M. Ziółkowski - „Przemiany interesów i wartości społeczeństwa Polskiego”
1. Wstęp. Trzy poziomy analizy:
Na to co zdarzyło się w Polsce po roku 1989, wpływ wywarły wydarzenia w Polsce i poza nią oraz procesy długotrwałe znacznie przekraczające doświadczenie jednego czy kilku pokoleń.
Należy przyjąć dłuższą perspektywę czasu i szerszą perspektywę przestrzenną.
Trzy poziomy występowania i teoretyczno-porównawczej analizy zjawisk zachodzących w Polsce w przeciągu całego dwudziestego stulecia:
Poziom pierwszy to procesy uniwersalne, pewne ogólne tendencje rozwojowe, jakim podlegała znaczna część krajów świata, a w szczególności szeroko rozumiana cywilizacja europejska (cywilizacja Zachodu, euroatlantycka) - Przejście demograficzne, modernizacja, urbanizacja, przejście od tradycyjnego społeczeństwa przedprzemysłowego najpierw do społ. Przemysłowego a następnie do postindustrialnego.
Poziom drugi to poziom procesów regionalnych, w które uwikłana była Polska w latach 1939 -1989. Procesy te związane były z przejściem do i odejściem od „realnego socjalizmu” - najpierw wprowadzenie i rozwój, a następnie zmierzch i ostateczny upadek realnego socjalizmu połączony z powrotem do pewnej postaci społ. kapitalistycznego.
Trzeci poziom to specyficznie polskie wydarzenia, zjawiska i procesy społeczne. Są to niekiedy zjawiska wywołane aktywnością samych Polaków, takie jak powstanie ruchu społecznego „Solidarność”, w znacznej jednak mierze procesy narzucone siłą, gwałtowne, bolesne, będące rezultatem wojen, polegające przede wszystkim na zmianie granic politycznych oraz eksterminacji i przymusowych migracjach ludności zmieniających radykalnie skład etniczny i charakter kulturowy olbrzymich terytoriów.
2. Pierwszy poziom uogólnień. Tendencje uniwersalne.
Rozwój nauki i technologii.
Przemiany gospodarcze.
Przemiany struktury społecznej wywołanej zmianami gosp.
Przemiany wewnętrznych funkcji państwa.
Urbanizacja.
Postęp cywilizacyjny.
Najpierw wzrost a później ograniczenie zanieczyszczania środowiska.
Rozwój mediów, systemów komunikowania.
Wzrost emancypacji społ.
Przemiany systemu wartości.
Wzrost indywidualizmu i roli jednostki.
3. Drugi poziom uogólnień. Regionalne wprowadzenie systemu „realnego socjalizmu”, a następnie wychodzenie zeń.
„Realny socjalizm” w poważny sposób zmodyfikował przebieg procesów modernizacyjnych, zmienił priorytety rozwojowe i stosował własną logikę modernizacji (narzucona industrializacja, awans społ. niższych segmentów struktury społ., eliminacja nierówności produkowanych przez gosp. rynkową.)
„RS” charakteryzował się tendencją do centralizacji i upaństwowienia wszystkich dziedzin życia, doktrynalną ortodoksją, brakiem wolności w życiu publicznym oraz brakiem reguł rynkowych w gospodarce. Skutkiem była „wyuczona bezradność” i „uogólnione zrzeszenie się odpowiedzialności”.
Od 1976 roku w Polsce można mówić o chronicznym kryzysie.
Forsowna industrializacja wywołała dużą ruchliwość społ. - znaczna liczba ludzi przeszła od zawodów rolniczych do robotniczych.
Wyczerpanie się wewnętrznych rezerw datować można w przybliżeniu ba przełom lat 60 i 70. Będące już na wyczerpaniu źródła wewn. zostały zastąpione kredytami zagranicznymi.
W świadomości nastąpiło rozerwanie związku pomiędzy pracą a dochodami i poziomem życia.
Od początku lat 70-tych nasiliły się tendencje do rozwoju „drugiego społ.” w dziedzinie gospodarczej, politycznej i kulturowej (dobra szkoła ekonomicznej przedsiębiorczości i funkcjonowanie niezależnego społeczeństwa obywatelskiego, ale stabilizacja starego systemu).
Ogólne procesy urbanizacyjne w pierwszej fazie „realnego socjalizmu” były przyspieszone, potem zaczęły zwalniać z powodu barier systemowych.
„RS” dysponował z jednej strony znacznymi możliwościami produkcji i jednocześnie przekształcania środowiska naturalnego, z drugiej zaś był niewrażliwy ekologicznie.
Brak niezależności ekonomicznej od państwa oraz brak swobody zrzeszania się w sferze publicznej uniemożliwiał odrodzenia się i zinstytucjonalizowanie społeczeństwa obywatelskiego.
System „RS” doprowadził do dychotomizacji ideologii i systemów wartości: kultura i wartości oficjalne przeciwstawiały się kulturze i wartościom oddolnym.
4. Trzeci poziom analizy. Zjawiska i procesy specyficznie polskie.
Odzyskanie niepodległości w 1918 i reintegracja społeczna oraz budowa instytucjonalna państwa złożonego z ziem trzech zaborów.
Druga wojna światowa i jej - w znacznej mierze niezależne od poziomu drugiego - konsekwencje demograficzne, społeczne, gospodarcze i polityczne dla społeczeństwa polskiego. (ogromne migracje ludności, przerwanie ciągłości zasiedlenia przestrzeni i przez to ciągłości tradycji kulturowej itd.)
5. Trzy okresy radykalnych zmian społecznych w Polsce XX wieku.
W większości tego okresu były to zmiany ewolucyjne, o różnym charakterze - od rozwoju i modernizacji po zastój, chroniczną niewydolność a nawet regres.
Pierwsza radykalna zmiana - lata 1914 - 1921 - doprowadziła do powstania niepodległego państwa polskiego (dokonała się przede wszystkim na poziomie trzecim).
Druga zmiana - 1939 - 1948 - najbardziej radykalna, dotyczyła wszystkich trzech poziomów. W tym okresie nastąpiło prawdziwe „przeoranie” całej polskiej rzeczywistości: od terytorium, struktury społecznej i etnicznej przez system gospodarczy i polityczny, aż po świadomość społeczną.
Trzecia zmiana - od roku 1989 - mniej radykalna od poprzedniej - nie występują tu zmiany granic, ruchy ludnościowe, fizyczne zanikanie całych segmentów struktury społecznej, przerwanie ciągłości kulturowej. Pojawiają się tylko częściowe zmiany, z których główną jest przywrócenie niepodległego państwa w nowych warunkach geopolitycznych.