ZAKRESY OBOWIĄZYWANIA PRAWA

Przedstawione kryteria obowiązywania prawa nie wyczerpują całości problemu. Dla ustalenia czy prawo obowiązuje konieczne jest określenie adresatów tego prawa, przestrzeni i czasu obowiązywania norm prawnych. W terminologii prawoznawstwa mówi się więc na ogół o zakresach obo­wiązywania prawa: przestrzennym (terytorialnym), osobowym (perso­nalnym) i czasowym (temporalnym).

2.1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni

W prawoznawstwie stosowana jest generalna zasada, że normy prawne (akty normatywne, przepisy prawne) należące do prawa wewnątrzkra-jowego, ustanowione lub usankcjonowane przez właściwe organy pań­stwa, obowiązują na całym lub części (np. prawo miejscowe) teryto­rium tego państwa.

Terytorium państwa jest przestrzenią geograficzną, która stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i granice sprawowania tej władzy w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Gra­nicę terytorium państwa określają normy prawa wewnętrznego i umów międzynarodowych (granicznych, prawa morskiego, prawa lotniczego i kosmicznego).

Pod pojęciem „granica państwa" rozumie się płaszczyznę pionową przechodzącą przez linię graniczną, która oddziela terytorium państwa od terytorium innych państw i od morza pełnego. Na lądzie i na morzu utrwa­la się ją przy pomocy znaków granicznych, określanych w umowach mię­dzynarodowych. W skład terytorium państwa wchodzi obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne (morze terytorialne i morskie wody wewnętrzne), wnę­trze ziemi oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i mor­skimi wodami przybrzeżnymi. Zakres obowiązywania prawa we wnę­trzu ziemi (pod terytorium lądowym i morskimi wodami przybrzeżnymi) jest w zasadzie ograniczony możliwościami technicznymi. Nato­miast przestrzeń powietrzna dzieli się na atmosferyczną, należącą do terytorium państwa i kosmiczną, która jest przestrzenią wolną.

Przyjmuje się zasadę, że normy prawne ustanowione lub usankcjo­nowane przez centralne organy państwa obowiązują na całym jego te­rytorium, chyba że zawarte są w nich inne postanowienia. Od zasady tej są nieliczne wyjątki, które rozszerzają lub zwężaj ą terytorialny za­kres obowiązywania prawa.

Wyjątek rozszerzający dotyczy uznawania za terytorium państwa stat­ków morskich, powietrznych i kosmicznych, które podnoszą banderę lub są oznaczone znakami tego państwa. Stanowią one wówczas tzw. terytorium pływające, powietrzne lub kosmiczne.

Ograniczenie terytorialnego zakresu obowiązywania prawa odnosi się do tej części terytorium państwa, która zajmowana jest przez sie­dziby placówek dyplomatycznych państw obcych (zasada eksterytorialności) oraz w pewnym zakresie do obcych baz wojskowych i miejsc stacjonowania obcych wojsk na terytorium państwa, na podstawie umów międzynarodowych.

Normy prawne, ustanowione przez terenowe organy państwa, obo­wiązują na tej części terytorium, na której organy te sprawują swoją władzę. Tak na przykład akt normatywny wojewody obowiązuje na tere­nie województwa lub jego części, a akt prawny organów gminy tylko na jej terytorium. 2.2. Osobowe (personalne) obowiązywanie prawa

Zagadnieniem o szczególnie dużym znaczeniu praktycznym jest sprawa ustalenia podmiotów, które obowiązuje prawo danego państwa. W tym za­kresie obowiązują pewne zasady generalne oraz zasady odrębne, wykształ­cone w ramach poszczególnych gałęzi prawa. Jest to zgodne z poglądem, że prawo danego państwa decyduje o tym, kogo ma obowiązywać.

Podstawowa zasada osobowego obowiązywania prawa wskazuje, iż zgodnie z zasadą terytorialności każdy, kto znajdzie się na obszarze danego państwa, niezależnie od przynależności państwowej, podlega normom prawnym tego państwa. Od tej reguły są także wyjątki, które ją zwężają lub rozszerzają.

Umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowego prawa publicz­nego wyłączają spod jurysdykcji państwa (a więc wyłączają możliwość sto­sowania sankcji norm prawa wewnątrzkrajowego) przedstawicieli państw obcych, akredytowanych w danym państwie, którzy korzystają z immuni­tetów dyplomatycznych. Ograniczenie lub wyłączenie możliwości stosowania sankcji prawa wewnątrzkrajowego może nastąpić także wobec per­sonelu obcych sił zbrojnych, stacjonujących na podstawie omów między­narodowych, na terytorium danego państwa.

Rozszerzenie zasady osobowego obowiązywania prawa polega na tym, że normy prawa polskiego obowiązują obywateli polskich zawsze, nieza­leżnie od miejsca ich pobytu (a więc nie tylko na terytorium własnego państwa). Niektóre normy prawne, w szczególności prawa karnego. obo­wiązują także obywateli państw obcych, którzy nie znajduj ą się na teryto­rium danego państwa, o ile ich zachowanie godzi w jego podstawowe inte­resy. Nieco bardziej skomplikowane jest obowiązywanie norm prawa cy­wilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy w stosunku do oby­wateli polskich przebywających na terytorium innych państw. Stosuje się tu zasady, że w zakresie praw osobowych (np. zdolności prawnej i zdolno­ści do czynności prawnych) stosuje się prawo polskie, w zakresie praw rzeczowych - prawo państwa, na terenie którego rzecz się znajduje, a w zakresie prawa zobowiązań - prawo państwa, na terenie którego czynność jest dokonana.

2.3. Obowiązywanie prawa w czasie

Ważne znaczenie praktyczne ma kwestia ustalenia okresu obowiązy­wania normy prawnej, gdyż tylko w tym okresie jej adresaci obowiąza­ni są postępować zgodnie z jej dyspozycją i tylko w tym okresie wywo­łuje ona skutki prawne. Dla ustalenia tego okresu ważne jest wskazanie momentu początkowego, w którym norma prawna nabywa mocy obo­wiązującej oraz momentu końcowego, po którym norma prawna traci moc obowiązującą.

Z charakterem normy prawnej jako wypowiedzi powinnościowej wy­magającej od adresatów określonego zachowania w przyszłości, wiąże się generalna zasada przyjęta we współczesnym prawodawstwie, że momen­tem początkowym jej obowiązywania jest moment wyznaczony przez prawodawcę, ale nie wcześniej niż od dnia opublikowania. Oznacza to, że norma prawna najwcześniej może zacząć obowiązywać od dnia opu­blikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym (np. w „Dzienniku Ustaw"). Tylko takie opublikowanie jest wiążące. Nie może go zastąpić ogłoszenie w prasie lub w telewizji. Za dzień opublikowania uznaje się datę, jaką opatrzony jest organ promulgacyjny.

W Polsce obowiązuje obecnie zasada, że akty normatywne powszech­nie obowiązujące (zawierające normy prawne) wchodzą w życie (tj. stają się obowiązujące) po upływie 14 dni od daty opublikowania w or­ganie promulgacyjnym („Dzienniku Ustaw" lub wojewódzkim dzienniku urzędowym), chyba, że przepisy wprowadzające określają inny ter­min wejścia w życie. Przepisy wprowadzające w życie akt normatywny mogą być zawarte w tym akcie, ale mogą być zawarte także w innym akcie prawnym, często wydawanym tylko w tym celu (np. jako przepi­sy wprowadzające ustawę z dnia...).

Czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie może wy­nosić wspomniane 14 dni, kilka tygodni, miesięcy a nawet lat i okre­ślony jest mianem „vacatio legis" (spoczynkiem prawa). Ma on ważne znaczenie praktyczne, ponieważ pozwala adresatom i organom stosu­jącym prawo zapoznać się z nowym prawem oraz przygotować organi-zacyjno-techniczne warunki do jego stosowania.

Czasami klauzule aktów normatywnych, dotyczące momentu począt­kowego ich obowiązywania, mogą mieć charakter złożony, wskazujący różne momenty czasowe jednocześnie, m. in. dzień ogłoszenia aktu, dzień wejścia w życie, dzień nabycia mocy obowiązującej, a także dzień, od którego ma on zastosowanie. Przykładowo taka klauzula mogłaby brzmieć następująco; „akt prawny wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, z mocą prawną od dnia ... i ma zastosowanie do czynności prawnych dokonanych po dniu...".

Powszechnie stosowana jest generalna zasada, że prawo wstecz nie działa (lex retro non agit), tzn. normy prawne nie powinny działać wstecz, a więc w stosunku do zachowań, które miały miejsce przed momentem początkowym. Wynika to z istoty normy prawnej, która określa wzór za­chowania, do którego należy się stosować. Jeśli takiego wzoru nie było trudno wymagać aby adresaci stosowali się do niego. Ale i od tej zasady zdarzają się wyjątki. Bywa, że prawodawca wiąże określone skutki prawne z zachowaniami lub zdarzeniami, które zaistniały przed dniem wejścia w życie normy prawnej. Pojawia się wówczas zjawisko retroakcji, tzn. wstecznej mocy obowiązującej aktu normatywnego. Zjawisko to oczywi­ście burzy zaufanie do prawa. Pozwala bowiem za zachowania wcześniej­sze zgodne z prawem, wyciągać obecnie (także zgodnie z prawem) konse­kwencje negatywne łącznie z sankcjami prawnokarnymi. Łagodzeniu tego zjawiska służy realizacja innej zasady: zakazu stosowania surowszego pra­wa wstecz (lex severior non agit). Dodać także trzeba, że wsteczna moc obowiązująca aktu normatywnego może być dla adresatów korzystna, np. może im dawać pewne uprawnienia, korzyści, przywileje. Wówczas „dzia­łanie prawa wstecz" jest dopuszczalne. W tym kierunku idą często posta­nowienia zawarte w przepisach prawnych oraz w orzecznictwie sądów.

Jeśli chodzi o moment końcowy obowiązywania prawa, to jego określenie wiąże się z zasadą bezterminowego obowiązywania prawa. Rzadko zdarza się bowiem, aby akt prawny zawierał określenie momentu końcowego jego obowiązywania.

Generalnie przyjmowana jest zasada, że akt normatywny i zawarte w nim normy prawne obowiązujądopóty, dopóki nie zostaną uchylone mocą później wydanych aktów normatywnych. Te późniejsze akty zawierajątzw. klauzule derogacyjne, które uchylają przepisy dotychczasowe. Mogą mieć one różną postać. Jedne z nich mogą wyraźnie i w sposób wyczerpujący wyliczać uchylone akty normatywne i przepisy prawne, które tracą moc obowiązującą z dniem wejścia w życie nowego aktu normatywnego. Tak sformułowane klauzule derogacyjne stwarzają jasną sytuację dla organów stosujących prawo, ponieważ to prawo określa, które normy jeszcze obo­wiązują, a które nie.

Inne klauzule derogacyjne tylko w sposób ogólny odnoszą się do utraty mocy obowiązującej określonych aktów, stwierdzając na przykład, że z dniem wejścia w życie nowego aktu normatywnego tracą moc obowiązu­jącą wszystkie przepisy dotychczasowe, dotyczące spraw unormowanych w akcie nowym. W tym wypadku prawodawca ciężar ustalania, które akty normatywne obowiązują, przenosi na barki stosującego prawo. Takie roz­wiązanie prowadzi często do nieporozumień przy stosowaniu prawa.

Niektóre akty normatywne mogą mieć charakter aktów czasowych, a więc obowiązujących tylko w pewnym czasie. Może to być czas ści­śle określony (np. ustawa budżetowa) lub określony nieprecyzyjnie (np. w czasie powodzi). Czasami bywa wskazana konkretna data, z nadej­ściem której normy prawne przestają obowiązywać.

W okresach poważnych przekształceń ustrojowych zdarzają się rów­nież sytuacje, że pewne normy prawne przestają być przestrzegane i sto­sowane, wychodzą z użycia {desuetudo}.

Obowiązuje także zasada, że w sytuacjach dotyczących uprawnień obywateli należy stosować normy prawne obowiązujące w chwili roz­patrywania sprawy o ile są korzystniejsze, a nie normy prawne obowią­zujące w czasie zdarzenia.

---