. radykalizmu.
Realizowana przez Rydza-Śmigłego próba konsolidacji sanacji na
płaszczyźnie umiarkowanego nacjonalizmu i totalitaryzmu wywołała
zastrzeżenia części obozu; do OZN nie weszła część starych
piłsudczyków z dawnej „grupy pułkowników”, zarzucając
Rydzowi-Śmigłemu porzucenie linii polit. Piłsudskiego; natomiast
środowiska lewicującej inteligencji piłsudczykowskiej zaczęły
tworzyć od jesieni 1937 tzw. kluby demokr., przekształcone 1938 w
® Stronnictwo Demokratyczne.
Spory wewnątrzsanacyjne uległy
wyciszeniu pod wpływem rosnącego od X 1938 zagrożenia zewn.
kraju; wybuch II wojny świat. zakończył istnienie sanacji jako
wpływowego obozu polit., choć niektórzy jej przedstawiciele
brali aktywny udział w pracach emigracji i w krajowej konspiracji.
GR PEOWIACKA
W VII 1916 Piłsudski odszedł z Legionów, stopniowo porzucając koncepcję wiązania losów sprawy polskiej ze zwycięstwem państw centralnych. Ostateczne zerwanie z tą polityką nastąpiło VII 1917 („kryzys przysięgowy”), kiedy doszło do aresztowania Piłsudskiego przez Niemców, a POW przeszła do działań antyniemieckich. Wydarzenia te umocniły autorytet Piłsudskiego, który stał się w oczach społeczeństwa symbolem konsekwentnych starań niepodległościowych, skierowanych przeciwko wszystkim zaborcom. Dzięki tej reputacji Piłsudski po uwolnieniu z Magdeburga przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej (14 XI 1918), 22 XI 1918 zaś objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa, sprawując jednocześnie naczelne dowództwo sił zbrojnych. W pierwszych miesiącach niepodległości dążył do zjednoczenia wszystkich sił i powołania rządu koalicyjnego, sam zaś akcentował swą ponadpartyjność i nie stworzył własnej organizacji. Przekonawszy się, iż rządy lewicy (gabinety I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) przeszkadzają w konsolidacji, porozumiał się z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu I. Paderewskiego (I 1919).
Po wyborach parlamentarnych Sejm Ustawodawczy powierzył Piłsudskiemu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika Państwa (II 1919), ograniczył jednak zakres jego władzy. Pomimo to Piłsudski zachował wpływ na skład kolejnych rządów i jego decyzje stanowiły główny czynnik w kwestiach polityki zagranicznej. Jego plany przewidywały oderwanie od Rosji zachodnich ziem byłego imperium i stworzenie tam systemu państw narodowych, przyjaznych wobec Polski (program federacyjny). Zamierzenia te, przyjęte z rezerwą lub niechęcią przez większość polityków litewskich, ukraińskich i białoruskich, wywołały zdecydowany opór Rosji, co doprowadziło do długotrwałej wojny (wojna polsko-bolszewicka 1919–1921). Na płaszczyźnie militarnej zakończyła się ona zwycięstwem Polski, natomiast plany polityczne Piłsudskiego okazały się niepowodzeniem (traktat ryski 1921).
Fiasko programu wschodniego spowodowało osłabienie pozycji Piłsudskiego, a uchwalona 1921 konstytucja (Konstytucja marcowa) ograniczyła kompetencje głowy państwa do zadań czysto reprezentacyjnych. W tej systuacji Piłsudski zdecydował się nie wystawiać swej kandydatury w wyborach prezydenckich (1922), 1923 zaś zrzekł się wszelkich funkcji państwowych i zamieszkał w Sulejówku. Lata 1923–26 wykorzystał dla konsolidacji wspólnoty legionowo-peowiackiej oraz poszerzenia swych wpływów, zapewniając sobie poparcie części organizacji kombatanckich, stronnictw lewicy parlamentarnej oraz ugrupowań demokratycznych inteligencji. Jednocześnie prowadził ożywioną akcję propagandową na rzecz swego powrotu do władzy, krytykując wady i wynaturzenia demokracji parlamentarnej oraz występując w roli obrońcy honoru armii, który nie może zgodzić się na wciąganie wojska do rozgrywek politycznych. Winą za dziejące się w Polsce nieprawości obciążał ugrupowania nacjonalistyczne prawicy i centrum (blok Chjeno-Piasta), toteż wykorzystując fakt kolejnego objęcia władzy przez tę koalicję (V 1926), dokonał przy pomocy wojska zbrojnego zamachu stanu (przewrót majowy), popartego przez partie lewicowe.
Po przewrocie majowym Piłsudski nie objął urzędu prezydenta i nie zniósł konstytucji, natomiast stworzył rodzaj stanu wyjątkowego, w którego ramach jego osoba stała ponad obowiązującym prawem. Odcinając się od dotychczasowych sprzymierzeńców z obozu lewicy parlamentarnej, przedstawiał się jako przeciwnik radykalnych zmian społecznych („rewolucja bez rewolucyjnych konsekwencji”), zwolennik silnego i sprawnego państwa oraz daleko idącej modyfikacji ustroju parlamentarnego — poprzez zniwelowanie roli partii politycznej oraz ograniczenie uprawnień ciał ustawodawczych (sanacja). W 1934–35 zaaprobował przygotowany przez W. Sławka i in. projekt nowej ustawy konstytucyjnej (Konstytucja kwietniowa), wprowadzającej w Polsce system prezydencki. Występował zaś przeciw dążeniom do przebudowy struktur państwowych w duchu totalitarnym.
W 1926–30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia politycznego zaplecza obozu sanacyjnego (m.in. poprzez utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) oraz do osłabienia opozycji, stosując metodę kompromitowania i ośmieszania przeciwników, wykazywania ich bezsiły i moralnej degrengolady, sporadycznie sięgał też po środki fizycznej przemocy. Po zwycięskich dla sanacji wyborach parlamentarnych 1930 („wybory brzeskie”) zaczął odsuwać się od bezpośrednich decyzji o sprawach państwowych, cedując większość z nich na swych najbliższych współpracowników („grupa pułkowników”). Wyjątek stanowiły kwestie polityki zagranicznej — realizował tu tzw. poliitykę równowagi, a także sprawy obronności, gdzie jednak jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych skoncentrował się na rozstrzyganiu kwestii personalnych (awanse i nominacje oficerskie), zaniedbując prace operacyjne i przygotowanie planu mobilizacji na wypadek wojny.
Aktywiści
Aktywistom, czyli obozowi niepodległościowemu, zdawało się, że należy poprzeć najmniej niebezpiecznego z zaborców – Austro-Węgry. Tak też myślał i tekiego wyboru dokonał Piłsudski: „Nie chciałem pozwolić, aby w czasie, gdy na żywym ciele naszej Ojczyzny miano wyrąbywać nowe granice państw i narodów, samych przy tem Polaków tylko zabrakło. Nie chciałem dopuścić, by na szalach, na które miecze rzucano, zabrakło polskiej szabli”[5]. Odmiennie pasywiści, czyli narodowi demokraci z Romanem Dmowskim na czele, którzy stawiali na Rosję, pokładając nadzieję w tym, że pod wpływem sprzymierzonych z nią państw Ententy, zdecyduje się ona na odbudowę państwa polskiego z ziem odebranym Niemcom i Austrii oraz obszaru Królestwa Kongresowego[6]. Jeszcze inaczej sprawę widzieli działacze emigracyjni i polonijni na Zachodzie, którzy liczyli na poparcie Francji, Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Ich orędownikiem był Ignacy Jan Paderewski, artysta powszechnie znany i poważany na całym świecie.
Aktywiści,
zwolennicy polityki polskiej opartej na współpracy z
Austro-Węgrami i Niemcami, działający w latach
1915-1918.
Podstawą ich ideologii stał się od 1916
akt 5 listopada. Dzielili się na: zwolenników koncepcji J.
Piłsudskiego - tzw. lewicę niepodległościową lub lewicę
aktywistyczną, których zapleczem politycznym były ugrupowania
wchodzące w skład Komitetu Naczelnego Zjednoczonych Stronnictw
Niepodległościowych, następnie Centralnego Komitetu Narodowego i
Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych, zwolenników
Naczelnego Komitetu Narodowego, popieranych przez Ligę
Państwowości Polskiej, następnie Centrum Narodowe i Związek
Budowy Państwa Polskiego, i skrajnych aktywistów germanofilów -
głównie członków Klubu Państwowców Polskich.
Po
rewolucji 1917 w Rosji, PPS i PSL odeszły z obozu aktywistów, ich
ideologię przyjęli zaś niektórzy politycy ND.
SANACJA
Sanacja (łac. sanatio – uzdrowienie) – potoczna nazwa rządzącego obozu piłsudczykowskiego 1926–1939, powstała w związku z głoszonym przez Józefa Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” życia publicznego w Polsce, wysuwanym w toku przygotowań i w okresie przewrotu majowego 1926.
Główną organizacją polityczną sanacji był Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (1928–1935). Sanacja wprowadziła rządy autorytarne, zwalczała komunizm, głosiła tezy o kryzysie demokracji, konieczności silnych rządów, 'odpartyjnienia' sceny politycznej poprzez osłabienie partii (politycy piłsudczykowscy tworzyli w nich grupy rozłamowe, np. PPS-dawna Frakcja Rewolucyjna, grupy J. Bojki, J. Stapińskiego, NPR – Lewica i in.). Dążenia te częściowo znalazły wyraz w Konstytucji kwietniowej 1935. Przykłady zwalczania opozycji to m.in: założenie Obozu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, Proces brzeski, delegalizacja Obozu Wielkiej Polski oraz Obozu Narodowo-Radykalnego.
Po 1935 w obozie sanacji wyraźnie rysowały się różnice. W latach 1935–1937 powstała i rozwinęła się tzw. lewica sanacyjna, grawitująca ku współpracy z opozycyjnymi partiami (m.in. w Klubach Demokratycznych). Tak zwana grupa zamkowa, skupiona wokół Ignacego Mościckiego, konkurowała z działaczami zgrupowanymi wokół Edwarda Rydza-Śmigłego i OZN reprezentującymi tendencje nacjonalistyczne i autorytarne. Wciąż dużym autorytetem (aż do swojej tragicznej śmierci) cieszył się Walery Sławek, który jednak stopniowo tracił władzę. Do samego 1939 roku władzę w kraju sprawował tzw. triumwirat Mościcki-Rydz-Beck. Główni działacze: Walery Sławek, Aleksander Prystor, Bogusław Miedziński, Kazimierz Świtalski, Adam Koc, Józef Beck, Tadeusz Hołówko, Janusz Jędrzejewicz[1].
Klęska wrześniowa położyła kres rządom sanacji, lecz jej działacze zachowali podczas II wojny światowej znaczne wpływy w rządzie emigracyjnym i jego agendach w kraju.