VI. Obowiązywanie prawa
Kryteria uznawania przepisów (aktów) za obowiązujące:
Behawiorystyczne - norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuje, lecz
dlatego obowiązuje, że jest stosowana. Problem: w zależności od stopnia realizacji poszczególnych norm mielibyśmy do czynienia z normami bardziej lub mniej obowiązującymi. Rozwiązanie: arbitralne określenie „odpowiednio wysokiego stopnia” spełniani normy, który stanowiłby granicę uznania jej za obowiązującą.
Tetyczne - (podobnie jak aksjologiczne) nie odwołuje się do faktu przestrzegania
pewnych norma, ale do sposobu uzasadniani ich mocy obowiązującej. Obowiązujące są normy wydawana przez organy mające kompetencje do ich ustanawiania. Konstytucja - problem - dopiero gdy przyjmiemy, że została ona wydana przez kompetentny autorytet, mamy do czynienia z kryterium tetycznym.
Aksjologiczne - obowiązującymi są te normy, które wyznaczają postępowanie
oceniane dodatnio.
Zakresy obowiązywania - każda norma prawna obowiązuje: w określonym czasie,
określone podmioty i na określonym terytorium.
Terytorialny (przestrzenny) zakres obowiązywania - akty normatywne
wydawane przez orany centralne obowiązują na całym terytorium danego państwa, chyba że same stanowią inaczej. + akty „lokalne”.
Osobowy (personalny) zakres obowiązywania - prawo danego państwa samo
decyduje kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, że ołowiuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium, bez względu na ich przynależność państwową. Prawo danego państwa obowiązuje wszystkich obywatelu bez względu na miejsce ich pobytu. + warunek podwójnej przestępności czynu.
Czasowy (temporalny) zakres obowiązywania - obowiązywanie normy obejmuje
okres, w którym jego adresaci powinni postępować zgodnie z jej postanowieniami.
Nabycie mocy obowiązującej - prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt
prawny czy przepis prawa. Sposoby określania przez prawo momentu, od którego dany akt prawny obowiązuje:
Mocą aktu prawnego, zajmującego wysokie miejsce w hierarchii (konstytucji lub
ustawy), postanawia się, iż wszystkie wydawane akty prawne zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia. Tylko w wyjątkowych wypadkach odstępuje się od niniejszej zasady - nowo wydany akt prawny sam wówczas stanowi, że wchodzi w życie w tym to a tym czasie. Wg obecnie obowiązującego ustawodawstwa polskiego akty normatywne o mocy powszechnie obowiązującej wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, jeśli same nie stanowią inaczej.
(w Polsce w latach 1950 - 1991 np.) - każdy normatywny akt prawny mocą
własnych postanowień sam określa, od kiedy obowiązuje. Ostatni lub jeden z ostatnich artykułów bądź paragrafów danego aktu prawnego zawiera postanowienie wskazujące chwilę jego wejścia w życie. Gdy akt prawny jest dużych rozmiarów - wydawany jest równocześnie drugi akt prawny o nazwie przepisy wprowadzające kodeks.
Vacatio legis - czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do
chwili uzyskania przez niego mocy obowiązującej. Podmioty prawa mają czas na zaznajomienie się z nowymi przepisami, nie są zaskakiwane postanowieniami.
Czasem a tym samym akcie prawnym występują vacatio legis w
odniesieniu do jednych postanowień, inne zaś przepisy mogą uzyskiwać moc obowiązującą z dniem ogłoszenia.
Retroakcja - wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego. Wiąże skutki prawne z
wydarzeniami, mającymi miejsce przed wydaniem danego przepisu.
Przeciw temu zasada lex retro non agit.
Utrata mocy obowiązującej - większość aktów prawnych nie zawiera
postanowień, do kiedy obowiązują. Obowiązują dopóty, dopóki nie zostaną uchylone mocą później wydanych aktów normatywnych (derogatio).
Klauzule derogacyjne - postanowienia w nowo wydanym akcie normatywnym,
uchylające przepisy prawa dotychczas obowiązujące w danej dziedzinie. Bywa i tak, że mocą odpowiednich klauzul derogacyjnych zostają uchylane dotychczas obowiązujące przepisy, ale w ich miejsce nowe przepisy prawa nie są ustanawiane.
Akty czasowe - określony czas, w którym dany akt przestaje obowiązywać.
Desuetudo - zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na
uchylaniu mocy obowiązującej istniejących norm. W sytuacji, gdy pewne przepisy prawa nie są ani przestrzegane, ani stosowane - przepisy te uważa się za nieobowiązujące.
Kolizje norm prawnych - kiedy dany przypadek jest unormowany przez więcej niż jeden
przepis prawa, a przepisy te wyznaczają adresatom wzajemnie wyłączające się sposoby zachowania.
Reguły kolizyjne - powstały na użytek przypadków nienormowanych przez przepisy
prawa.
Lex superior derogat legi inferiori - akt wyższego rzędu uchyla moc
obowiązującą aktu niższego rzędu.
Lex posterior derogat legi priori - późniejszy akt prawny uchyla moc
obowiązującą aktu wcześniejszego. Dotyczy aktów zajmujących to samo miejsce w hierarchii. O tym, który akt prawny jest aktem wcześniejszym, a który późniejszym, decyduje data ich wejścia w życie (uzyskania przez nie mocy obowiązującej), lecz to, który z nich wcześniej został ogłoszony.
Lex specialis derogat legi generali - przepisy szczególne derogują
przepisy o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują je tylko w tym zakresie, w którym wprowadzają unormowanie odrębne.
Kolizje reguł kolizyjnych - gdy zastosowanie znajdują dwie reguły kolizyjne, przy czym
każda z nich daje rozwiązanie odmienne. Kolizje:
Hierarchiczności i chronologiczności - gdy norma wcześniejsza jest
hierarchicznie nadrzędna, norma późniejsza hierarchicznie niższa. Pierwszeństwo zyskuje kryterium hierarchiczności.
Chronologiczności i szczególności - gdy przepis wydany wcześniej jest
aktem szczególnym, natomiast aktem wydanym później - lex generalia, przy czym oba akty zajmują to samo miejsce w hierarchii. Lex posterior generalia non derogat legi priori speciali - konflikt rozstrzygany raczej na rzecz kryterium szczególności.
Hierarchiczności i szczególności - gdy akt generalny hierarchicznie
nadrzędny vs akt szczególny, wyjątkowy niższego rzędu. Rozstrzygnięcie zależy od stosującego prawo - w zależności od okoliczności i akceptowanej hierarchii wartości wybierze on kryterium jedno albo drugie.