Obowiązywanie prawa

Pojęcie obowiązywania prawa

• Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”:

• Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym - zgodność norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności brak mówimy o „ustawowym bezprawiu”); stanowisko radykalne, rzadko przyjmowane przez prawników (w przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się do idei państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw. obywatelskie/cywilne nieposłuszeństwo

• Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa - polega na występowaniu w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez hipotezę, a kompetentne organy władzy publicznej nie stosują sankcji

• Problem tzw. odwyknienia (desuetudo) - zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie przepisu! - przepisy uważane za archaiczne lub z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni); desuetudo istnieje, gdy przepisy obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega

• Formalne (tetyczne - wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne dla pozytywizmu prawniczego, szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) - prawo (ściślej - norma prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny), obowiązuje gdy:

• Zostało właściwie ustanowione - przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym

• Zostało właściwie ogłoszone

• Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie udało się wyeliminować

• Nie zostało uchylone przez przepisy

• Nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał Konstytucyjny

• Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy obowiązują w znaczeniu formalnym

• Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa - jego rozwiązanie jest różne, w zależności od podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne), jakie przyjmiemy

Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasie

Obowiązywanie prawa w przestrzeni

• Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub (w przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwa

• Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwa

• Zasada terytorialności - każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego prawu tj. jego jurysdykcji

• Od tej zasady są nieliczne wyjątki np. dot. personelu dyplomatycznego, posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny

• Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od suwerena krajowego, może być stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa - postanowienia umów międzynarodowych stają się elementem prawa wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa)

• Konieczność ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana - dot. to gł. wolności i praw człowieka i obywatela zawartych w umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla ochrony tych praw usprawiedliwiona jest międzynarodowa interwencja (akcja humanitarna) podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwa

• Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego przyjmowane przez praktykę

• Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza także w pewnych przypadkach możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego podmiotu cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) - np. o zdolności do zawarcia małżeństwa przez obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie

• Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego)

Obowiązywanie prawa w czasie

• Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa (przepisu prawnego i aktu normatywnego)

• Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie - norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania

• Generalna zasada w Polsce - akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążące

• Jeśli ustawodawca chce, by przepis prawny/akt normatywny obowiązywał od jakiegoś innego, określonego dnia, zamieszcza odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu normatywnego

• Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życie

• Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczych

• Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem publikacji

• Vacatio legis (czas spoczynku prawa) - czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie aktu normatywnego; służy zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego przestrzegania i stosowania

• Retroakcja (działanie prawa wstecz) - wiązanie skutków prawnych ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego

• Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agit

• Nie można stosować wstecz prawa surowszego

• Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to mówiła dr Łabędzka - prawo nie działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela)

• Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych - prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie bezterminowo

• Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania danego aktu - np. na mocy Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31 grudnia danego roku

• Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów derogacyjnych (uchylających) zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od tego, jakie podejście przyjmiemy] lub zasada lex posterior derogat lex priori (przepis późniejszy uchyla przepis wcześniejszy)

1

---