Prawoznawstwo 8. XI. MMI
Obowiązywanie prawa.
Kryteria obowiązywania, które są przyjmowane przez tak zwaną prawniczą koncepcję obowiązywania prawa. Wskazanie na to, że jest tych kryteriów 5:
Pierwsze z tych kryteriów, to kryterium ustanowienia, a mianowicie, kryterium tetyczne. Nazwano te kryteria subkryteriami, dlatego że składają się łącznie na kryterium obowiązywania tzn. pozwalają na stwierdzenie, czy dana norma obowiązuje, czy też nie w systemie, a zatem te kryteria łącznie stanowią kryterium obowiązywania prawa. Kryterium obowiązywania danej normy, oczywiście mamy tu na myśli kryterium obowiązywania w sensie relatywnym, w sensie tzw. Systemowym a nie w sensie absolutnym. Pierwsze kryterium, tetyczne, które to stwierdza że norma została ustanowiona przez kompetentny organ. Po to żeby stwierdzić czy kryterium to zostało spełnione, czy też nie, musimy dokonać pewnego porównania, a mianowicie porównania procedury i sposobu działania pracodawcy z normami określającymi zarówno kompetencje prawodawcy jak i z normami określającymi procedurę prawotwórstwa. Dopiero tego typu operacja pozwoli na stwierdzenie czy dana norma obowiązuje, czy też nie z pkt. widzenia spełnialności tego kryterium.
Kryterium drugie, to jest kryterium odwołujące się do procedury uchylenia normy, a mianowicie to kryterium mówi tyle: norma obowiązuje o ile nie została uchylona, w sposób wyraźny lub dorozumiany, czyli innymi słowy norma nie została zderogowana formalnie bądź poprzez derogację dorozumianą. Derogacja jest to uchylenie normy, otóż jeżeli weźmiemy pod uwagę jakiś tekst prawny, to bardzo często, znajdziemy w nim rozdział dotyczący tzw. przepisów końcowych. W tych rozdziałach w których znajdują się przepisy końcowe, poza innymi przepisami, tzn. przepisami dotyczącymi innych materii, znajdują się także tzw. Klauzule derogacyjne, czyli przepisy uchylające jak i inne przepisy. Otóż było już mówione częściowo o tym, przy okazji dogmatyki prawa i możliwości spełnienia celu dogmatyki prawa mówiąc, że ten cel nigdy nie zostanie spełniony, dlatego że stale pojawiają się we systemie, nowe akty prawne, czyli stale pojawia się nowa regulacja. Możliwość wprowadzenie tej nowej regulacji zależy niejako z uwagi na pewne wymogi także odnoszone do samego systemu prawa. Przede wszystkim wymóg niesprzeczności i wymóg zupełności, ale zwłaszcza niesprzeczności, zależy od umiejętnego uchylenia dotychczasowej regulacji prawnej tzn. jeżeli wprowadza się nowa regulację prawną to należy coś zrobić ze starą regulacją prawną. Najczęściej dokonuje się uchylenia startej regulacji prawnej w części bądź w całości i przepis zawarty w przepisach końcowych, który właśnie uchyla części bądź w całości jakąś inną regulację prawną, nazywane jest przepisem uchylającym. Tego typu przepisy znajdują się w rozdziale, „przepisy końcowe tekstu prawnego”. To uchylenie skutkuje, ustaniem obowiązywania tych przepisów, które zostały uchylone. Klauzule derogacyjne zawarte w postaci przepisu uchylającego w tekstach prawnych, zazwyczaj są stosunkowo skrótowo formułowane, wystarczy powiedzenie „tracę moc” i następnie ustawa wymienia te teksty prawne, które straciły moc. Utrata mocy oznacza w gruncie rzeczy, utratę mocy obowiązującej, a zatem utratę obowiązywania. Te klauzule są zazwyczaj sformułowane w ten sposób że podają datę, od której stara regulacja traci moc, lecz nie zawsze jest tak że ta data będzie jednakowa np. dla wszystkich regulacji, czy jednakowa dla wszystkich części aktów. Nie zawsze będzie tak że to będzie data, ponieważ czasem będzie tak że wejście w życie jednego akty, będzie związane z uchyleniem innego akty, a uchylenie tamtego innego aktu (ponieważ będzie zbyt obszerna), będzie zależało także od wejścia w życie innego aktu, w związku z tym często trzeba przeprowadzić, może nie trudną ale, żmudną operację ustalania dat, po to aby stwierdzić od kiedy jakaś część akty, która po uchyleniu została jednocześnie wprowadzona. Przy czym zazwyczaj jest tak, i tak być powinno, że nie ma takiego okresu czasu, który by pozostał bez regulacji tzn. uchyla się obowiązywanie jednej regulacji, w tym momencie wchodzi w życie druga regulacja. To oczywiście niesie ze sobą cały szereg dodatkowych problemów związanych z tym jak oceniać np. stany rzeczy, które trwają, powstały pod rządami starej regulacji, a trwają nadal pod rządami nowej regulacji. Regulacja będzie miała zastosowanie, czyli który tekst, jak oceniać postępowania, np. wszczęte pod rządami starej regulacji, a trwające dalej i kończącej się pod rządami nowej regulacji, co się stanie np. gdy się zmieni kodeks karny w trakcie, gdy trwa proces, to jest cały szereg problemów z wprowadzeniem tejże nowej regulacji.
Drugi typ derogacji, obok derogacji formalnej, to jest tzw. Derogacja dorozumiana. Otóż derogacja dorozumiana jest to uchylenie obowiązywanie jakiejś normy, poprzez zastosowanie odpowiednich reguł kolizyjnych. Zauważając przy omawianiu kwestii metodologicznych związanych z dogmatyką prawa a zwłaszcza przy omawianiu wzorca metodologicznego adekwatnego do dogmatyki prawa. Mówiliśmy wówczas ze jeśli chodzi o postęp metodologiczny w dogmatyce prawa, to w gruncie rzeczy, takiego postępowania metodologicznego nie notujemy dlatego, że prawnicy posługują się ciągle tymi samymi metodami w odniesieniu do tekstu, one są nieznacznie z upływem czasu coraz bardziej doprecyzowane, ale nie zmienia się ich istota. Te reguły kolizyjne są jednym z przykładów tego typu metod prawniczych stosowanych przez bardzo długi okres czasu. Są oparte na pewnych kryteriach, odwołujących się do systemu prawa, do konstrukcji systemu prawa. Pierwsza z tych reguł opiera się na kryterium hierarchiczności, czyli podrzędności, nadrzędności hierarchicznej, funkcjonującej pomiędzy normami, tzn. na tym że jedna norma jest hierarchicznie wyższa od innej normy. W oparciu o to kryterium, konstruowana jest tzw. Reguła lex superior (zniesienie prawa). Ta reguła brzmi lex superior derogat legi interiori, czyli norma wyższego rzędu, uchyla normę niższego rzędu. Drugie z kryteriów, na których oparta jest kolejna reguła kolizyjna, to jest czasowe, i to kryterium, pozwala na sformułowanie reguły lex posterior derogat legi priori (norma późniejsza uchyla wcześniejszą). Trzecie z kryteriów, opiera się na treści, porównaniu i odwołaniu się do treści norm prawnych, to kryterium brzmi lex speciali derogat legi generali (norma szczegółowa uchyla normę ogólną). To są trzy podstawowe reguły kolizyjne, oparte o trzy kryteria, więc: kryterium hierarchiczne, kryterium czasowe (czasu wydania normy) i kryterium treści normy. Otóż te reguły kolizyjne, znajdują zastosowanie w pewnych szczególnych sytuacjach, to jest w sytuacji colisinori i dlatego te reguły nazywają się regułami kolizyjnymi. Sprzeczność nawiązuje wprost do pojęcia sprzeczności logicznej, w związku z tym pojęcie logicznej sprzeczności odnoszącej się do zdań ma także zastosowanie do sprzeczności logicznej i sprzeczności bezlogicznej, odnoszącej się do norm, czy ta sprzeczność pomiędzy normami jest taką samą sprzecznością jak sprzeczność między zdaniami, ponieważ ta między zdaniami jest logiczna. Dlatego też zdania te mogą być rozpatrywane pod względem wartości logicznych, prawdy i fałszu.
Z tego między innymi powodu, wygodniej jest się posłużyć pojęciem kolizji i normy, które jest jakby neutralne z tego pkt. widzenia ale w związku z tym możemy powiedzieć tak, że reguły kolizyjne stosujemy do tych wszystkich sytuacji, gdzie, czy też w których normy znajdą się w określonej kolizji. Biorąc to wszystko pod uwagę musimy dodać jedno, że pojęcie kolizji jest pojęciem stosunkowo nowym i posługują się nim wszyscy Ci, którzy maja świadomość tych problemów, pewnego zobowiązania filozoficznego, jeżeli się posługujemy pojęciem sprzeczności. Natomiast w tradycyjnym prawoznawstwie, oczywiście spotykamy z pojęciem sprzeczności norm w związku z tym, jeżeli tak to jest tradycyjnie ujmowane, że normy nie są sprzeczne. Sprzecznością nazywamy pewną kolizję. Jeśli uczynimy takie zastrzeżenie to możemy powiedzieć że możemy mieć do czynienia z dwoma typami tych sprzeczności czy też kolizji. Po pierwsze może to być tzw. Sprzeczność abstrakcyjna. Po drugie tzw. Sprzeczność konkretna, czyli normy mogą kolidować ze sobą w ten sposób abstrakcyjny bądź w sposób konkretny. Normy te kierowane do tego samego adresatów, czyli posiadające identyczną hipotezę. Hipoteza to jest ta część normy, która określa adresata. Wtedy mamy do czynienia ze sprzecznością abstrakcyjną czyli np. do studentów, kiedy dwie normy będą skierowane do tego samego kręgu adresatów, ale odmiennie będą określały sposób ich postępowania. Czyli sprzeczność abstrakcyjna polega na rażącym nakazaniu adresatom dwóch diametralnie różnych czynności. Sprzeczność konkretna zachodzi wówczas, gdy: po pierwsze nie zachodzi sprzeczność abstrakcyjna, a po drugie z praktycznych względów dwóch norm nie da się jednocześnie zastosować, ze względów praktycznych. Zawsze musi być tak, że tylko jedna z kolidujących norm może obowiązywać, druga nie obowiązuje. Jedna z dwóch kolidujących norm jest wyższego rzędu hierarchicznego, druga niższego, np. jedna jest normą ustawy, a druga normą rozporządzenia i zachodzi między nimi kolizja, na podstawie reguły lex superior derogat legi imperiori, czyli będzie obowiązywała norma ustawowa. To samo będzie miało miejsce w przypadku kolizji norm, jeżeli będą one równe hierarchicznie. Kolizje mogą nastąpić pomiędzy normami, które należą do tego samego szczebla hierarchicznego np. normami ustaw, bądź normami rozporządzeń, mogą kolidować ze sobą dwie normy dwóch rozporządzeń, albo dwie normy tego samego rozporządzenia. Wtedy nie można zastosować dyrektywy lex superior odwołującej się do kryterium hierarchicznego. Normy zostały wydane w różnym czasie, wtedy da nam to możliwość posłużenia się regułą kolizyjną lex posterior derogat legi priori, czyli norma ustanowiona później uchyla moc wiążącą normy ustanowionej wcześniej. Wtedy będzie obowiązywała norma późniejsza, tak będzie w aktach wydanych w różnym czasie, ale może być tak, że będą kolidowały ze sobą normy zawarte w jednym akcie. Wówczas będziemy mieli obie normy wydane w tym samym czasie, ale nie będziemy mogli zastosować reguły opartej na następstwie czasowym, wtedy być może będzie pomiędzy nimi różnica mimo że będą sprzeczne, w sposobie sformułowania, tzn. w treści, jedna będzie normą ogólną, formułującą pewną zasadę, a inna będzie normą szczególną. Jeżeli będą kolidowały, to na zasadzie lex speciali derogat legi generali, będzie obowiązywała ta szczególna. W każdym przypadku, każda z tych reguł prowadzi do stwierdzenia że jakaś norma obowiązuje, a jakaś inna nie obowiązuje. Reguły lex posterior i lex speciali mogą same ze sobą wejść w kolizje. W sytuacji kiedy z jednej strony mamy do czynienia z normą późniejszą i ogólną, a z drugiej strony z normą wcześniejszą i szczegółową. W takiej sytuacji zastosowanie reguły lex posterior derogat legi priori, czyli norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą, powinniśmy uznać, że obowiązuje późniejsza, ale na podstawie reguły lex speciali czyli norma szczegółowa uchyla normę ogólną, powinna zostać zastosowana szczegółowa, która została wydana wcześniej, a na podstawie innej reguły, że obowiązuje norma ogólna, bo została wydana później. To prowadzi do sytuacji, w której nie możemy jednoznacznie określić, która z tych dwóch kolidujących norm obowiązuje. Stąd też jest metaderektywa, metareguła kolizyjna, która odnosi się do reguł kolizyjnych i która mówi lex posterior generali non derogat legi priori speciali, czyli norma późniejsza główna nie uchyla normy wcześniejszej szczegółowej, a zatem obowiązuje wcześniejsza szczegółowa. Ta reguła wprowadza nam hierarchie, : po pierwsze, najistotniejsze kryterium to kryterium hierarchiczne, na którym opiera się reguła lex superior, po drugie ta reguła przesądza o tym że ważniejsze jest kryterium treściowe. Po trzecie kryterium czasowe. Derogacja dorozumiana jest formalna, czyli nie odbywa się poprzez przepis ustanawiający klauzulę derogacyjną w tekście prawnym, ale poprzez odpowiednie reguły wypracowane przez praktyke prawniczą. Pewnego rodzaju swoistymi regułami pozwalającymi na ustalenie obowiązywania są tzw. Przepisy przejściowe, bądź intertemporalne, czyli między czasowe. Są to przepisy, które się formułuje wówczas kiedy wprowadza się nową regulację intertemporalną. Typowym przykładem przepisu międzyczasowego jest standardowa reguła przepisu karnego, w razie wątpliwości, czy ma być stosowane prawo dotychczasowe czy kodeks karny, stosuje się kodeks karny. Innym typem tego rodzaju reguł pozwalających na ustalenie obowiązywania jest tzw. Reguła lex misior. Ta zasada zazwyczaj formułowana jest w obrębie regulacji karnej, stwierdza tak: jeżeli w czasie orzekania, obowiązuje ustawa inna, niż w czasie popełnienia przestępstwa stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą, poprzednią jeżeli jest ona względniejsza (łagodniejsza) dla sprawcy. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą, poprzednio, jeżeli jest ona względniejsza dla sprawcy. „Zasada miłosierdzia” obowiązuje o ile nie jest surowsza dla sprawcy, czyli zasady prawa karnego zmierzają raczej w kierunku ochrony prawa jednostki wobec państwa.
Przejdźmy do omówienia trzeciego kryterium, otóż trzecie kryterium, kryterium hierarchiczności. Norma jakaś obowiązuje jeśli nie jest sprzeczna z norma wyższą. Stąd też to kryterium, że norma nie jest sprzeczna z normą wyższą wyodrębnia się w postaci pewnego odrębnego kryterium. Czwarte kryterium, norma obowiązuje wtedy gdy nie została uchylona w drodze des titudo to jest niestosowanie jakiejś normy w długim okresie czasu. Jest margines norm, które są nie stosowane. Kryterium piąte, to jest kryterium aksjologiczne - norma jakaś obowiązuje jeśli spełnia kryterium aksjologiczne. Kryterium to nawiązuje do koncepcji prawa natury - zgodności prawa z określonymi wartościami. Jest to kryterium sporne.