SIŁY ZBROJNE W SYSTEMIE OBRONNYM POLSKI ORGANIZACJA, ZADANIA, KIERUNKI ZMIAN

Tematem niniejszego referatu są siły zbrojne w systemie obronnym RP. Zawierał on będzie zarówno genezę historyczną współczesnego systemu obronnego Polski, główne zmiany jakie zachodziły w organizacji sił zbrojnych jak też koncepcję wykorzystania sił zbrojnych w przewidywanym konflikcie zbrojnym. System obronny Polski kształtował się na przełomie wieków. Zachodziły w nim szeroko zakrojone zmiany, zarówno organizacyjne jak i strukturalne. Miały one wpływ na ukształtowanie się współczesnego systemu obrony. Postaramy się przedstawić je w dalszej części referatu. Jednym z podstawowych elementów tworzących system obronny państwa są siły zbrojne, zapewniające jego sprawne funkcjonowanie zarówno w czasie pokoju, jak też w warunkach zagrożeń bezpieczeństwa oraz ewentualnej zbrojnej agresji. Siły zbrojne powinny mieć doskonale wykształconą i wyszkoloną kadrę dowódczo-sztabową oraz jednostki wojsk operacyjnych i obrony terytorialnej, o wysokiej gotowości i zdolności bojowej. Tylko taka armia będzie w stanie zapobiegać zagrożeniom oraz podjąć skuteczną walkę o różnej skali i zasięgu zarówno samodzielnie jak i w sojuszu z innymi państwami. Przygotowując siły zbrojne do działania w systemie obronnym państwa należy jednocześnie uwzględniać, że współcześnie powinny być one również przygotowane do pełnienia misji pokojowych. Dzięki opisanym w referacie wielowiekowym przemianom w polskich siłach zbrojnych stan taki został osiągnięty. Mimo ograniczeń liczebnych w siłach zbrojnych, ich potencjał bojowy wcale nie maleje, a wskaźniki jakościowe ciągle wzrastają. W kolejnych rozdziałach referatu będziemy starali się szerzej omówić poruszone tu zagadnienia.

GENEZA HISTORYCZNA WSPÓŁCZESNEGO SYSTEMU OBRONNEGO RP.

System obronny stanowi zbiór wzajemnie powiązanych elementów działających na rzecz obrony kraju. Składa się z:

- układu militarnego;

- układu pozamilitarnego;

- systemu kierowania obronnością.

Tworzenie i funkcjonowanie systemu obronnego państwa w poważnej mierze uzależnione jest od:

- geopolitycznego położenia państwa;

- uwarunkowań politycznych i ekonomicznych;

- możliwości potencjału obronnego.

Na przestrzeni wieków polski system obronny ulegał wielu przekształceniom i przemianom. Historyczne okresy chwały i potęgi przeplatały się z klęskami i upadkiem państwowości, zwłaszcza wówczas, gdy zaniedbywano obronę narodową oraz nie umiano w sposób racjonalny wykożystać położenia geopolitycznego do rozwoju gospodarczego, a także stymulującego oddziaływania politycznego sąsiadów, zapewniając spokojny i konstruktywny rozwój kraju. Uwzględniając historyczne uwarunkowania, należy dostrzegać i racjonalnie wykorzystywać szansę jaką daje szczególne położenie państwa w Europie. Graniczymy bowiem aż z siedmioma państwami o bardzo różnorodnej strukturze gospodarczej i tendencjach politycznych. Z każdym z tych państw łączą nas różne tradycje historyczne, które kształtowały się przez ponad tysiąc lat. Były one zarówno pozytywne jak i negatywne. Trzeba obecnie je wydobywać i obiektywnie oceniać oraz wyciągać odpowiednie wnioski. Niezależnie od tego, tworząc i doskonaląc współczesny system obronny oraz zapewniając jego sprawne funkcjonowanie, należy odpowiednio go różnicować w stosunku do poszczególnych państw sąsiadujących z Polską.

Dokonując próby genezy historycznej współczesnego systemu obronnego RP można wyodrębnić cztery etapy jego przewartościowań i przekształceń: Etap pierwszy - najdłuższy, obejmujący okres od zamierzchłej przeszłości (4200 lat p.n.e. - XVIII/XIX w.); to okres niewielkich zmian w narzędziach walki, ale wielu wynalazków, któwe w owych czasach można uznać za rewolucyjne, np.: koło, rydwan, łuk napinany, kusza, proch, armata. Pociągnęło to za sobą istotne zmiany w sposobach prowadzenia wojen i bitew. Wynalazki te były często zasadniczym przełomem w ówczesnej sztuce wojennej. Z praktyki wojennej i bitewnej, kształtowanej przede wszystkim pod wpływem nowych środków walki i ich nowatorskiego wykorzystania, tworzono i opracowywano nowe zasady taktyczne, a następnie strategiczne. Strategia wojenna dominowała nad polityką, niekiedy była nawet z nią utożsamiana.

Etap drugi - obejmuje okres poprzedzający pierwszą wojnę światową, wojnę oraz lata do 1939 r. Po powstaniu armii masowych w coraz większym stopniu narodowe i koalicyjne siły zbrojne są uzależnione od możliwości ekonomicznych państwa, a także od potencjału gospodarczego powstających i ugruntowujących się koalicji państw. W tym czasie strategia jest podporządkowana polityce. Zapoczątkowany zostaje ogromny wpływ postępu naukowo-technicznego na możliwości tworzenia nowych technik wojennych i coraz bardziej śmiercionośnych środków walki.

Etap trzeci - to okres drugiej wojny światowej. Nauka i postęp w konstruowaniu i doskonaleniu techniki wojennej i środków walki stają się jednym z podstawowych elementów mocy bojowej sił zbrojnych i potencjału obronnego państwa. Wtedy to Churchill wypowiedział znamienne słowa: Wynalezienie izastosowanie radaru w sztuce wojowania warte było 50 dywizji na froncie. Wzrasta zapotrzebowanie armii na coraz nowocześniejszą technikę i środki walki o niewyobrażalnej sile niszczenia. Coraz większy wpływ na możliwości i skuteczność prowadzonej walki wywiera wsparcie logistyczne.

Etap czwarty - najbardziej kontrowersyjny co do jego wyodrębnienia, jak i dotyczącej go treści to wejście w XXI wiek. Trzeba dostrzec zmiany , które następują w realizacji celów politycznych zarówno siłą militarną jak i pozamilitarną. Wyraźnie na plan pierwszy wysuwa się ekonomika - gospodarka oraz nauka i postęp naukowo-techniczny. „Agresja” ekonomiczna w realizacji celów politycznych jest bardziej opłacalna niż agresja zbrojna. Aby jednak ekspansja ekonomiczna mogła osiągnąć cele polityczne, siły zbrojne muszą być gotowe do działania.

Obecne uwarunkowania polityczne wymagają, aby system obronny tworzyć przede wszystkim na fundamencie własnych możliwości ekonomicznych i odpowiednio przygotowanych sił wojskowych i niewojskowych, które będą stanowić wiarygodne i skuteczne przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom bezpieczeństwa państwa. „Nie ma wątlejszej i bardziej niestałej rzeczy niż blask potęgi, nie opartej na rodzimych siłach”. Sentencja ta została potwierdzona przez wielowiekowe doświadczenia historyczne. Oparcie jednak polskiego systemu obronnego na własnych siłach nie oznacza dążenia do izolacji ani od Zachodu, ani od Wschodu oraz od tych państw, które w razie zaistnienia kryzysowej sytuacji mogą udzielić stosownej pomocy.

GŁÓWNE ZMIANY W ORGANIZACJI SIŁ ZBROJNYCH.

2.1 SYSTEM KIEROWANIA I DOWODZENIA

System kierowania i dowodzenia SZ stanowi integralną część systemu kierowania państwem. Z tego względu uzależniony jest zarówno od wymogów SZ, jak i wielu innych czynników, z których ustalenia prawne - zwłaszcza konstytucyjne, założenia doktrynalne, kształt struktur organizacyjnych - kompetencyjne na różnych szczeblach dowodzenia,odgrywają rolę zasadniczą. System kierowania i dowodzenia Sił Zbrojnych w Wojsku Polskim począwszy od okresu II wojny światowej do dnia dzisiejszego ulegał ciągłym zmianom. Rozpocznę od przypomnienia struktury kierowania i dowodzenia SZ w końcowym okresie wojny. Otóż najważniejszym organem dowodzenia w WP było Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego w osobach:

- Naczelny Dowódca WP;

- Zastępcy Naczelnego Dowódcy WP;

- Członkowie Naczelnego Dowództwa (ND).

We wrześniu 1944 r. najwyższym zwierzchnikiem SZ był przewodniczący KRN, przy czym zwierzchnictwo sprawował za pośrednictwem ND WP. W tym okresie powstał Sztab Główny, który był organem dowodzenia WP i podlegał pod ND WP. Organa ND WP zostały w pierwszej połowie 1945 r. rozbudowane do stopnia znacznie wykraczającego poza zakres kompetencji dowództwa frontu i były w stanie podejmować funkcje szczebla ministerialnego. Stanowiło to doskonały punkt wyjściowy do dalszego rozwoju władz naczelnych wojska i szybkiego przekształcenia ich w Ministerstwo Obrony Narodowej (MON). Utworzenie MON było koniecznością w warunkach znacznie rozbudowanej już armii, wymagającej sprężystego kierownictwa, dysponującego wszelkimi niezbędnymi do tego celu agendami. Wymagały też tego względy polityczne. W nowych warunkach niezbędne okazało się istnienie kierowniczego organu szczebla ministerialnego, stanowiącego część składową współczesnego kierowniczego aparatu państwa. Ministrem Obrony Narodowej został Naczelny Dowódca WP. Ostatnie tygodnie wojny nie sprzyjały szybkiemu finalizowaniu zamierzeń związanych z ostatecznym sprecyzowaniem struktury organizacyjnej i zakresu działania instytucji formowanego MON, nie sprzyjały kształtowaniu dostosowanego do zmienionych warunków systemu kierowania armią.

Po zakończeniu wojny przed WP stanęły nowe zadania. Przede wszystkim należało ustalić optymalną strukturę SZ wychodząc z potrzeb obronnych i bezpieczeństwa państwa. W okresie kwiecień 1946 - styczeń 1947 stworzony został system operacyjnego kierowania: Naczelne Dowództwo WP, Sztab Generalny WP, dowództwo okręgów wojskowych i rodzajów wojsk, dywizje, oddziały. Dowództwa okręgów wojskowych stały się również organami operacyjnego kierowania wszystkimi pozostającymi na ich terenie jednostkami. Pod koniec 1947 r. w SZ ukształtowała się wyraźnie określona struktura władz naczelnych wojska. Najwyższym zwierzchnikiem SZ był prezydent RP. W razie potrzeby funkcje Naczelnego Dowódcy prezydent powierzał, na wniosek Rady Ministrów, ministrowi Obrony Narodowej. Minister Obrony Narodowej podlegał bezpośredno premierowi. Jego organami roboczymi były wiceministerstwa, a przede wszystkim Sztab Generalny WP.

Pod względem strukturalno-organizacyjnym Wojsko Polskie dzieli się na:

- wojska lądowe;

- lotnictwo;

- Marynarkę Wojenną;

Powstaje Dowództwo Wojsk Lądowych. Jest to logiczna konsekwencja zarysowanego w 1946 r. systemu operacyjnego podporządkowania. W nowym ujęciu oddziały i związki taktyczne podporządkowane zostały dowództwom szczebla armijnego, tj. dowództwom OW, te zaś z kolei otrzymały jednolite kierownictwo operacyjne szczebla frontowego w postaci Dowództwa Wojsk Lądowych. Powstał racjonalny system organizacji i podległości. Zapewniał on właściwą strukturę dowodzenia w warunkach pokoju, a na czas wojny przygotowywał organa dowodzenia szczebla armijnego. W latach 1945-1947 w strukturze wojska wprowadzono organy kolegialnego działania partyjnego. W strukturze organizacyjnej SZ lat 1945-1947 znaczną część wzorów dostarczały rozwiązania radzieckie. Wynikało to ze zbieżności charakteru obu armii oraz faktu, że na wielu stanowiskach w aparacie naczelnych władz RP znajdowali się oficerowie radzieccy. W 1950 r. rozpoczęto restrukturyzację instytucji centralnych MON oraz dowództw i szefostw rodzajów wojsk. W listopadzie 1953 r. zredukowano ilość okręgów do trzech. Zlikwidowano Krakowski Okręg Wojskowy pozostawiając Warszawski , Pomorski i Śląski.

Przyjęty plan rozwoju wojska na lata 1955-1960 przewidywał racjonalizację struktur instytucji centralnych MON, dowództw OW, rodzajów SZ i rodzajów wojsk w kierunku zmniejszenia ich stanów osobowych oraz likwidacji ogniwa korpuśnego. W latach pięćdziesiątych rozwiązania strukturalno-organizacyjne SZ były zdeterminowane ukształtowaniem się koalicyjego systemu obronnego w ramach Układu Warszawskiego. W latach sześćdziesiątych ukształtował się trwały model strukturalno-organizacyjny polskich SZ. Tworzyły go trzy piony:

- wojska operacyjne (front zewnętrzny) wchodzące w skład SZ UW;

- pion obrony terytorium kraju (do zadań na froncie wewnętrznym);

- obrona cywilna społeczeństwa.

Od lat siedemdziesiątych przyjęto, że dalszy rozwój wojska odbywać się będzie w drodze zmian jakościowych. Efektem wysiłków modernizacyjnych było:

- gruntowne przebudowanie strukturalne wszystkich rodzajów SZ;

- zautomatyzowanie systemów dowodzenia w oparciu o technikę elektroniczną;

- gruntowne udoskonalenie środków łączności.

Głównymi kierunkami rozwoju polskiej sztuki wojennej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych była konsekwentna realizacja uprzednio podjętych zamierzeń, sprowadzająca się do opracowania takich form i sposobów prowadzenia działań wojennych, by wykorzystać osiągnięcia najnowszej rewolucji naukowo-technicznej. Wyznacznikami tych zmian były:

- wprowadzenie na wyposażenie wojsk nowoczesnej techniki elektronicznej;

- wykorzystanie najnowszych osiągnięć informatyki w zakrojonych na szeroką skalę pracach nad udoskonaleniem systemu dowodzenia SZ.

Ukształtowano system obronności kraju obejmujący nie tylko siły zbrojne (front zewnętrzny), lecz także wszystkie ogniwa cywilnych struktur gospodarczych i administracyjnych (front wewnętrzny). Począwszy od lat osiemdziesiątych wojskowość polska doznała głębokich zmian, spowodowanych przeobrażeniami ustrojowymi państwa, sytuacją gospodarczą kraju, zmianą realiów polityczno-militarnych we współczesnym świecie. Minister obrony narodowej łączył w swojej osobie działalność polityczną ze sprawowaniem funkcji wojskowych, obronnych. Zapoczątkowany proces demokratycznych przemian już obecnie doprowadził do wyraźnego oddzielenia funkcji cywilnych (resort obrony narodowej) od czysto wojskowych (pion Szefa Sztabu Generalnego). Rozpadł się Układ Warszawski, a polskie SZ zostały wyprowadzone z koalicyjnego systemu obronnego państw socjalistycznych.

GŁÓWNE ZMIANY ORGANIZACYJNE W RODZAJACH SIŁ ZBROJNYCH I WOJSK.

Punktem wyjściowym do opisania powyższego zagadnienia będzie stan sił zbrojnych na dzień 1 maja 1945 r. W skład sił zbrojnych w tym okresie wchodziły:

I armia WP, która liczyła 76 937 żołnierzy, w jej skład wchodziło 5 DP, (1, 2, 3, 4 i 6 DP); 1 DArt Plot, 1 BK, 1 bpan, 1 i 5 BAC; 2 i 3 BH; 4 BAPpanc; 1 Bsap; 2 bzaop; pięć samodzielnych pułków (3 zapasowy pp, 1 pm, 4 pcz cięż, 13 pczppanc, 1 pł); osiemnaście samodzielnych batalionów; trzynaście samodzielnych kompanii; ok 90 jednostek tyłowych i obsługi; szkoła oficerów piechoty. Z ważniejszego sprzętu wojskowego i uzbrojenia I armia liczyła 5915 samochodów i ciągników, 88 czołgów, 1326 dział i moździerzy, 30 samochodów pancernych oraz 10980 koni.

II armia WP - liczyła 69 895 żołnierzy, w jej skład wchodziło 5 DP (5, 7, 8, 9 i 10); 3 DAPlot;9 i 14 BAPanc; 16 bpanc; 3 pm; 5 pcz cięż; 28 papanc; 4 BInż-Sap; 4 pł; szkoła oficerska; zapasowy pułk piechoty; 2 bsam; trzy bataliony drogowe; 3 kł; jednostki tyłowe. Z ważniejszego sprzętu wojskowego i uzbrojenia II armia liczyła 2875 samochodów i ciągników, 140 czołgów i dział pancernych, 1229 dział i moździerzy, 22 samochody pancerne, 7038 koni.

Odwód Naczelnego Dowództwa WP składał się z: 1 KPanc; 15 związków taktycznych (w tym cztery DP-11, 12, 13, 14, 4 DArt Plot, 1 Bmoź, dwie brygady artylerii - 10 i 11, trzy brygady inż-saperskie - 2, 3, 5, jedna brygada zaporowa); trzynaście samodzielnych pułków; 23 samodzielne bataliony.

W ramach reorganizacji WP związanego z przechodzeniem na strukturę pokojową dokonano szeregu zmian. W DP (niektórych) obniżono stany etatowe z 11400 żołnierzy do 5500 rozformowano 13 i 17 DP. Oczywiście ze względu na bezpieczeństwo wewnętrzne kraju zachowano również dywizje o zwiększonych stanach. W 1946 r. dokonano podziału dywizji piechoty na trzy kategorie „A”, „B” i „C”. Zaszeregowanie zależało od roli jaką te jednostki miały w systemie obronnym kraju. Tendencje do zmniejszania stanów etatowych w DP rysowały się także wyraźnie w latach następnych. Powyższa struktura DP utrzymywała się do roku 1949. W 1949 r. dokonano istotnych zmian organizacyjnych mających na celu przekształcenie niektórych DP na dywizje zmotoryzowane i pancerne. Rozkazem MON nr 0055/Org i 0056/Org z dnia 30. 03. 1949 r. przeformowano 8 i 11 DP na DPZmot natomiast 10 i 16 DP na DPanc. W czerwcu 1950 r. dokonano pewnych przeobrażeń strukturalnych przeformowując 8 i 11 DZmot oraz 10 i 16 DPanc na DZmechanizowane. Część DP w wyniku trudności kadrowych, kwaterunkowych i zaopatrzeniowych została rozformowana. Dywizje te o średnich stanach około 2800 żołnierzy nie miały wpływu na ogólny stan gotowości bojowej sił lądowych. Dywizje wchodziły w skład korpusów. W 1955 r. siły lądowe liczyły sześć korpusów armijnych (1, 2, 8, 9, 11 i 12) oraz 1 i 2 KPanc. W roku tym nastąpiła dalsza reorganizacja sił zbrojnych, której wynikiem było utworzenie siedmiu korpusów, w tym pięciu armijnych: 1 KA (8 DZ, 12 i 14 DP), 2 KA (4 i 5 DP), 8 KA (15 DZ i 21 DP), 9 KA (1 DZ, 3 i 9 DP), 11 KA (2 i 7 DP) oraz dwóch pancernych: 1 KPanc (16 i 20 Dpanc) i 2 KPanc (16 i 20 DPanc). Dwie dywizje występowały samodzielnie.

W latach 1956-1960 zlikwidowano ogniwo korpusu oraz zmniejszono liczbę ogólnowojskowych ZT z 22 do 15. Rozformowano 2, 5, 24, 18 i 21 DP oraz 2 i 3 brygady przeciwdesantowe. Z 7 DP utworzono DZ a w 1959 r. z 6 DP przeformowano na dywizję powietrzno-desantową, natomiast na bazie 5 Brygady Ochrony Wybrzeża sformowano 23 DP.

Lata 1961-1965 w zakresie organizacyjnym zmierzały do wyraźnego zwiększenia możliwości bojowych i efektywności działań stosownie do przewidywanych zadań na przyszłym polu walki. W związku z powyższym przeformowano 11 DZ na DPanc oraz 3, 4, 9 DP na DZ. Wprowadzono również zmodyfikowaną strukturę organizacyjną DZ i DPanc. Doprowadzono ich stany do zbliżonych na czas W. Stany te przewidywały w DPanc: 6800 żołnierzy, 246 cz, 8 wyrzutni BM-14, 33 działa i moździerze, w DZ około 8900 żołnierzy, 176 cz, 8 wyrzutni BM-14, 81 dział i moździerzy.

Do początku lat 70-ych wprowadzony model DZ i DPanc był jedynie uzupełniany i dostosowany do wymogów nowo wprowadzanej techniki bojowej. Zmiany te spowodowały znaczny wzrost mocy i gotowości bojowej ZT.

W latach 70-ych główny wysiłek w działalności organizacyjnej skupiono w tym czasie na przedsięwzięciach zapewniających harmonijny i systematyczny wzrost ich potencjału bojowego i gotowości mobilizacyjnej, przy całkowitym zahamowaniu dalszego wzrostu ilościowego wojska. Znaczącymi w tej mierze dokonaniami były: ujednolicenie struktury organizacyjnej batalionów czołgów pułków zmech. DZ i Dpanc zapewniające w nich liczby czołgów z 31 do 40; wyposażenie pułków zmechanizowanch wszystkich DPanc, jednego pz 4 DZ oraz batalionów rozpoznawczych dywizji POW, ŚOW - w nowoczesne wozy piechoty; przezbrajanie dywizjonów art. rak. z BM-14 na BM-21 oraz doprowadzenie ich liczby w DPanc do 12, a w DZ do 8 szt.; wymiana moździerzy 82 mm na 120mm we wszystkich dyw.; zwiększenie nasycenia pz przeciwpancernymi pociskami typu „MALUTKA” i „FAGOT”; zapoczątkowano rakietyzację obrony plot. Dekadę tę można nazwać dekadą rozwoju jakościowego.

Reorganizacja objęła również rodzaje wojsk. Artyleria w 1945 r. stanowiła 45% całości wojsk. Strukturę organizacyjno-strukturową dostosowano do nowych wymagań i potrzeb. Stany etatowe zmniejszono a część jednostek rozformowano. Na przykład w 1945 r. w celu sformowania organicznych oddziałów artylerii w 16 i 17 DP rozformowano 11 BAPpanc. Okres redukcji stanów osobowych pociągnął za sobą we wrześniu i październiku 1945 r. zmniejszenie ilości jednostek oraz liczebności stanów osobowych a przy tym zmieniło się ich podporządkowanie. Jednostki art. weszły organicznie w skład poszczególnych OW, a rola Dowództwa Artylerii została sprowadzona do szkolenia i gospodarowania kadrami. W 1946 r. rozformowano dalsze jednostki, pułki przeformowano w dywizjony. Reorganizacja ta zakończyła przechodzenie na stopę pokojową. Zlikwidowano wszystkie wielkie związki artylerii (dywizje), przeformowano je na pułki lub dywizjony. Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi art. były brygady, pułki i samodzelne dywizjony. Brygady składały się z pułków lub dywizjonów posiadających 122 mm H, 122 mm A, 76 mm A lub 120 M i liczyły średnio po 72 a pułki po 24 działa. Artyleria ppanc oraz dywizyjna i pułkowa art. do ognia pośredniego była organicznie związana z DP wchodząc w skład jej oddziałów i pododdziałów. Art. ppanc, która nie wchodziła w skład dywizji piechoty stanowiła brygady art. ppanc oraz pułki i samodzielne dywizjony. Art. plot weszła w okres pokojowy tworząc samodzielne dywizjony, pułki, dywizje. Reasumując art. jako całość do 1949 r. przeszła reorganizację zachowując w swoim składzie 12, 13, 14 BAC, trzy pułki art. ppanc SU-85, jeden SU-122, trzy pułki art. plot.

W roku 1951 powstały 6 i 8 Dywizja Artylerii przełamania, Samodzielne BAC, BAPpanc oraz pułki moździerzy. Natomiast rozkazem MON z września 1955 r. rozformowano 22, 23 BAPpanc oraz 17, 26 i 30 BAH, 34 BAHC. Artyleria plot od 1950 r. ma art. osłony wojsk i art. obrony plot kraju. Sformowano 9 BAOP. Do początku lat 60-tych stabilizacja składu bojowego artylerii. Lata 60-te to redukcja artylerii a wzrost wojsk rakietowych. Wprowadzanie do uzbrojenia „Łuna-M”, PPK - „MALUTKA”, ZSU-23-4. W okresie tym sformowano cztery brygady rakiet OT, sześć dywizjonów 122 mm H. 1 pułk art. plot przezbrojono w rakietę Wołchow, zastąpiono wyrzutnie BM 14 na BM 21. Lata 70-te i 80-te to dalszy rozwój jakościowy artylerii. Reorganizacja innych rodzajów wojsk dostosowana zawsze była do potrzeb wynikających ze struktury jednostek ogólnowojskowych.

GŁÓWNE ZMIANY W TERYTORIALNEJ ORGANIZACJI SZ..

Nieodłącznym procesem, który towarzyszy rozbudowie wojska jest tworzenie administracji, organizacja aparatu mobilizacyjnego, zaopatrzeniowego oraz dostosowanie jego systemów do nowych warunków (przyłączenie ziem zachodnich). W celu sprawnej realizacji powyższych wymagań utworzono okręgi wojskowe. Aktem dającym podstawę do formowania dowództw OW był rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 23/Org z 1 lutego 1945 r. Przewidywał on sformowanie do 1 kwietnia 1945 r. na wyzwolonych terenach 6 okręgów wojskowych w/g etatu nr 01/17, określając zarazem ich nazwę, siedzibę i zasięg terytorialny. Utworzono:

- Warszawski OW - do 10 lutego 1945 r.

- Lubelski OW - do 20 lutego 1945 r.

- Krakowski OW - do 1 marca 1945 r.

- Poznański OW - do 10 marca 1945 r.

- Pomorski OW - do 20 marca 1945 r.

- Łódzki OW - do 1 kwietnia 1945 r.

Do zadań administracyjnych dowództwa OW należało przede wszystkim:

- zabezpieczenie procesu szkolenia jednostek wojskowych przez przydział placów ćw., strzelanie itp

- współdziałanie z władzami państwowymi i administracją terenową w kwestiach zaopatrywania wojsk.

Problematyka statutowych zadań dowództw OW nie była jeszcze pełna, nie uwzględniono w niej wielu spraw, z którymi aparat okręgów miał zetknąć się w działalności na co dzień. Nie istniało też kierownictwo operacyjne wojsk. Sprawowały je bowiem dowództwa 1 i 2 armii WP i im bezpośrednio podlegały związki taktyczne. Liczba jednostek podporządkowanych początkowo dowództwom OW nie była znaczna, a ich skład wiązał się z ówczesną administracyjną rolą okręgów. Dowództwom OW podporządkowane zostały Rejonowe Komendy Uzupełnień rozkazem nr 54 z 21 kwietnia 1945 r. Przejęcie przez okręgi wojskowe dowództwa nad wszystkimi stacjonującymi w ich zasięgu terytorialnym jednostkami, instytucjami i zakładami wojskowymi odbyło się na podstawie rozkazu Naczelnego Dowódcy WP z 4 września 1945 r. Włączał on w system strukturalny okręgów wojska operacyjne, podporządkowane przedtem dowództwom 1 i 2 armii WP. Okręgi przejmowały wszelkie zadania organizacyjne, szkoleniowe i zaopatrzeniowe.

Okręgi wojskowe z miesiąca na miesiąc stawały się w coraz większym stopniu podmiotami w pokojowej reorganizacji wojsk i normowaniu życia wojskowego w garnizonach. W końcu 1945 r. OW podejmują realizację określonego przez Ministerstwo Obrony Narodowej programu szkolenia, kierują coraz bardziej samodzielnie działalnością jednostek wojskowych w realizacji funkcji zewnętrznych i wewnętrznych. W 1945 i pierwszej połowie 1946 r. ukształtowana została sieć dowództw okręgów i podział terytorialny jednostek. Same zaś dowództwa okręgów ukształtowały swą strukturę organizacyjną w sposób odpowiadający pokojowej organizacji wojsk. Określony został też charakter i rola dowództw okręgów wojskowych sprawujących na podległych im terytoriach całość funkcji administracyjnych i operacyjnych. Tak więc proces pokojowej organizacji okręgów wojskowych został zakończony. Późniejsze zmiany w 1946 r. i w latach następnych (zmniejszenie ilości okręgów, podział na kategorie, zmiany w dyslokacji, zmiany w podległości jednostek itd.) ważne dla ulepszenia struktury pokojowej wojsk i systemu kierownictwa nie mają jednak już znaczenia zasadniczego.

III. KONCEPCJA WYKORZYSTANIA SZ W PRZEWIDYWANYM KONFLIKCIE ZBROJNYM.

OBRONA ZACHODNIEJ I PÓŁNOCNEJ GRANICY PAŃSTWA W LATACH 1945-1948

9 maja 1945 rok zastał obydwie armie WP poza granicami kraju. 1 armia WP zakończyła wojnę osiągając linię Łaby. 2 armia brała udział w operacji pruskiej, a jej czołówka 11 maja 45 r. dotarła do przedmieść Pragi Czeskiej. Sprawa zabezpieczenia ledwie wytyczonych granic zachodniej i południowo - zachodniej oraz północnej stała się bardzo pilna. Wynikało to ze względów politycznych, gospodarczych i militarnych. W związku z powyższym sprowadzono do kraju jednostki frontowe 2 armii, natomiast 1 armia wróciła do kraju po 8 tygodniach. Ochrona zachodniej granicy bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych przypadła w udziale pięciu związkom taktycznym piechoty 2 armii WP. 2 armia WP 10 czerwca objęła odcinki graniczne na linii Odry i Nysy Łużyckiej. Obronę granic państwowych powierzono 12 DP (ujście Odry - Schwedt), 5 DP (Schwedt - ujście Nysy Łużyckiej do Odry), 8 DP (ujście Nysy Łużyckiej do Odry - Mużaków), 7 DP (Mużaków - Kopaczów) i 10 DP (Kopaczów - Łomnica Sudecka).

W działalności związków taktycznych użytych do ochrony granicy wysuwała się na plan pierwszy pilna potrzeba objęcia ścisłą kontrolą ruchu osobowego, towarowego i tranzytowego na granicy. W czerwcu 1945 r. dowództwo 2 armii WP przystąpiło do organizowania na odcinku każdej dywizji przejściowych punktów kontrolnych. Ponadto do jednostek WP należało likwidowanie przestępczości granicznej. Konflikty graniczne na południu i związane z tym posunięcia wojskowo - organizacyjne w połowie 1945 r. były impulsem do dalszych przedsięwzięć zmierzających do niezwłocznego obsadzenia granicy z Czechosłowacją na całej jej długości. Do wykonania tego zadania została przeznaczona po powrocie do kraju 1 armia WP. Zanim to nastąpiło, do 1 armii WP włączono 10 DP (ze składu 2 armii WP) oraz 8 i 13 DP z dyspozycji ND WP. Zadania stawiane jednostkom 1 armii WP w ochronie granicy i tworzeniu granicznych punktów kontrolnych były formułowane identycznie, jak dla 2 armii WP. Bardziej istotne zmiany nastąpiły dopiero w związku z rozwiązaniem 1 i 2 armii WP i nową organizacją okręgów wojskowych, do których kompetencji należały także zadania ochrony granicy państwowej. Pod koniec września poszczególne dywizje ochraniały granice na następujących odcinkach: 12 DP (wybrzeże morskie - Kostrzyń), 5 DP (Kostrzyń - Mielno), 11 DP (Mielno - Pieńsk), 7 DP (Pieńsk - Przesieka), 10 DP (Przesieka - Paczków), 13 DP (Paczków - Myto), 5 DP (Myto - Piwniczna), 8 DP (Pińczów - st. kol. Użok). Poszczególne dywizje pełniły służbę graniczną na odcinku od 120 do 180 km , a pułk piechoty od 40 do 70 km. Każda z dywizji organizowała przeciętnie 25-35 strażnic oraz kilka lub kilkanaście przejściowych punktów kontrolnych (Łącznie SZ PPK).

Obrona wybrzeża przypadła 12 DP z pomorskiego okręgu wojskowego w początkowym okresie. Następnie włączyły się Marynarka Wojenna oraz Wojska Ochrony Pogranicza. Obronę wybrzeża organizowano właściwie od podstaw. Pierwsze poczynania wiązały się z próbą utworzenia baterii artylerii nadbrzeżnej. Prowadzono również prace zmierzające do stworzenia systemu ciągłej obserwacji wybrzeża i łączności. Obok doraźnych przedsięwzięć zmierzających do umocnienia sił obronnych kraju na północnej rubieży podjęto prace w celu ustalenia założeń rozwojowych Marynarki Wojennej. W latach 1946-1949 przewidywano rozbudowę następujących elementów tej obrony:

1. ośrodków obrony stałej występujach pod nazwą obszarów wojennych dla osłony baz morskich;

2. ruchomych oddziałów artylerii zmotoryzowanej i kolejowej;

3. dwóch flotylli morskich;

4. lotnictwa lądowego i morskiego;

5. piechoty morskiej, której rezerwę stanowić miały nadmorskie oddziały WOP;

W praktyce budowa obszarów wojennych odbiegała nieco od wstępnych założeń. Niemniej jednak realizowanie wytycznych w tej sprawie odbywało się konsekwentnie.

Jak już wspomniałem granicy zachodniej strzegły oddziały frontowe, które nie były należycie przygotowane do wykonania tego zadania. Pokojowa reorganizacja, przejście do zadań typowych dla okresu pokojowego wymagały odpowiedniego przeszkolenia wojsk, a znaczna liczba skomplikowanych nieraz przestępstw granicznych dyktowała jakościowe zmiany w sposobach pełnienia służby i organizacji jej według nowych wymagań, przy odpowiednim dostosowaniu uzbrojenia i wyposażenia. Organem, który miał wykonywać powyższe zadania miały być Wojska Ochrony Pogranicza. Podstawą sformowania WOP był rozkaz ND WP z 13 września 1945 r. Formowanie WOP powi[AM1] ązane zostało z realizacją ogólnego planu reorganizacji Wojska Polskiego i jego przejścia na etaty pokojowe. Wojska Ochrony Pogranicza miały stanowić integralną część składową sił zbrojnych przy następującej strukturze: Departament wojskowy wchodzący w skład I (II) Wiceministerstwa Obrony Narodowej, sześć Wydziałów WOP w okręgach wojskowych, jedenaście sztabów oddziałów WOP, 53 komendy odcinków, 249 strażnic, 51 przejściowych punktów kontrolnych i 17 samodzielnych kompanii łączności.

UTRATA SAMODZIELNOŚCI W STRATEGICZNYM I OPERACYJNYM DYSPONOWANIU SZ NA RZECZ ZSRR A NASTĘPNIE UW. Opisując powyższe zagadnienia nie sposób nie wspomnieć o Jałcie a następnie o Poczdamie gdzie dokonany został podział Europy na sfery wpływów. Polska jak wiadomo znalazła się w radzieckiej sferze. Podział kładł się cieniem na stosunki Polski z sąsiadami aż do 1989 r. Oczywiście powyższy układ miał swoje odzwierciedlenie we wszystkim, a co za tym idzie również z wojskiem. Na koniec wojny Polska dysponowała dwiema armiami (skład był podany w poprzednich rozdziałach), w których byli obecni oficerowie radzieccy. Oficjalna propaganda twierdziła, że przycznami są brak polskiej kadry oficerskiej oraz niemożliwość, jak tłumaczono wyszkolenia w najbliższym czasie nowych oficerów. W 1945 r. służyło w wojsku polskim 8853 oficerów armii radzieckiej. W tej grupie było 41 generałów, 230 pułkowników, 524 podpułkowników, 1171 majorów, 1798 kapitanów, 1872 poruczników, 1971 podporuczników, 1246 chorążych. Oficerowie ci mogli skutecznie kontrolować armię polską pod każdym względem. Liczba ta w latach następnych sukcesywnie malała jednak kontrola armii przez ZSRR pozostawała na tym samym poziomie poprzez obsadzanie najwyższych stanowisk w wojsku np. ministra obrony narodowej przez marszałka Rokossowskiego.

Następnym etapem, który miał wpływ na samodzielność Polski w dysponowaniu armią był Układ Warszawski. Kontrolę nad SZ Polski oraz innych państw członkowskich ZSRR formalnie zapewnił sobie poprzez:

- utworzenie Zjednoczonego Dowództwa Sił Zbrojnych Państw - Stron układu (dowódcą zawsze był Rosjanin);

- rozmieszczenie poprzez ZSRR swoich sił zbrojnych w większości państw -członków układu;

- wydzielenie poprzez państwa członkowskie gro swoich SZ pod dowództwem UW.

Dobitnym przykładem na utratę samodzielności politycznej a co za tym idzie wojskowej jest tzw. „doktryna Breżniewa”. Co prawda nigdy i nigdzie nie została ona sformułowana, natomiast jej istnienie w praktyce stosunków międzynarodowych wynika z wypowiedzi różnych osób i gremiów, ogłaszane lub publikowane w dużych niekiedy odstępach czasu. Sama nazwa „doktryna Breżniewa” powstała na Zachodzie, a zafunkcjonowała zwłaszcza w USA, gdzie potraktowano ją jako odpowiednik „doktryny Johnsona”. Doktryna Johnsona sprowadzała się do tego, że z punktu widzenia Waszyngtonu zasada nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw Ameryki Środkowej i Południowej przestaje obowiązywać w momencie, kiedy władze w którymś z nich obejmą komuniści. Oczywiście „doktryna Breżniewa” dotyczyła „wspólnoty socjalistycznej” a interwencja dotyczyła by momentu, w którym komuniści tracą władzę. Przejawami tej polityki były interwencje radzieckie w Berlinie - 1953 r., Węgry - 1956 r., Czechosłowacja - 1968 r. Oto przykład wyrażania „doktryny Breżniewa” przez ministra spraw zagranicznych ZSRR Andrieja Gromyko 3 października 1968 r. na sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku a więc półtora miesiąca po interwencji w Czechosłowacji. Gromyko stwierdził: Kraje wspólnoty socjalistycznej mają swoje własne, żywotne interesy, mają swe własne zobowiązania, w tym także obowiązek zapewnienia wzajemnego bezpieczeństwa, mają swe własne zasady regulujące ich wzajemne stosunki, których podstawą jest wzajemna pomoc, solidarność i interwencjonalizm. Uprzedzamy tych, którzy odczuwają pokusę, by wyrwać ze wspólnoty państw socjalistycznych choćby jedno ogniwo, że do tego nie dopuścimy. Reasumując do końca lat osiemdziesiątych stosunki ZSRR z państwami socjalistycznymi charakteryzowały się brakiem rzeczywistego partnerstwa, a ich strategiczne cele polityczne oraz działalność wojskowa były podporządkowane interesom ZSRR.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA I ISTOTA SYSTEMU OBRONY TERYTORIALNEJ RP.

Obrona terytorialna - to jedna z form przygotowania państwa do obrony powszechnej realizowana w ramach militarnej dziedziny systemu obronnego, której podstawowym celem jest przygotowanie i prowadzenie obrony rejonów i obiektów na obszarze kraju przez wojska terytorialne oraz stworzenie dogodnych warunków do rozwinięcia i działania wojsk operacyjnych. Cele wynikające z tak pojętej obrony terytorialnej można osiągnąć przez umiejętne wykorzystanie wydzielonych sił wojskowych i pozamilitarnch. Siły obrony terytorialnej to część SZ przeznaczona do realizacji zadań obrony terytorialnej; stanowią je jednostki ogólnowojskowe i rodzajów wojsk formowane z miejscowych zasobów przeznaczone do regularnych i nieregularnych działań bojowych, wsparcia wojsk operacyjnych, a także udzielania pomocy obronie cywilnej w akcjach ratunkowych.

Obrona terytorialna powinna spełniać trzy funkcje:

- walka z siłami przeciwnika, które usiłują wtargnąć lub wtargnęły na obszar kraju;

- zabezpieczenie działań wojsk operacyjnych;

- prowadzenie działań nieregularnych na terytorium zajętym przez przeciwnika.

Ze względu na zaangażowanie sił do wykonania wymienionych funkcji w aspekcie zadań przestrzeni i czasu ich realizacji można wyróżnić:

Wśród zadań związanych z prowadzeniem walki:

- obronę określonych rubieży, rejonów czy węzłów obrony;

- zwalczanie sił desantowych i specjalnych przeciwnika;

- prowadzenie działań nieregularnych na terytorium zajętym przez przeciwnika.

Do zadań o charakterze zabezpieczającym można zaliczyć; - zabezpieczenie procesu organizacyjno - mobilizacyjnego rozwinięcia SZ;

- zabezpieczenie przegrupowania wojsk do nakazanych rejonów, w tym zwłaszcza kierowanie ruchem wojsk i osłonę techniczną sieci transportowej;

- rozbudowę fortyfikacyjną rubieży i rejonów obrony, przygotowanie zapór i niszczeń, budowę przepraw zapasowych oraz dróg na przełaj;

- ochronę obiektów wojskowych i gospodarki narodowej ważnych pod względem strategiczno-operacyjnym;

- szkolenie rezerw i uzupełnianie strat osobowych wojsk;

- udział w zabezpieczeniu logistycznym wojsk operacyjnych;

- utrzymywanie porządku w garnizonach wojskowych.

Udzielanie pomocy organom i formacjom OC to:

- udział w organizacji i prowadzeniu ewakuacji ludności ze strefy działań bojowych;

- udzielanie pomocy formacjom OC w prowadzeniu akcji ratunkowych;

- informowanie organów OC o charakterze działań przeciwnika na określonym obszarze administracyjnym.

ZAKOŃCZENIE

Kończąc powyższy referat stwierdzamy, że system obronny Rzeczpospolitej Polskiej, wynika z geopolitycznego i strategicznego położenia naszego kraju w Europie, oceny sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej. W polskim systemie obronnym należy eksponować przestrzeganie dostatecznej wystarczalności obronnej, zapewniającej suwerenność i bezpieczeństwo. Obecna sytuacja i hipoteczna ocena jej rozwoju w bliższej i dalszej perspektywie wskazują na to, że w polskim systemie obronnym szczególna rola przypadła siłom zbrojnym, które z racji przeznaczenia i spełnianych zadań oraz powszechnego zaufania społecznego tworzą trwałe spoiwo poszczególnych elementów systemu obronnego RP. Ponieważ liczebność sił zbrojnych w okresie pokoju może wynosić 230-250 tysięcy (z tendencją malejącą), istnieje konieczność systematycznego przygotowywania kadr dowódczych i sztabowych oraz przygotowania odpowiednich rezerw osobowych i materiałowych. W referacie sięgnęliśmy do korzeni polskiej obronności, pokozując jak na przestrzeni wieków zmieniał się nasz system obronny a wraz z nim jakie przemiany zachodziły w polskich siłach zbrojnych.

Polski system obronny powinien być nie tylko wiarygodny w skali międzynarodowej, lecz musi on być także realistyczny i czytelny dla całego społeczeństwa. Trzeba bowiem pamiętać, że ze słabym partnerem także pod względem wojskowym , nie liczono się w przeszłości, a tym bardziej współcześnie. Słabość obronna jest naturalną zachętą do wielowymiarowej i wieloaspektowej dominacji sąsiedzkiej. Nie należy oczekiwać jakiegokolwiek bezinteresownego, sojuszniczego rozpięcia „parasola ochronnego”, jeżeli elita rządząca i naród wykażą zaniedbania w systemie obronnym Polski oraz gdy będą dokonywane błędne oceny i działania zarówno w sferze politycznej, a w szczególności wojskowej. Zdajemy sobie sprawę, że nie wyczerpaliśmy w całości myśli zawartej w temacie referatu. Jest to jednak temat bogaty tym bardziej, że w systemie obronnym bez przerwy dokonywane są zmiany i wprowadzane innowacje prowadzące do podniesienia skuteczności obronności Rzeczpospolitej Polskiej.

BIBLIOGRAFIA

1. Fronczak K. - Siły zbrojne Polski Ludowej - wyd. MON 1974 r. 2. Herman H. - Wojskowość polska w XX wieku - AON 1993 r. 3. Lewiński E. - Obrona Regionalna (Terytorialna) - AON 1992 r. 4. Multan W. - Układ Warszawski powstanie i działalność 1955-1974 wybór dokumentów - wyd. PISM 1975 r. 5. Nożko K. - System obrony Rzeczpospolitej Polskiej - AON 1992 r. 6. Nożko K. - Problemy Systemu Obronnego RP - AON 1995 r. 7. Mała kronika Ludowego Wojska Polskiego 1943-1973 - wyd. MON 1975 r. 8. System obrony PRL - „Myśl wojskowa” nr 10/1973 r. 9. Z dziejów Pomorskiego Okręgu Wojskowego w latach 1943-1948 - „Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 3 i 4/1963 r.

Krzysztof GAŁECKI, Paweł JANOWSKI

---