Następstwem tego, iż dana norma prawna jest obowiązująca, jest wymóg, aby się do niej stosować. Decyzja co do obowiązywania danej normy jest równocześnie wskazaniem czy powinno się zachowywać zgodnie z nią, czy też nie. Trzeba określić, które z norm obowiązują a które nie, aby tego dokonać trzeba posłużyć się jakimś kryterium, w literaturze prawniczej spotykamy się z wieloma; rozpowszechniony jest podział na:
Kryterium behawiorystyczne – norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuję, ale dlatego, że jest stosowana, natomiast jakąś normę możemy uznać za obowiązującą dopiero po jakimś czasie, który charakteryzował się wysokim stopniem jej spełniania.
Kryterium tetyczne – nie odwołuje się do faktu przestrzegania danej normy, ale do sposobu uzasadnienia jej mocy obowiązującej; za pomocą kryterium tetycznego uznajemy za obowiązującą normę wydaną przez organy mające kompetencje do jej ustanowienia. Za obowiązujące uznaje się te normy, które zostały należycie ustanowione przez kompetentne autorytety i nie zostały uchylone.
Kryterium aksjologiczne – jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które wyznaczają postępowanie ocenianie dodatnio. „Celowość”, „słuszność”, „krzywda” są kryteriami o wyraźnie aksjologicznym charakterze. Uznanie pewnych norm za obowiązujące lub nieobowiązujące uzależnione jest od hierarchii wartości akceptowanych przez oceniającego.
Kryteria obowiązywania nie są ani jednorodne, ani konsekwentne, aby uznać daną normę za obowiązującą musimy odwołać się do jakiś kryteriów „ostatecznych”. Wybór tego kryterium to sprawa wartościowania!
II. Zakres obowiązywania
Każda norma obowiązuje w danym czasie, określone podmioty i na danym terytorium.
Terytorialny zakres obowiązywania:
Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. O tym co należy do terytorium danego państwa decydują normy prawne. Zasadą jest, że akty normatywne wydane przez kompetentne organy państwa obowiązują na całym terytorium tego państwa, chyba że same stanowią inaczej. Wyjątki:
in plus – terytorium pływające, kosmiczne i powietrzne
in minus – eksterytorialność ambasad, baz wojskowych
Natomiast mamy jeszcze do czynienia z aktami organów terenowych, które obowiązują na danym obszarze, na którym dane władze sprawują rządy (np. w jakimś województwie).
Personalny zakres obowiązywania
Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, że wszystkie osoby przebywające na jego terytorium, bez względu na przynależność państwową. Wyjątki:
in minus - przedstawiciele państw obcych akredytowanych w danym państwie; członkowie obcych sił zbrojnych (ograniczenie)
in plus - prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na miejsce ich pobytu; pewna grupa przepisów obowiązuje obywateli państw obcych
Temporalny zakres obowiązywania
1. Nabycie mocy obowiązującej
Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma prawna). Dwa rozwiązania:
mocą aktu o wysokim miejscu w hierarchii określa się, że wszystkie wydawane akty prawne zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia (np. w Polsce, po upływie 14 dni od ogłoszenia, chyba że stanowią inaczej)
każdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień sam określa, od kiedy obowiązuje
Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej:
akt prawny zyskuje moc obowiązującą „z dniem ogłoszenia” (np. w Polsce -> jeśli zostaną ogłoszone, czyli opublikowane w Dzienniku Ustaw, to data wejścia w życie jest datą publikacji i pierwszym dniem, w którym należy się stosować do postanowień danej ustawy)
akt normatywny podaje datę kalendarzową, od której nadejścia uzyskuje on moc obowiązującą
akt normatywny stanowi, że wchodzi w życie po upływie określonej liczby dni od jego ogłoszenia (np. 7 dni, 15, 30 itd.)
jeśli sam akt tego nie ustala, to zastosowania znajdują tu postanowienia innego aktu prawnego
Vacatio legis – czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przezeń mocy obowiązującej (może być różny), jest to czas na zapoznanie się z ustawą; vacatio legis może odnosić się tylko do niektórych przepisów danego aktu; może i być tak, że dany akt prawny uzyskuje moc obowiązującą z chwilą ogłoszenia.
Aby dana norma obowiązywała, na podstawie wybranego kryterium, musi ona niejako „istnieć”, sposobem zaistnienia normy jest odpowiednie opublikowanie.
Norma jako wypowiedź powinnościowa ze swej natury skierowana jest pro futuro.
Retroactio (retroakcja) – tzn. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego (złe określenia); mówiąc o retroakcji mamy na myśli sytuację, kiedy to dziś zostaje wydany akt prawny wiążący skutki prawne z faktami, które miały miejsce w przeszłości.
Należy zatem podkreślić, że normy prawne mogą obowiązywać najwcześniej od momentu publikacji, a prawo może działać zawsze tylko na przyszłość! Wyodrębnia się sześć sytuacji „mocy prawa względem czasu”:
ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami przyszłymi
ustawa odnosi się do wydarzeń teraźniejszych, jak i przyszłych
ustawa odnosi się wyłącznie do wydarzeń teraźniejszych
ustawa obejmuje wydarzania z przyszłości, teraźniejszości i przeszłości
ustawa odnosi się do wydarzeń z przeszłości i teraźniejszości
ustawa ma zastosowanie jedynie do faktów zaistniałych w przeszłości
Problem nieretroakcji – lex retro non agit! – czyli prawo nie działa wstecz. Funkcja tejże zasady sprowadza się do ochrony
wartości pewności prawa
podmiotów prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowań, które w okresie obowiązywania starej ustawy były z nią zgodne
Z realizacją powyższej zasady bywa różnie, niektóre systemy prawne wprost określają, że zasada ta powinna być przestrzegana, inne nie.
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy
2. Utrata mocy obowiązującej
Większość aktów prawnych nie ma w swych postanowieniach napisane do kiedy obowiązują dlatego, że obowiązują do czasu, kiedy nie zostanie wydany inny akt normatywny uchylający ich przepisy (derogatio). Technicznie wygląda to tak, że nowy akt normatywny zawiera postanowienia uchylające dane przepisy prawa dotychczasowo obowiązujące.
Klauzule derogacyjne – postanowienia w aktach prawnych uchylające dane, obowiązujące przepisy, zawierają różne rozstrzygnięcia, (np. może być i tak, że na miejsce uchylanych przepisów nie ustanawia się nowych).
Akty prawne czasowe – takie akty prawne, które w swych przepisach ustalają do kiedy dany akt prawny obowiązuje, bardzo różnie określają ten czas.
Desuetudo – nazwa oznaczająca zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na uchylaniu mocy obowiązującej normy. Pewne przepisy obowiązujące, które nie są ani przestrzegane, ani stosowane tracą moc prawną per desuetudinem (przez odwyknięcie).
3. Kolizje norm prawnych
Kolizja (konflikt) – tego rodzaju sytuacja, w której dany przypadek unormowany jest przez więcej niż jeden przepis prawa, a każdy z nich wyznacza adresatom wyłączające się sposoby zachowania.
Reguły kolizyjne:
Lex superior derogat legi inferiori – akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu
Lex posterior derogat legi priori – późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego (zasada odnosi się do aktów zajmujących to samo miejsce w hierarchii)
Lex specialis derogat legi generali – przepisy (akty) szczególne derogują przepisy (akty) o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują tylko z zakresie, w którym wprowadzają unormowania odrębne
Kolizje reguł kolizyjnych:
hierarchiczności i chronologiczności – kiedy norma wcześniejsza jest hierarchicznie nadrzędna a norma późniejsza jest hierarchicznie niższa -> w tym przypadku pierwszeństwo zyskuje norma zajmująca wyższe miejsce w hierarchii
chronologiczności i szczególności – gdy akt (przepis) wydany wcześniej jest aktem (przepisem) szczególnym, a akt wydany później – lex generalis -> zazwyczaj przyjmuje się, że ważniejsza jest szczególność, ale nie ma to wartości absolutnej i jest dyskusyjne
hierarchiczności i szczególności – niezgodność między aktem (przepisem) generalnym hierarchicznie nadrzędnym, a aktem (przepisem) szczególnym, wyjątkowym niższego rzędu -> w tym przypadku rozstrzygniecie zależy od stosujących prawo dlatego, że nie ma co do tego zgodnie akceptowanej reguły (teoretycznie przewagę powinien uzyskać akt wyższego rzędu