HISTORIA WIELKIEJ BRYTANII
Wczesny okres
Wyspy Brytyjskie zasiedlone były już w epoce paleolitu. Liczne ślady pozostawiły po sobie kultury neolitu i brązu (1700 - 700 p.n.e.), prawdopodobnie najlepiej znanym obiektem z tamtego okresu jest kamienny megalit Stonehenge. U schyłku epoki brązu kraj zasiedliły ludy celtyckie: Goidelowie, Belgowie, Brytowie. Po zdobyciu Galii (65-60 p.n.e.), w 55 i 54 p.n.e. Juliusz Cezar podjął pierwsze, nieudane próby podboju Wysp.
W 43 n.e, za panowania cesarza Klaudiusza, legiony rzymskie rozpoczęły regularny podbój Brytanii. Do ok. 70 n.e. Rzymianie zajęli południową Anglię, do 80 Walię i w 81 południową Szkocję. Na podbitych ziemiach utworzono prowincję Brytania, zarządzaną przez gubernatora (namiestnika). 122 wizytujący prowincję cesarz Hadrian rozkazał wznieść wał obronny (Wał Hadriana), który miał wyznaczać północną granicę imperium rzymskiego (wybudowany na granicy Anglii i Szkocji 122-128).
Najazdy plemion
W IV w. wschodnim wybrzeżom Brytanii zagrażali Sasi, w celu obrony przed nimi wzdłuż wybrzeża wzniesiono system fortów. Coraz groźniejsze i częstsze stawały się także najazdy zamieszkujących północną część Wysp Brytyjskich Szkotów i Piktów. Cesarstwo rzymskie, zagrożone na kontynencie przez ludy barbarzyńskie, wycofało pod koniec IV w. znaczną część swych wojsk z Brytanii. 410 ostatni legion opuścił Anglię, a po opanowaniu Galii przez Germanów (V w.) Wyspy Brytyjskie uwolniły się spod kontroli Rzymu.
Brytania, osłabiona najazdami Piktów, stała się terenem wypraw kolonizacyjnych germańskich Jutów, Sasów i Anglów (1. połowa V w.). Druga faza wypraw germańskich przypadła na połowę VI w. W efekcie germańskiej inwazji w Brytanii wykształcił się system państw, zwany heptarchią, obejmujący 7 głównych królestw: Kent, Sussex, Wessex, Anglię Wschodnią, Essex, Nortumbrię i Mercję, walczących z sobą o hegemonię. Chrześcijańscy Celtowie zostali zepchnięci w góry i wyżyny północnej i zachodniej części Wysp Brytyjskich (Walia), oraz na wyspę Irlandię, gdzie zorganizowali drobne państwa. W VI w. wśród nowych, barbarzyńskich dotąd władców Wysp Brytyjskich rozpowszechniło się chrześcijaństwo.
Rozpowszechnienie chrześcijaństwa
Początkowo religia chrześcijańska rozwijała się na północy, dzięki działalności celtyckich misjonarzy z Irlandii i na południu kraju, gdzie od 597 działał Św. Augustyn, który został pierwszym biskupem Canterbury. Stopniowo do końca VII w. cała Brytania znalazła się w zasięgu religii chrześcijańskiej obrządku rzymskiego. W IX w. hegemonię wśród anglosaskich królestw zdobył Wessex rządzony przez Egberta. W czasach jego panowania Wyspy Brytyjskie stały się celem najazdów skandynawskich Normanów, głównie Duńczyków.
W 878 pod Edington królowi Wessexu, Alfredowi Wielkiemu, udało się powstrzymać najazdy duńskie. Ostateczne zwycięstwo nad Duńczykami odniósł dopiero Athelstan (924-939), wnuk Alfreda Wielkiego, który zjednoczył pod swym panowaniem całą Anglię i przyjął tytuł króla angielskiego (imperatora).
Wilhelm II Zdobywca
Nowej najeźdźcy ze Skandynawii (od 980) zmusili Anglików do płacenia trybutu, a król duński Kanut Wielki przejął w 1016 koronę angielską. Tron angielski wrócił do władców saskich w 1042, po pokonaniu Duńczyków przez Edwarda Wyznawcę. Na początku XI w. udaną inwazję na Anglię podjęli Normanowie z północnofrancuskiej Normandii, których władca, Wilhelm I Zdobywca, po zwycięstwie pod Hastings w 1066, koronował się na króla angielskiego. Francuski ród Plantagenetów, który objął tron w 1154, wniósł do korony angielskiej znaczne posiadłości na zachodzie i północy Francji, a Henryk II Plantagenet w latach 1173-1189 podbił niemal 3/4 Francji.
Mimo utraty większości ziem na kontynencie 1203-1208 przez Jana Bez Ziemi, w XIII w. walki z Francją wybuchały jeszcze kilkakrotnie. W XI-XIII w. trwała angielska ekspansja w obrębie Wysp Brytyjskich, dokonał się podbój Walii (1294), rozpoczął podbój Irlandii, trwały walki o dominację w Szkocji, zakończone klęska Anglików pod Bannockburn w 1314. W XII-XIII w. dokonało się też ograniczenie absolutnej dotąd władzy królewskiej na rzecz możnych duchownych i świeckich.
Wielka Karta Swobód
Jan Bez Ziemi ustanowił Wielką Kartę Swobód (1215), a Henryk III musiał zgodzić się na przyznanie (1258-1259, na podstawie tzw. Prowizji oksfordzkich i Prowizji westminsterskich) i poszerzenie uprawnień parlamentu oraz powiększenie jego składu o przedstawicieli miast (1265). 1337 Edward III, wysuwając roszczenia do dziedziczenia tronu po francuskich Kapetyngach, wznowił walki z Francją ( wojna stuletnia). Po śmierci Edwarda III tron angielski objęli Lancasterowie, młodsza linia Plantagenetów. 1455 wybuchły walki o tron (wojna Dwóch Róż) między Lancasterami i Yorkami, zakończone objęciem w 1485 tronu przez Henryka VII Tudora.
Nowy władca zaprowadził rządy absolutne, uniezależnił się od parlamentu. Za Henryka VIII (1509-1547) ogłoszono 1534 niezależność Kościoła angielskiego od Stolicy Apostolskiej (reformacja). 1541 Henryk VIII przyjął tytuł króla Irlandii, nie powiodła się jednak próba narzucenia Irlandczykom Kościoła anglikańskiego. Za panowania Elżbiety I (1558-1603) wybuchł konflikt z Hiszpanią, który, dzięki pokonaniu hiszpańskiej armady w 1588, umocnił pozycję polityczną państwa i stworzył podstawy morskiej potęgi Anglii.
Rewolucja angielska
Po wygaśnięciu Tudorów w 1603, tron angielski przejął Jakub I (1603-1625) ze szkockiej dynastii Stuartów, łącząc oba państwa unią personalną. Wzmogła się penetracja kolonialna, rozpoczęło się osadnictwo angielskie na wschodnich wybrzeżach Ameryki Północnej, gdzie w wyniku kolonizacji 1607-1733 i walk z Holendrami oraz Indianami utworzono 13 kolonii. 1642 wybuchła wojna domowa między zwolennikami parlamentu a rojalistami (rewolucja angielska). 1649 ścięto króla Karola I i proklamowano republikę z Cromwellem na czele jako lordem protektorem. Republika angielska prowadziła wojny z Niderlandami (1664 zajęła Nowy Amsterdam - odtąd Nowy Jork) i Hiszpanią (zdobycie Jamajki 1655). 1660 nastąpiła restauracja Stuartów, którzy zgodzili się uznać uprawnienia parlamentu w sprawach podatkowych.
W wyniku sporu związanego z sukcesją tronu po Karolu II (1660-1685), wytworzyły się dwa główne obozy polityczne: torysi, uznający prawo katolickiego Jakuba II (1685-1688) do dziedziczenia tronu brytyjskiego, i przeciwni im wigowie. Ostatecznie zwyciężyła opcja reprezentowana przez wigów. Bezkrwawy przewrót z 1688 (tzw. Glorious Revolution) zdetronizował Jakuba II, na tronie zasiadła jego córka Maria II wraz z mężem Wilhelmem III Orańskim, protestantem. W wyniku tego przewrotu ustaliły się generalne zasady ustroju politycznego państwa jako monarchii konstytucyjnej z ograniczonym zakresem uprawnień władcy.
Powstanie Królestwa Wielkiej Brytanni
1707 za panowania Anny Stuart (1702-1714) dotychczasową unię personalną ze Szkocją zastąpiono unią realną, tworząc Królestwo Wielkiej Brytanii. 1714 tron brytyjski objął Jerzy I (1714-1727) z dynastii hanowerskiej. Za panowania pierwszych władców z tej dynastii powstał nowy organ władzy centralnej, gabinet, z premierem jako jego przewodniczącym. Pod koniec XVII w. Wielka Brytania podjęła rywalizację z Francją o dominację morską i kolonialną. W wojnie o sukcesję hiszpańską 1702-1714, wojnie sukcesyjnej austriackiej 1740-1748, wojnie siedmioletniej 1756-1763 brała udział zawsze po stronie przeciwników Francji.
Na mocy pokoju utrechckiego (1713) zdobyła Gibraltar, Arkadię i Nową Funlandię, na mocy traktatu paryskiego 1763 Kanadę, wschodnią Luizjanę i Florydę (obie do 1783). W 2. połowie XVIII w. Brytyjczycy opanowali Bengal, rozpoczęli kolonizację Australii. W wyniku wojny amerykańskiej o niepodległość (1775-1783) Anglicy uznali niepodległość swoich 13 kolonii północnoamerykańskich. 1793 Wielka Brytania zaangażowała się w wojny przeciwko rewolucyjnej, później napoleońskiej Francji, będąc inicjatorką kolejnych 6 koalicji antynapoleońskich. 1800 proklamowano unię brytyjsko-irlandzką, tworząc w 1801 Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Rewolucja przemysłowa
Pod koniec XVIII w. i w 1. połowie XIX w. dokonała się w Wielkiej Brytanii tzw. rewolucja przemysłowa. Procesom industrializacji i urbanizacji towarzyszyły przemiany struktury społecznej. Wyodrębnieniu klasy przemysłowców, powstaniu klasy średniej towarzyszył zanik warstwy chłopstwa, z którego powstała klasa robotników, nie posiadająca żadnych praw politycznych, żyjąca najczęściej w ubóstwie. Działalność pierwszych organizacji robotniczych była tłumiona (m.in. w St. Peters Field zbrojnie 1819). Wskutek niestabilności istniejącego systemu politycznego (rozpad wigów i torysów na zwalczające się wzajemnie ugrupowania parlamentarne), poza parlamentem powstał nowy, liberalny ruch społeczny, skupiający głównie przedstawicieli klasy średniej i niższej.
Podboje kolonialne
Po reformie systemu parlamentarnego z 1832 prawa wyborcze otrzymała część klasy średniej, 1867 część robotników, 1884 robotnicy rolni. 1837 tron objęła królowa Wiktoria (do 1901). 1853-1856 Wielka Brytania wzięła udział w wojnie krymskiej. Do 1849 Indie zostały objęte zwierzchnictwem brytyjskim, a w 1876 królową Wiktorię ogłoszono cesarzową Indii. 1875 Brytyjczycy odkupili 44% akcji Kanału Sueskiego, 1878 zajęli Cypr, 1882 Egipt i rozpoczęli podbój Sudanu (do 1898). 1899-1902 prowadzili wojny z republikami burskimi na południu Afryki. W 2. połowie XIX w. Wielka Brytania uzyskała nowe kolonie w Oceanii, zwierzchnictwo nad Birmą (1886) i szereg kolonii w Afryce (m.in. w Somalii, Nigerii, Kenii, Zanzibarze, Ugandzie), utrwaliła wpływy w Afganistanie i Persji. 1900 zdobyła wpływy w dolinie Jangcy w Chinach. W celu powstrzymania ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie, w 1902 Wielka Brytania zawarła sojusz z Japonią.
Powstawanie partii politycznych
W kraju w latach 60. XIX w. ostatecznie uformowała się Partia Liberalna, 1900 z połączenia związków zawodowych i mniejszych grup socjalistów powstała Partia Pracy (Labour Party - laburzyści), spadkobierczyni wigów, tradycję torysów kontynuowała Partia Konserwatywna. Pod koniec XIX w. pojawiły się pierwsze oznaki wskazujące na upadek światowej dominacji Wielkiej Brytanii, która pod względem wielkości produkcji przemysłowej została zdystansowana przez Stany Zjednoczone i Niemcy. Od 1901 tron angielski przejęła dynastia koburska, od 1917 zwana windsorską (od rezydencji królewskiej w Londynie), założona przez Edwarda VII, syna królowej Wiktorii i księcia Alberta z dynastii Koburgów, panująca w Wielkiej Brytanii do dziś (Elżbieta II od 1952). W początkach XX w., w wyniku wzrostu znaczenia Niemiec i ich ekspansywnej polityki kolonialnej, nastąpiło zbliżenie tradycyjnych dotąd nieprzyjaciół, Wielkiej Brytanii i Francji, do których dołączyła się Rosja (Ententa).
I wojna światowa
Po niemieckim ataku na Francję i neutralną Belgię, 4 sierpnia 1914 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom (wojna światowa I). Po zakończeniu wojny pozycja Wielkiej Brytanii jako mocarstwa światowego uległa zachwianiu. Dawne dominia brytyjskie, Kanada, Związek Australijski, Związek Południowej Afryki, Nowa Zelandia, stały się faktycznie suwerennymi państwami. W 1921 Irlandię podzielono na Wolne Państwo Irlandię, które zyskało status dominium brytyjskiego i suwerenność od 1936, oraz Irlandię Północną (Ulster), która pozostała integralną częścią Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.
Kryzysy gospodarcze
W latach międzywojennych Wielka Brytania pozostała jednak nadal największym mocarstwem kolonialnym na świecie, imperium brytyjskie obejmowało, wraz cesarstwem Indii Wschodnich, dominiami, koloniami i protektoratami, łącznie 39,8 mln km2 i ok. 500 mln mieszkańców. W okresie międzywojennym, liberałów, którzy utracili wpływy w społeczeństwie, w roli politycznego rywala konserwatystów zastąpili laburzyści. W latach 20. pojawiły się w gospodarce objawy kryzysowe, spadła produkcja przemysłowa, wzrosło bezrobocie powodując wzrost napięć społecznych. 1929 do Wielkiej Brytanii dotarł światowy kryzys ekonomiczny, który pogłębił i zaostrzył wcześniejsze problemy. Spadkową koniunkturę udało się przełamać w 1932, jednak do wybuchu II wojny światowej gospodarka brytyjska odczuwała skutki kryzysu. 1936 abdykował Edward VIII, jego miejsce zajął Jerzy VI (1936-1952).
II wojna światowa
W przededniu wybuchu II wojny światowej konserwatywnym rządem brytyjskim kierował A.N. Chamberlain(1937-1940). Brytyjczycy prowadzili politykę ugodową wobec coraz bardziej agresywnych Niemiec, Włoch i ich azjatyckiego sojusznika, Japonii. Wielka Brytania akceptowała niemieckie działania zmierzające do zniesienia ograniczeń nałożonych Niemcom w wersalskim traktacie pokojowym, godząc się na przedterminowe wycofanie wojsk alianckich z Nadrenii (1930), rozpoczęcie przez Niemcy zbrojeń morskich (1935), remilitaryzację Nadrenii (1936), wreszcie na przyłączenie Austrii ( Anschluss, 1938) i aneksję czeskich Sudetów (1938).
Dopiero wobec złamania przez Niemcy postanowień wynegocjowanych w Monachium (30 września - 1 października 1938), Wielka Brytania zdecydowała się udzielić gwarancji bezpieczeństwa Polsce (31 marca 1939) oraz Grecji i Rumunii (kwiecień 1939). Po ataku hitlerowskich Niemiec na Polskę (1 września 1939), 3 września wypowiedziała wojnę III Rzeszy Niemieckiej. 10 maja 1940 urząd premiera przejął W.L.S. Churchill. Po upadku Francji (22 czerwca 1940), Niemcy, chcąc złamać opór Anglików, zaatakowali Wyspy Brytyjskie z powietrza (bitwa o Anglię). Największymi zniszczeniami wskutek bombardowań dotknięty został Londyn i Coventry. 1941 Brytyjczycy pozyskali jako sojuszników Stany Zjednoczone (formalne przystąpiły do wojny 7 grudnia) i ZSRR (12 lipca 1941).
II wojna światowa zburzyła ostatecznie pozycję Wielkiej Brytanii jako mocarstwa światowego. Kolonie brytyjskie zyskały niezależność i choć większość z nich pozostała w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów (od 1949 Wspólnocie Narodów), to już w charakterze suwerennych państw. 1945 władzę polityczną zdobyła Partia Pracy pod przewodnictwem C. Attlee. Odbudowę zniszczeń wojennych ułatwiła, podobnie jak w innych krajach Zachodu, pomoc amerykańska w ramach planu Marshalla. 1951 do władzy powrócili konserwatyści pod przewodnictwem W.L.S. Churchilla, w cztery lata później premier przekazał władzę A. Edenowi.
Interwencja w Egipcie
1956 po znacjonalizowaniu Kanału Sueskiego przez Egipt, A. Eden skierował do Egiptu wojska brytyjskie, które wspólnie z Francuzami i Izraelczykami zajęły rejon Kanału. Nieudana interwencja stała się przedmiotem powszechnej krytyki międzynarodowej, także ze strony USA, i spowodowała odejście A. Edena (1957). Na nowego premiera i przywódcę partii konserwatyści wybrali H. Macmillana. 1961 Wielka Brytania podjęła pierwszą próbę wejścia do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), zablokowaną w związku ze sprzeciwem prezydenta Francji Ch. de Gaulle'a. 1963, mimo znaczących sukcesów gospodarczych, z funkcji premiera ustąpił H. Macmillan, którego zastąpił A. Douglas-Home.
Partia Pracy
W wyborach 1964 niewielką przewagę zyskali laburzyści, nowym premierem został lider Partii Pracy H. Wilson. Wprowadzenie zasad państwa opiekuńczego, nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu, rozszerzenie centralnego planowania gospodarczego i inne posunięcia rządu wywołały kryzys gospodarczy, który podważył zaufanie do laburzystów. 1968 zaostrzył się konflikt w Irlandii Północnej. 1970 do władzy powrócili konserwatyści, tworząc rząd E. Heatha. 1973 Wielka Brytania przystąpiła do EWG. Światowy kryzys energetyczny wywołany drastycznymi podwyżkami cen ropy naftowej gwałtownie zaostrzył trudności gospodarcze i społeczne w Wielkiej Brytanii, przynosząc przedterminowe wybory i dymisję rządu E. Heatha (1974). Na stanowisko premiera powrócił H. Wilson, którego po reorganizacji rządu w 1976 zastąpił J. Callaghan.
Partia Konserwatywna
Po wyborach z 1979 władzę odzyskała Partia Konserwatywna, urząd premiera, po raz pierwszy w historii Wielkiej Brytanii, przypadł kobiecie, przewodniczącej partii M. Thatcher. Prowadzona przez jej gabinet polityka liberalna zerwała z realizowanym przez laburzystów modelem państwa opiekuńczego i gospodarką opartą na znaczącym udziale sektora państwowego. Przeprowadzono prywatyzację, ograniczono wydatki budżetowe, popierano indywidualną przedsiębiorczość. Wskutek ograniczenia subwencji rządowych upadło szereg nierentownych zakładów pracy, co spowodowało wzrost bezrobocia. Jednocześnie podjęte działania wymusiły restrukturyzację i modernizację przemysłu, co dało podstawy szybkiego wzrostu gospodarczego w następnym okresie.
Polityka rządu przyniosła w latach 1980-1986 spadek inflacji z 20% do 3% rocznie. W styczniu 1982 bezrobocie osiągnęło maksymalny poziom 3 mln osób (13%), co wywoływało duże napięcia społeczne. 1981 w wyniku secesji z Partii Pracy powstała nowa, centrowa Partia Socjaldemokratyczna. Wybory w 1983 wygrali ponownie konserwatyści, których pozycja umocniła się po udanej interwencji na Falklandach, zajętych w 1982 przez Argentynę. W ciągu kolejnych lat rządów konserwatystów odnotowano, przy wzroście gospodarczym, również wzrost bezrobocia i wiążących się z nim napięć społecznych. Nasiliły się niepokoje w Irlandii Północnej, podjęto próbę zamachu bombowego na przywódców konserwatystów podczas corocznej konferencji partii, wybuchały zamieszki w większych miastach (Londyn, Bristol, Liverpool).
Do kolejnego zwycięstwa wyborczego Partii Konserwatywnej w 1987 przyczyniły się sukcesy gospodarcze rządu M. Thatcher. 1988 liberałowie połączyli się z socjaldemokratami, tworząc Socjalliberalną Partię Demokratyczną. W listopadzie 1989 nastąpił kryzys wewnątrz Partii Konserwatywnej, 1990 dymisję złożyła M. Thatcher. Nowym przewodniczącym partii i premierem został J. Major. 1991 oddziały wojsk brytyjskich wzięły udział w podjętej przez USA operacji (Pustynna Burza) uwolnienia Kuwejtu spod okupacji Iraku, od 1992 uczestniczą w siłach pokojowych w byłej Jugosławii. W kwietniu 1992 konserwatyści wygrali po raz czwarty z rzędu wybory do Izby Gmin. Jednak już w wyborach lokalnych w maju 1993 ponieśli porażkę. W lipcu 1993 Wielka Brytania ratyfikowała traktat z Maastricht przystępując do Unii Europejskiej.
W grudniu 1993 premierzy Wielkiej Brytanii i Irlandii wydali wspólną deklarację w sprawie Irlandii Północnej. Obaj przywódcy zgodzili się, że o przyszłości Ulsteru powinno zadecydować referendum, jednak za warunek konieczny do podjęcia rozmów z Sinn Fein (polityczna reprezentacja Irlandzkiej Republikańskiej Armii) Londyn uznał wyrzeczenie się przemocy przez irlandzkich katolików. 1994 w Kościele anglikańskim formalnie zalegalizowano kapłaństwo kobiet. W lipcu 1994 przewodniczącym Partii Pracy został T. Blair, od kwietnia 1997 premier Wielkiej Brytanii.
10 IV 1998 w Belfaście (Ulster), zawarto przy "okrągłym stole" ugodę między przedstawicielami ośmiu partii, zaangażowanych w trwający od wieków konflikt między katolikami i protestantami. W okresie ostatnich 28 lat pociągnął za sobą 3228 zabitych i 67 tysięcy rannych. Ugoda przewidywała, że katolicy (43%) i protestanci (54%) zasiądą we wspólnym parlamencie oraz zostanie utworzona rada Północ-Południe, dzięki której Republika Irlandii zyska wpływ na rozwój sytuacji w Ulsterze, który nadal będzie pozostawał w związku z Wielką Brytanią. 1 VII 1998 w zamku Stormont odbyło się inauguracyjne posiedzenie wyłonionego zgodnie z ugodą Zgromadzenia Irlandii Północnej. Na premiera lokalnego rządu - Rady Wykonawczej - został wybrany protestancki przywódca D. Trimble, jego zastępcą mianowano katolika S. Mallona. Zgromadzenie decyduje o wszystkich dziedzinach życia prowincji, z wyjątkiem bezpieczeństwa, polityki zagranicznej i finansów pozostających w kompetencjach Londynu.
1