Ewa Kraskowska - „Siostry Bronte”

1. LEGENDA O TRZECH SIOSTRACH

- Emily Bronte - najsławniejsza z sióstr, autorka Wichrowych Wzgórz,

- losy sióstr (Charlotte, Emily i Anne) zadziwiająco przypominają baśń, jednak żadna z nich nie jest ani „dobra” ani „zła”; wszystkie są indywidualnościami,

- Patrick Bronte - anglikański pastor, postać również niejednoznaczna (egoistyczny ekscentryk i autokrata czy wrażliwy człowiek, który pochował wszystkich swoich najbliższych?),

- macocha - Elizabeth Branwell - (szwagierka pastora) głęboką religijność chciała zaszczepić swoim podopiecznym, surowa, ascetyczna, przepojona niechęcią do życia doczesnego, źródło dziecięcych udręczeń, żyjąca cudzym życiem,

- w ciągu dziewięcioletniego małżeństwa Maria Bronte urodziła 6 dzieci (czyli jeszcze: Marię, Elizabeth i Patricka Branwella),

- Patrick Branwell - jednocześnie czarna owca i nieszczęsny maudit; przeklęty artysta, zmarnowany talent, ofiara patriarchalnych stereotypów obyczajowych, krucha psychika, słaby charakter; w młodości gawędziarz i mitoman skończył jako opiumista i alkoholik, przedwcześnie zmarły,

- Charlotte - nieładna, niemodnie ubrana kobieta, umiera kilka miesięcy po ślubie, anty-Kopciuszek,

- recepcja polska:

• Dziwne losy Jane Eyre (przeł. Teresy Świderskiej),

• Wichrowe Wzgórza, Vilette (przeł. Janina Sujkowska),

• Anna Przedpełska-Trzeciakowska Na plebanii w Haworth,

- Elizabeth Gaskell Życie Charlotte Bronte (1857) - dzieje Charlotte, spisane na życzenie jej ojca,

- wiele na temat Charlotte wnosi korespondencja z jej szkolnymi przyjaciółkami - Ellen Nussey i Mary Tylor,

- na początku siostry Bronte występowały pod męskimi pseudonimami: Currer, Ellis i Acton Bell; wysuwano przypuszczenia, że autor jest jeden; ich popularność wzięła się stąd, że obrażały wiktoriańskie gusta, ignorowały panujące podówczas stereotypy moralne i estetyczne, a także - prezentowały zaskakującą jak na owe czasy koncepcję kobiecości niezależnej, zrewoltowanej i zdolnej przeciwstawić się najbardziej opresyjnym formom patriarchalnych rygorów,

- Wichrowe Wzgórza przeczytała nawet (dwa razy) sama królowa Elżbieta,

- 1893 - powstanie Towarzystwa Bronteańskiego (The Bronte Society), które założyło muzeum w budynku plebanii.

2. KRAINA BRONTE

- na tle wsi Haworth, plebanii oraz kościoła Świętego Michała i Wszystkich Aniołów rysują się inne miejscowości, epizodycznie powiązane z życiem sióstr, np. Thornton, Cowan Bridge, Roe Head,

- stowarzony przez Gaskell mit odizolowanej plebanii, otoczonej dzikim krajobrazem i równie dzikimi ludźmi, choć wielokrotnie rewidowany przez późniejszych bronteanistów, do dziś zachował żywotność i moc przekonywania,

- wewnątrz domu i w jego otoczeniu panuje już nie tylko idealny porządek (cleanless), lecz przeradza się on w swoją własną esencję, czystość w sensie religijnym (purity); purytanizm miał duże znaczenie w kształtowaniu się mentalności anglosaskiej - jako taki nie pojawił się w rodzinie Bronte, niemniej jednak jego rygoryzm moralny wraz z nakazami wewnętrznej i zewnętrznej dyscypliny w życiu codziennym stały się wyraźnie wyczuwaną spuścizną,

- przestrzeń bronteańska jest silnie nacechowana symboliką, która każe myśleć o samotności człowieka w majestacie przyrody i o nikłości ludzkiej egzystencji, o życiu trudnym i ascetycznym,

- rozległe wrzosowiska jako emblemat niepozorności (wg Jolanty Brach-Czainy) idealnie przylegają do życia sióstr - niepozorność to kondycja, na którą skazywał je ich społeczny status i poślednia uroda, ale to także ich świadomy wybór i konsekwentnie przemyślana postawa. Z takiego właśnie niskiego pułapu chcą one rozumieć ludzkie sprawy, w niepozorność będą się chronić (zwłaszcza Charlotte), gdy upomni się o nie sława i wielki świat,

- paradoksalnie plebania była miejscem dość ruchliwym,

- powieść Charlotte Bronte Shirley (1849) traktuje o gwałtownych zmianach w Haworth i całym okręgu (rozwój włókiennictwa, mechanizacja, utrata miejsc pracy, protesty robotników),

- Elizabeth Gaskell widzi Yorkshire oczyma osoby przybywającej wprawdzie nie bezpośrednio z londyńskich salonów, lecz z przemysłowego Manchesteru, jednak swobodnie obracającej się w kręgach ówczesnych elit intelektualnych, osoby obcej, a więc z definicji skazanej na konfrontację z ową tak malowniczo przez nią opisywaną ksenofobią,

- jednocześnie sama Charlotte w Shirley opisała swych ziomków bez taryfy ulgowej, lecz mimo to znacznie życzliwiej; główny bohater Hiram Yorke posiada swój pierwowzór w osobie niejakiego pana Taylora, ojca przyjaciółki Charlotte z lat młodości, posiadającego nie tyle osobliwości natury Yorkshirczyka, ile ponadczasowe cechy patriarchalnej głowy rodu.

3. RODZINA BRONTE

- Bronte nie byli rdzennymi Yorkshirczykami. Pastor pochodził z Irlandii i w rzeczywistości nazywał się Brunty albo Prunty; jako Bronte zapisał się na uniwersytet w Cambridge, a ostateczną wersję nazwiska (z przegłosem nad e) ustalił drukarz, który wydał Patrickowi pierwszy tomik wierszy (z czasem jednak porzucił pisarstwo),

- ur. się w ubogiej, wielodzietnej rodzinie w 1777 r.; matka - Alice, ojciec - Hugh;

- Andrew Harshaw - duchowny prezbiteriański, pomógł Hugh w nauce, udostępniając bibliotekę; inni: pastor Thomas Tighe, twórca metodyzmu - John Wesley,

- Patrick po wyjeździe na studia, do Irlandii wrócił tylko raz, po uzyskaniu święceń kapłańskich (1806),

- przez następne 6 lat jego życie ukształtowało się (małżeństwo, święcenia, studia itp.),

- 1812 - w Anglii zrodził się ruch ludystów (luddites); Bronte opowiedział się wówczas po ich stronie i potępił bierność lokalnych władz,

- Maria Branwell pochodziła z Penzance w Kornwalii, z zamożnej rodziny kupieckiej, w wieku 29 lat nie była już „panną na wydaniu”, ale dysponowała pewnym kapitałem własnym, pozostawionym przez rodziców; ślub odbył się pod koniec grudnia 1812 r., zamieszkali w Hightown, od 1815 - w Thornton, następnie Patrick przyjął dożywotnią plebanię w Haworth,

- Gaskell twierdzi, że swoje obowiązki duszpasterskie Bronte pełnił z niestrudzoną obowiązkowością i nie miał w zwyczaju wtrącać się w cudze sprawy, co w społeczności górali ceniących niezależność musiało mu zjednywać sympatię,

- sam określał się mianem ekscentryka, miewał dziwactwa, cierpiał na chroniczną niestrawność; autorka zbeletryzowanej biografii Branwella, Daphne du Maurier, nazwała pastora po prostu hipochondrykiem,

- średnia wieku w Haworth wynosiła ok. 25 lat z powodu braku kanalizacji i wiążącego się z tym zanieczyszczenia wód; ponadto mieszkańcy plebanii korzystali ze studni sąsiadującej z cmentarzem,

- 1821 - na plebanię przybywa Elizabeth Branwell, by zaopiekować się umierającą na raka jelit siostrą; resztą rodzeństwa zajmowała się siedmioletnia Maria i sześcioletnia Elizabeth,

- Maria zmarła 15.09.1821 r. w wieku 39 lat.

4. BOLESNY ROK 1825

- Elizabeth Gaskell podaje, że Patrick Bronte „z natury nie przepadał za dziećmi”, jednak w świetle ówczesnych realiów mieścił się w normie, a nawet w wielu sytuacjach ponad te normę wyrastał,

- po śmierci żony, z myślą o przyszłości dzieci, chciał ożenić się ponownie, lecz jego sytuacja majątkowa i wątpliwe koneksje towarzyskie nie przyciągnęły odpowiednich kandydatek,

- plebania zaczęła się zmieniać na początku lat pięćdziesiątych, gdy Charlotte wyszła za mąż,

- Maria od wczesnego dzieciństwa przejawiała niezwykłe cechy osobowości, dzięki którym ojciec wyraźnie przedkładał jej towarzystwo nad obcowanie zresztą gromadki - potrafiła dojrzale dyskutować na tematy polityczne, miała zadatki na pewien rodzaj świętości, spotykany czasem w minionych epokach u niektórych dziewcząt (żarliwie wierząca, silnie uczuciowa, bogata wyobraźnia, skłonność do umartwień, przemyśleń o życiu wiecznym, obdarzona też praktycyzmem, uczestniczyła w zajęciach domowych, opiekowała się rodzeństwem),

- w obawie o przyszłość córek (Branwell zawsze mógł zostać duchownym), pastor po kolei wysyłał je na charytatywną pensję dla córek ubogich anglikańskich duchownych w Cowan Bridge, prowadzonej przez wielebnego Carusa Wilsona; szkoła ta jednak była nastawiona nie tyle na edukację, ile na łamanie charakterów; Charlotte wspomina to miejsce przez pryzmat doznanych upokorzeń i cierpień fizycznych - głód, dotkliwy ziąb, szykany fizyczne i psychiczne (w Jane Eyre opisuje Zakład Lowood i sadystycznego, obłudnego pana Brocklehursta),

- Maria podczas pobytu w Cowan Bridge zapadła na suchoty i zmarła 6.05., a Elizabeth 15.06.1825 r.,

5. SZKLANE MIASTO I WYSPA NA PACYFIKU

- następne kilka lat to w życiu mieszkańców plebanii okres spokoju i stabilizacji,

- dzieci obcowały ze słowem drukowanym nie tylko dzięki czasopismom, ale przede wszystkim dzięki książkom, od ojca przejęły miłość do Waltera Scotta; oprócz tego: Historię ptaków brytyjskich Thomasa Bewicka, Wędrówkę pielgrzyma Bunyana, Podróże Guliwera Swifta, Baśnie z tysiąca i jednej nocy, bajki Ezopa, dzieła Miltona, Szekspira, Byrona, Wordswortha itp.,

- najwcześniejsze rękopisy Branwella i Charlotte to wzruszające, jedyne w swoim rodzaju miniaturowe naśladownictwa autentycznych czasopism (np. „Blackwood's Magazine), w których komizm konkurował z powagą: „Blackwood's Magazine Branwella Główne Miasto Szklane”, „Wiadomości Młodych Ludzi”,

- Charlotte w 1830 r. opracowała Katalog swoich książek, w którym pobrzmiewa duma z własnych osiągnięć,

- w styczniu 1831 r. Charlotte została wysłana na pensję do Roe Head (pod dyrekcją Margaret Wooler), która w niczym nie przypominała zakładu w Cowan Bridge; za jej pobyt płaciła matka chrzestna, pani Atkinson, żona proboszcza z Heartshead,

- dopiero tutaj Charlotte zdała sobie sprawę z tego jaka jest mało urodziwa, co zaważyło na jej twórczości,

- angriańskie narracje Branwella (Angria - państwo, którego dzieje, imitując różne literackie i nieliterackie formy gatunkowe, spisywało dwoje starszych rodzeństwa) nie odpowiadały dziewczyńskim potrzebom młodszych sióstr - zbyt dużo retoryki, politykowania i militarnej atmosfery; zastąpiły to własną, nie kończącą się opowieścią o odległej, położonej na Północnym Pacyfiku wyspie Gondal, rządzonej przez piękną i bezwzględną królową Augustynę Geraldę Almedę,

- Branwell już w 1830 r. wprawiał się w szkicowaniu razem z Charlotte; spod jego pędzla wyszedł sławny zbiorowy portret Charlotte, Emily i Anne (1834), eksponowany w National Portrait Gallery w Londynie,

- 1832 - Charotte ukończyła szkołę jako prymuska,

- drobna notatka z 24.11.1834 r., napisana przez Emily jest jedną z niewielu informacji autobiograficznych, jaką pozostawiły po sobie siostry,

- 1835 - Charlotte wraca do pensji Wooler jako nauczycielka; pokładane w Branwellu nadzieje przynoszą rozczarowanie,

- Emily towarzyszy siostrze, jednak przez stres związany ze zmianą otoczenia dziewczyna wpada w anoreksję i musi wracać do domu; na jej miejsce przybywa mała Anne,

- Pamiętnik z Roe Head - ukazuje „piękny umysł” młodej dziewczyny w stanie krytycznego rozchwiania psychicznego, być może nawet na granicy obłędu; zaczyna miewać wizje; sporo tu narzekań na tępotę i niewrażliwość uczennic, monotonię codziennych zajęć, czarnych myśli na teat przyszłości,

- Anne od urodzenia była kruchego zdrowia, dręczyły ją ataki astmy, a głęboka wrażliwość religijna, podsycana przez ciotkę Elizabeth, czyniła ją podatną na kryzysy duchowe; tęskniła za domem,

- Dzierżawca Tenant Hall - powieść Anne o młodej kobiecie, która uciekłszy od męża alkoholika próbowała zarobić na życie malowaniem pejzaży pod męskim pseudonimem (nawiązanie do nadziei Anne na rozwinięcie swego talentu),

- dziewczęta zaczęły dręczyć niepewne myśli o przyszłości i poczucie, że ich dzieciństwo dobiegło końca - czas wkroczyć w dorosłość.

---