Normy i przepisy prawne
Pojęcie normy postępowania
Wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się
„norma postępowania“, „norma społeczna“ → dotyczy takich zachowań, która uważane są za uzależnione od woli działającego, a nie są zachowaniami odruchowymi
Jednym z rodzajów NP są normy prawne
Generalność i abstrakcyjność norm prawnych
Norma prawna = najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa
Generalna = skierowana do pewnej kategorii adresatów
Abstrakcyjna = wzór zachowania określony jest przez wskazanie rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania
Wzór zachowania może być kazuistyczny = określony w sposób szczegółowy
Elementy norm prawnych
NP = reguła zachowania, która daje odpowiedź na pytanie „kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić
2 części składowe:
Hipoteza → ta część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić
Wskazuje 2 elementy: adresata normy oraz okoliczności
Hipoteza dotyczy elementów podmiotowych, gdy hipoteza wskazuje adresata normy oraz jego cechy
Hipoteza dotyczy elementów przedmiotowych, gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych
Dyspozycja → ta część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego
Wyznacza treść powinnego zachowania
Czyny tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne → przebieg jest uregulowany przez prawo
Czynności konwencjonalne → zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenia
Czynności prawne = wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywolania określonych skutków prawnych
Działania prawne = czynności konwencjonalne, obejmujące zachowania regulowane przepisami prawa publicznego
Kwalifikacja zachowań:
Nakaz - (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:
Nakazana jest tylko jedna czynność
Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności
Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach nakazane jest inne zachowanie
Zakaz - wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:
Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako niedopuszczalne
Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania
Dozwolenie - możliwe formy:
Dozwolenie słabe - dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej
Dozwolenie mocne - prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma
Obowiązek → polega na tym, że norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach nakaz lub zakaz określonego zachowania
Uprawnienie → norma prawna przewiduje dla adresatów danego rodzaju, w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata
Uprawnienia podmiotów do własnych zachowań → wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego
Wolności prawnie chronione
Sytuacje, które polegają na moźności podejmowania zachowań o charakterze czynów
Wolności osobiste i obywatelskie - wolność słowa, zgromadzeń, wolność sumienia i wyznania
Nie wiążą się bezpośrednio z obowiązkami określonych osób do czynnego zachowania
DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA
Immunitety → nie podleganie kompetencji innych podmiotów
Prawa-upoważnienia
Prawo uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych
W prawie cywilnym są podstawą czynności prawnych
W prawie publicznym nazywamy je kompetencjami
DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA
Przywileje → podmiot uprawniony jest do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami
Uprawnienia sensu stricto → uprawnienia do zachowań innych podmiotów
Prawo podmiotowe = zespół uprawnień służących podmiotowi prawa (prede wszystkim osobie fizycznej i prawnej)
Podmiot ma możność swobodnego podejmowania decyzji
Jest przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić
W teorii praw pozytywnych podlega jedynie silniejszej ochronie
Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych - prawa człowieka
Proste - pojedyncze uprawnienia
Złożone - zespół uprawnień różnego rodzaju (prawo własności
Podział na erga omnes i inter partes:
Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)
Skuteczne w stosunku do każdej osoby bez wzgędu na to, czy strony zawarły jakąś umowę, czy nie
Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes)
Podział na:
Majątkowa prawa podmiotowa - własność lub prawo dziedziczenia
Osobiste prawa podmiotowa - nietykalność cielesna, prawo ochrony zeznań przez oskarżonego, prawa wyborcze
Kompetencja = upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się:
Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważności
Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna
Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:
Dot. szczególnych podmiotów - organów państwa itp.
Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję
Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji - czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK
Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:
Kompetencję rzeczową - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze
Kompetencję miejscową - obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze
Kompetencję hierarchiczną - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju
Prerogatywy - uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencji
Normy prawne: reguły i zasady prawne
Normy-reguły - wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą
Normy-zasady - można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu
Zasady prawa w sensie dyrektywalnym - nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno
Zasady prawa w sensie opisowym - wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej
Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych
Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy
Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma
Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę)
Rodzaje sankcji:
Sankcja egzekucyjna - (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi
Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej
Nieważność bezwzględna - następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:
Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,
Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,
Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności
Nieważność względna - gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu)
Bezskuteczność zawieszona - prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną nieważność czynności
Bezskuteczność względna - może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich
Sankcja karna (represyjna, penalna) - sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:
Represyjna
Odpłata - odpowiedź złem za zło
Resocjalizacja przestępcy
Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych - prewencja indywidualna i ogólna
Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw
Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze
Normy a sankcje:
Lex perfecta (prawo doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą
Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) - norma opatrzona sankcją nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną
Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna
Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) - norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej
Koncepcje budowy normy prawnej
Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:
Pierwotne - zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań
Wtórne - pomocnicze wobec reguł pierwotnych:
Reguły uznania - określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą
Reguły zmiany - określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych
Reguły orzekania - upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji
Cz. Znamierowski - podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa
Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) - para norm, na którą składa się:
Norma sankcjonowana - określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić oraz treść nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej - pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)
Norma sankcjonująca - stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę sankcjonowaną
Trójczłonowa koncepcja normy prawnej - norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcję
Przepis prawny. Norma a przepis prawny
Przepis prawny - najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.
Przepis a norma - norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treścią
Rodzaje norm i przepisów prawnych
Rodzaje norm:
Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) - ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję
Normy względnie wiążące (ius dispositivum) - ustanawiają pewne wzorce zachowania do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnym
Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) - gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)
Rodzaje przepisów prawnych
Ogólne i szczególne
Ogólne (leges generales) - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania
Szczególne (leges speciales) - ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali)
Odsyłające i blankietowe - zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa
Odsyłające
Odesłania wewnątrzsystemowe - odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnych
Odesłania pozasystemowe - odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)
Blankietowe - wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających
Przejściowe, uchylające i wprowadzające:
Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) - dwa rodzaje:
Kolizyjne - odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowań
Regulacje ad hoc - regulują stany rzeczy tymczasowo
Uchylające (derogacyjne) - określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego
Przepisy wprowadzające - zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny
Przepisy końcowe - zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających
Instytucje prawne - (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych - np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm
5