Adam Mickiewicz, Wybór poezyj tom pierwszy, oprac. Czesław Zgorzelski
Początki poetyckie:
Przybywa do Wilna z ogólną widzą, umiłowaniem do autorów rzymskich, jego kolegą z ławki był Czeczot (pozdrawiamy Czeczota :D). Uczęszczał do dominikańskiej szkoły w Nowogródku, która nie reprezentowała zbyt wysokiego poziomu. (A.M. dobrze wspomina guwernera Jankowskiego, który zaszczepił w nim umiłowanie do książek. Intensywnie przeżył wiosnę napoleońską. W Wilnie miał kompetentnych nauczycieli, wśród tego czcigodnego grona znaleźli się m.in. : Śniadeccy, Lelewel, Borowski, Grodek. 4. Lata stykał się ze środowiskiem naukowym.
Stowarzyszenie Filomatów - świadomość polityczno-społeczna, wielka dojrzałość członków, chcieli przekształcać samych siebie, a później rzeczywistość rodzinnego kraju. Początkowo miało być tajnym kołem samokształcenia naukowego, ale szybko przekształciło się w organizację wychowawczo-etyczną (zakonspirowana grupa przywódców młodzieży).
Kowieńska próba życia - konfrontacja z rzeczywistością, udręka samotności i rozczarowań.
Lektura klasyków - Wolter, Rousseau, Trembecki. Po tym lektura „książek zbójeckich” - Schiller, Goethe i Byron. „Zbójcy” wywarli na nim ogromne wrażenie.
Debiut poety:
- „Zima miejska” drukowana w „Tygodniku Wileńskim” w listopadzie 1818 r. Oprócz tego sonety „Przypomnienie”. „Już się z pogodnych niebios…” .Różnorodność prób twórczych.
* „Już się z pogodnych niebios…” mowa wierszowana, widać wzorowanie się na antyku, energia apelów i nakazów etycznych. Tworzy układ intonacyjnie zamknięty. Mówca- autorytet pouczający z wysoka, ale włączający się do wspólnoty. Dostosowuje wypowiedź do wymagań poetyki klasycznej. Pouczanie - FILOMATYZM.
* „Zima miejska” - entuzjastyczny zachwyt życiem miejskim zimą. Podmiot raduje się, rezygnuje z refleksyjnego spojrzenia. Zaprzeczenie filomatyzmu. O rzeczach błahych mówi w sposób kunsztowny, np. o grze w bilard. Niektórzy dostrzegają w niej elementy satyryczne, jednak Czesław widzi tutaj żarcik satyryczny.
* „Przypomnienie” - sonet elegijno-sentymentalny, styl podobny do: Petrarki, Karpińskiego i Kropińskiego (sielanka „Julia i Adolf”). Sentymentalizm w małych ilościach, roztkliwienie trzymane na wodzy, raczej odtwarza świat, który przeminął. Odświeża motyw zielonego jaśminu.
Twórczość żartobliwie towarzyska
- ku zabawie przyjaciół - z fet imieninowych zrodziły się jamby wiersze (żartobliwe, wygłaszane na koleżeńskich spotkaniach). Różnorodny ton i tematyka. Nawiązania do języka potocznego, frazeologii. Styl jambiczny + słownictwo = efekt parodii. Styl „poezji gadanej”. Przełamywał konwencje, wyrabiał swój styl.
Poemat o kartoflu - 1819 r., stylizacja heroikomiczna, naśladuje Woltera,
Poema -„Warcaby” - dydaktyczny list poetycki, próba uczenia przyjaciela jak grać w szachy (taki żarcik literacki). Warcabnia jako pole walki orężnej. W zakończeniu zwrot do ukochanej, z którą kiedyś grał w szachy (dopisany w 1822 r.)
W kręgu „Ody do młodości”
- powstała w 1820 r., kontrast do poukładanego przemówienia z początków kariery. Jego kompania nie mogła pojąć języka ody, była tak nowatorska. Dopiero Malewski (wielbiciel Schillera) otworzył wszystkim oczy. Wciąż słychać echo haseł Oświeceniowych, niejedno brzmi podobnie do wezwań ówczesnego wolnomularstwa. Odzie nie brak wzniosłości, różnorodności, zwięzłości. Uniesienie, widzenie świata z różnych horyzontów (nawet z wymiaru kosmicznego).
Różnorakie zabarwienia emocjonalne a nieład pozorny. Owy nieład objawia się poprzez przeciwstawienia:
Martwy świat ludzi bez serc i bez ducha oraz wzlot do krainy, w której „zapał tworzy cudy”,
Starcy oraz młodzi
Samoluby, samotni, przemijający bez echa a młodzi przyjaciele, którzy śmiało zginą w walce o szczęście wszystkich,
Chaos oraz uporządkowanie
Stary - świat rzeczy oraz nowy - świat ducha.
Dynamika napięć emocjonalnych. (Podkreśla to wewnętrzna budowa wersyfikacyjna)
Wiersz nieregularny, nierówno zgłoskowy (od 3. do 13. sylab). Tok utworu rozwija się jakby w dwóch głosach. Pierwszy - nieregularność zgłoskowa owej wypowiedzi, swoboda konstrukcji, ton entuzjastycznego przemówienia. Drugi głos: pojawia się od czasu do czasu, swą regularnością metryczną zespala jej wnętrze. Oba głosy, występując razem, kształtują wypowiedź deklamacyjną, podkreślają wierszowaną naturę całości.
Najwyższe artystyczne i zarazem ostatnie w dziejach naszej literatury osiągnięcie poezji klasycystycznej. W dawnych dziełach - chłód, sztuczność udawanego uniesienia, tutaj - entuzjazm, energia. Wpływ Schillera - kult wolności, miłości, przyjaźni, świata duchowego, wzgarda dla egoizmu i materializmu. Jednak jedynym szczęściem u Schillera jest zamknięcie się w sobie, męstwo w cierpieniu i wierność ideałom bez nadziei ich zwycięstwa.
Intonacyjna jedność entuzjazmu, przenikającego całą wypowiedź.
Piosenki Mickiewicza
- dokumenty ze współżycia koleżeńskiego,
- lekkie, swobodne, anakreontyczne, śpiewane piosenki,
- metaforyka przekształcająca - od żartobliwego tonu aż do poważnych haseł głoszonych w Odzie.
* „Anakreontyk” - pierwsza zwrotka - atmosfera dobrej zabawy. Trzecia jest już śpiewem narodowym.
* „Toasty” - 1821 r. nawiązuje do fizyki/chemii. Światło, magnetyzm, elektryczność a ciepło stosunków koleżeńskich.
Pieśń proroka
- „Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Maryi” (grudzień 1820) podobieństwo do Ody - styl wysoki, entuzjazm. Przeświadczenie o inspirującej sile Ducha Św. Niewiele odbiega od wskazań poetyki klasycystycznej. Jednolita postawa emocjonalna
Historiozoficzna wypowiedź na cześć nauki
- „Wiersz do Joachima Lelewela” (styczeń 1822 r.) tradycja XVIII-wiecznego listu poetyckiego, choć bliższy jest mowie wierszowanej. Atmosfera intelektualnych dociekań i pouczania. Zilustrowanie wiekowego dążenie do wolności, walka z tyranią samowładztwa. W pierwszej części głosi chwałę nauki, przede wszystkim historii. Opisuje związki każdego człowieka z najbliższą mu tradycją. Wzorowany na Trembeckim, ale A.M. wykazuje tu wyższy stopień sprawności pióra. Średniowiecze traktuje jako okres triumfu piękna, swobody i wolności.
IV. „Ballady i romanse”
- czerwiec 1822r. ukazuje się w Wilnie pierwszy tomik „Poezyj” A.M. Pracował nad nimi w latach 1819-1821. Znaczące wydarzenie, umownie od tego momentu określa się początek romantyzmu.
- ROMANSE: „Kurhanek Maryli”, ”Dudarz” oraz „Pierwiosnek” - uczuciowość sentymentalna, tradycja sielankowa, stylizacja na prostotę i naiwność pieśni ludowej.
- BALLADY:
Utwory rusałczane: „Rybka”, „Świteź”, „Świtezianka” - cudowność przeobrażeń, człowiek a natura,
Utwory Mefistofelowe: „Pani Twardowska”, „Tukaj” - człowiek a szatan,
Utwory upiorne: „To lubię”, „Lilie”, „Romantyczność”
Osobno: „Powrót taty” - przemiana okrutnego zbójcy, który słucha głosu serca, gdy widzi modlące się dzieci. Baśń dla dzieci o moralitetowym przesłaniu.
Znamiona jednolitości cyklu
- podobna struktura gatunkowa (oprócz „Pierwiosnka” i „Kurhanka Maryli”) fabuła sensacyjna, narrator jako bezpośredni uczestnik, ambicja przejmowania czytelnika wzruszeniem, refleksją.
- zespolenie różnych tendencji rodzajowych: epickość, dramatyczność i liryczność.
- obniżenie tonu wypowiedzi - prostota, potoczność i naturalność języka, tym samym obniżenie pozycji narratora oraz słuchaczy, to z kolei ma związek z LUDOWOŚCIĄ,
- bezpośredniość i „naiwne” spojrzenie na świat,
- wszystkie utwory osadzone w okolicach Nowogródczyzny (Świteź, Niemen, Ruta…), związek narratora z tymi miejscami,
- „Lilie” są autentyczną pieśnią ludową,
- „dziwność” ballad - nie tylko fantastyka i umarłe zjawy, ale również „dziwny” świat przyrody oraz „dziwne” reakcje człowieka,
- poezja klasyczna miała gotowe wzory ludzi - skąpiec, zazdrośnik, kochanek etc. Bohaterzy nie reprezentowali siebie, a z góry narzuconą koncepcję twórców. Poeta-romantyk dostrzega indywidualizm człowieka, interesują go niepowtarzalne przeżycia człowieka, dlatego człowiek nie do końca jest jasny, stanowi swoistą zagadkę.
- nowość realizmu psychologicznego - przeżywanie wraz z człowiekiem,
- urok nastrojowej, poetycko przeżywanej natury,
Reakcja czytelników
- ogólne zainteresowanie, Krasiński mówi, że „żarł” tomik, ale nie do końca go rozumiał. 500 egz. rozeszło się jak ciepłe bułeczki, w tajemnicy przed cenzurą trzeba było dodrukować 1000.
V. Rozwój liryki osobistej
Tradycyjne początki
- na końcu znalazły się cztery „Wiersze różne”:
1. Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Maryi,
2. Warcaby
3. sonet Przypomnienie 1818 r. liryka osobista, ale tuszuje tematykę za pomocą żartobliwego tonu,
4. Żeglarz - pierwsza własna liryka osobista, choć jego słowo nie jest wolne od poetyki klasycystycznej (alegoryczność morza i żeglugi), ale pod koniec zostaje zmieniona konwencja, tradycyjny motyw żeglugi zmienia się w trudną sytuację człowieka „pod strzałami gromu”. Pierwsze strofy to idealny klasycyzm, dalsze to burza romantyczna z dramatem serca. Indywidualna droga, niezależność w decydowaniu o swym losie. Nie zaprzecza tutaj ideałom filomackim. Poczucie mocy, kontynuowanie wędrówki, mimo początkowych problemów. Trójczłonowa kompozycja utworu.
„Wyimaginowany dialog z ukochaną”
„ Do M***” 1822 r. Niezachwiana pewność, przeświadczenie o nieodwracalnym działaniu pamięci. Wyznanie, zapewnienie o trwałości uczucia. Spotęgowany ładunek emocjonalny. Indywidualne, jednostkowe doznania, związek dusz = uczuciowość sentymentalna.
Wiersz życzeń noworocznych
- „Nowy Rok” (powstaje w więzieniu 31 grudnia 1823r.) wiersz smutku, zmęczenia psychicznego i zniechęcenia do ludzi. Dialog wewnętrzny podmiotu z samym sobą. Zamyka się między pytaniem i odpowiedzią. Dwugłosowość wiersza. W dwustroficznym finale dwugłosowość przechodzi w monolog, z wyznaniem marzenia. Generalnie chodzi o składanie życzeń samemu sobie (pomysł zaczerpnięty od Jeana Paula Richtera).
Pod urokiem Byrona
- „Sen”, „Pożegnanie Czajd-Harolda”, „Ciemność” -> inspiracja, Micek tłumaczył te utworki, swoiste dopowiedzenie do kwestii Gustawa,
- bajronowskie wyzwolenie się z zakłamania - fałszu sentymentalnego,
VI. Spojrzenie na całość okresu wileńsko-kowieńskiego
Linie rozwojowe młodzieńczej liryki Mickiewicza
- na początku wg wskazań klasycystycznych, uczy się klarownego ładu w rozwijaniu toku wypowiedzi,
- rewolucja - ballady i liryki osobiste,
Dwie fazy rozwoju
Całość 1818-1824.
Pierwsza - szkoła klasycystyczna, wiersze filomackie. Optymistyczne wiersze, pełne entuzjazmu, nawołań do heroizmu, afirmacja wobec życia i ludzi. Społeczność, otoczenie, z którego autor czerpie tematykę. Kunsztowne peryfrazy, inwersje, mitologiczne aluzje.
Druga - własny sposób wypowiadania się, faza ballad i romansów. Poezja wahań, wątpliwości, sceptycznych refleksji, zniechęcenie do ludzi, rozgoryczenie do ideałów młodości, wiersze bajronowskiego rozczarowania. Osobista biografia, logika swobodnych skojarzeń psychicznych. Nowa, wyzwolona z szablonów metaforyka, prostsze słownictwo, bardziej naturalne układy zdań.
Własny głos młodzieńczej poezji Mickiewicza
- A.M. - „poeta przeobrażeń”, przeobrażenia wskutek miłości ojczyzny, np. Gustaw - Konrad.
- przemienność Mickiewicza artysty - kolejne utwory różnią się od wcześniejszych. Pomimo tego mamy do czynienia z tą samą osobowością,
- autentyzm przeżyć w lirykach A.M.,
- dążenie Mickiewicza: „rozlać po ziemi polskiej ogień, jakim serca nasze pałają”.
5