Informacje wstępne
Nazwa epoki „oświecenie” zrodziła się w Niemczech pod nazwą (Aufklärung). W XVIII wieku rozpowszechniła się na inne nacje narodowe. W Anglii termin ten figurował jako „wiek rozumu”, we Francji „wiek filozofów”, zaś w literaturze polskiej posługiwano się określeniem „oświecenie”.
Pochodzenie terminu usiłował sformułować Franciszek Salezy Jezierski: „Od tego wyrazu zrobiono przenośne znaczenie oświecenia do rozumu ludzkiego, gdzie prawda ma być jak ogień, a poznawanie prawdy jak światło ognia”.
Etymologia pojęcia pochodzi od dawnej i rozgłoszonej w innych obszarach kulturowych metafory światła, słynnej przede wszystkim z języków kultu religijnego. W Piśmie Świętym światłość kontestuje z ciemnością. Oznacza pozytywne wartości, m. in. dobro i mądrość. Koncepcja myśli XVI i XVII wieku (przedstawicielami byli m.in. Filip Melanchton, René Descartes zwany Kartezjuszem), „stworzyli teorię światła naturalnego jako wrodzonej właściwości umysłu”.
Filozof Immanuel Kant w swej słynnej rozprawie, „Co to jest oświecenie” pisał: „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy”; „Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem bez obcego kierownictwa”.
Zalążek oświecenia rozpoczyna koniec baroku, zaś zakończenie przypada wraz z początkiem romantyzmu. Jako okres początkowy narodzin tejże epoki w Europie możemy uznać schyłek XVII wieku i początek XIX stulecia. Głównym ogniskiem jej rozwoju stała się Francja, Anglia oraz Niemcy.
Stolica Francji - Paryż uznawana była za centralny punkt kultury tego okresu. Urzędowy język tegoż kraju zaistniał jako międzynarodowy język inteligencji. Znaczący wpływ na rozkwit oświecenia w Europie miał rozwój prasy i firm wydawniczych. Sfera ich wpływu miała charakter ogólnonarodowy. Oświecenie w Polsce w dużej części czerpało z tradycji ogólnoeuropejskiej, jednak formowało się niezależnie od innych krajów.
Można wyróżnić charakterystyczne fazy omawianej epoki w Polsce:
1. WCZESNE OŚWIECENIE (od lat 40 XVIII wieku do 1764 r.).
Podczas trwania tego okresu miało miejsce powołanie do życia pijarskiego Collegium Nobilium przeznaczone dla młodych ludzi pochodzących ze środowiska szlacheckiego (1740r.). W tym samym roku została przeprowadzona zmiana reformy w szkolnictwie. Rok 1744 jest datą powstania Biblioteki braci Załuskich.
Sukcesem początkowego etapu oświecenia jest traktat Konarskiego „O poprawie wad wymowy” (1741r.), czy też „O skutecznym rad sposobie”, (od 1760 - 1763 r.), ewentualnie dzieło Leszczyńskiego „Głos wolny wolność ubezpieczający” (1743r.).
2. DOJRZAŁE OŚWIECENIE (od 1764 - 1795r.), zwane również „czasami stanisławowskimi”.
Moment ten powiązany jest z pojawieniem się czasopisma „Monitor” (od 1765r.). Rok ten także był początkiem funkcjonowania pierwszego w historii teatru publicznego. Data ta również kojarzy się z powstaniem Szkoły Rycerskiej, która figurowała także pod nazwą Korpusu Kadetów.
W etapie tym rozkwita głownie życie społeczno - kulturalne. Król Stanisław August Poniatowski sprawował opiekę nad twórcami literatury (od ok. 177 r. tzw. obiady czwartkowe). W 1775 r. uformowane zostało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
Efektem podjętych działań stały się prace Sejmu Czteroletniego (1778 r.). Została uchwalona konstytucja 3 maja (obalająca m. in. liberum veto).
3. SCHYŁEK OŚWIECENIA (od 1795 do 1822 r.).
W ostatniej fazie omawianej epoki wiąże się w dużej mierze z prądem niepodległościowym. Powstają wówczas Legiony Dąbrowskiego. W roku 1800 zawiązane zostało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego głównymi celami było: „Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych dobycia, używania, potrzebne zakrzewić umiejętności i sztuki.
Sentymentalizm i romans sentymentalny
Dla literatury oświecenia charakterystyczne są trzy prądy literackie:
- klasycyzm
- sentymentalizm
- rokoko
Nazwa prądu literackiego „sentymentalizm” zyskała rozgłos z racji powieści Laurence Sterne'a „Podróż sentymentalna”. Kierunek ten jest sceptycznie nastawiony względem kultury europejskiej. Początkowo istota określenia dotyczyła obszaru ludzkiej psychiki (opinie, wyobrażenia, poglądy), a także sposobu postępowania.
W latach 60 XVIII wieku wymowa wyrazu zaczęła przybierać kolejne znaczenie. Ujmowało ono sferę przeżyć wewnętrznych. Światopogląd ugruntowany jest na „czuciu, naturze, sercu, cnocie”. Empiryzm Dawida Hume'a uznawał przeżycia wewnętrzne (uczucia) jako odruch poznawczy, dzięki któremu możemy zrozumieć istotę świta. Na terenie polski nurt ten kształtował się w tym samym czasie, co klasycyzm.
Ukazujące się w Polsce tłumaczenia europejskiej powieści sentymentalnej po 1780 r. stały się przyczyną zaistnienia w XIX wieku romansu sentymentalnego. Pisarzami, których dzieła literackie reprezentowały powyższy prąd literacki byli m.in.: Maria Wirtemberska („Malwina, czyli domyślność serca”), Józef Lipiński, Ludwik Kropiński („Julia i Adolf”), Feliks Bernatowicz („Nierozsądne śluby”), Cyprian Godebski.
Maria Wirtemberska - „Malwina, czyli domyślność serca”
Utwór wydany w 1816 r., zdobył wielu zwolenników, do roku 1828 (miał jeszcze trzy edycje). Przetłumaczony został na język francuski (dwa wydania: 1817 r., 1822 r.), rosyjski (1834 r.). Z biegiem czasu miało miejsce nasilenie romansopisarstwa, a co za tym idzie „Malwina…” nie była już dziełem często sięganym przez czytelników.
Jest intrygującą książką etapu preromantycznego w Polsce. Przedstawia historię miłości (wnikliwa pod względem psychologicznym analiza uczuć kobiety, niezwykle wrażliwej), ale na dość szerokim tle obyczajowym środowiska.
Historyczne znaczenie nadaje jej fakt, iż była pierwszą polską psychologiczną powieścią. Zdaniem badaczy literatury „Malwina…” zawiera bardzo wiele wątków biograficznych z życia autorki.·
Dzieło Marii Wirtemberskiej jest bliski z utworem francuskiej pisarki pani Cottin „Claire d'Albe”. Analogia pomiędzy jednym tekstem kultury, a drugim występuje w sferze techniki. Mianowicie wykorzystane jest naprzemienne posługiwanie się listem i opowiadaniem. Jednak nie tylko schemat budowy świadczy o podobieństwie. Zaczerpnięcie podobnych motywów, czy też sposobu przedstawienia postaci.
Zastosowana 3 - osobowa narracja nadaje powieści charakter auktorialny. Przeplatanie pewnych zwrotów w 1 osobie ma za zadanie uwiarygodnić przeżycia wewnętrzne bohaterki. Wiedza narratora o psychice postaci jest stosunkowo duża.
Maria Anna Wirtemberska z Czartoryskich urodziła się 15 marca 1768 r. Była córką Adama Kazimierza (generał ziem podolskich, komendant Korpusu Kadetów, związany z Komisją Edukacyjną) i Izabelli z domu Fleming. Wychowaniem młodej Marii głownie zajmowała się panna Petit. Dorastała w sentymentalnej atmosferze. Na dwór w Puławach zjeżdżało wielu wykształconych osobistości.
Nadwornym poetą rodziny Czartoryskich był Kniaźnin, który pełnił również funkcję osobistego nauczyciela ich córki. Wykładał jej teorię z dziedziny literatury polskiej. Język francuski poznawała pod kierunkiem swej matki.
W wieku 16 lat wyszła za mąż (28 października 1784 r.) za Ludwika, księcia Wirtembergii. Posunięcie to nie ziściło się z jej woli. Bardzo cierpiała z tego powodu. Ślub ten odbył się w celu osiągnięcia określonych korzyści politycznych, kosztem jej osoby.
Związek ten nie przyniósł jej spełnienia, a jedynie wiele trosk. Ks. Ludwik był brutalnym mężem, który potrafił „chorą w połogu żonę z wściekłością za włosy z „wyciągnąć z łóżka”.
W małżeństwie tym nie było objawów miłości. Urodziła syna Adama (1792 r.).
Kiedy wybuchła wojna (wojska rosyjskie wtargnęły na teren Rzeczypospolitej w obronie targowicy), mąż jej okazał się zdrajcą narodu na rzecz Prus?
Maria zażądała po tym fakcie rozwodu i chwilowo osiadła w klasztorze Sakramentek. Po trudnych doświadczeniach zamieszkała ponownie w swym rodzinnym domu - Puławach.
Motyw miłości w „Malwina, czyli domyślność serca”
W „Malwinie…” występuje wiele motywów m.in. zagadkowy rodowód głównego bohatera, o którym w finale powieści dowiadujemy się całej prawdy, iż jest księciem. Kolejnym związanym również z tą postacią - bliźniacze podobieństwo. Natomiast pierwszorzędnym tematem tej książki staje się miłość. Jednak przed rozwinięciem tego problemu należy przedstawić ogólny zarys tejże historii.
Malwina dwudziestoletnia wdowa - główna bohaterka utworu zamieszkuje wieś o nazwie Krzewina. Życie spędza wraz ze swoją młodszą siostrą Wandą oraz ciotką. Nosi w sercu przykre wspomnienia z przeszłości. Mianowicie, kiedy miała czternaście lat z woli rodziców stanęła przed ołtarzem z mężczyzną, którego nie kochała. Był on dziedzicem licznych wsi. Po upływie roku od daty ślubu zmarli jej rodzice. Ich utratę przeżyła bardzo dotkliwie. Mąż mając już dość melancholijnego nastroju żony, zaczął szukać rozrywek, by móc się oderwać od zaistniałej sytuacji. Spotykał się ze starymi przyjaciółmi, urządzał polowania, nadużywał alkoholu.
Nie mając znikąd żadnego wsparcia, sama o własnych siłach odrodziła się na nowo. Wzbogacała swe wnętrze poprzez czytanie książek z biblioteki znajdującej się na zamku, poświęcała czas dla muzyki. W trakcie spacerów odwiedzała biednych, udzielała pomocy zdrowotnej, dodawała otuchy ludziom nieszczęśliwym. Taki rodzaj działań, jakim się oddawała dobrze wpływały na jej psychikę. Czuła się wtedy spełniona, potrzebna i szczęśliwa.
W takiej atmosferze upłynęły jeszcze 2 lata.
Pewnego dnia w tragicznym wypadku zginął jej mąż (spadł z konia). Niedługo potem przeprowadziła się do swego rodzinnego domu.
Młoda wdowa poznaje Ludomira (Płomieńczyka) w nietypowych okolicznościach. Uderzył piorun w chatę jednej z mieszkanek wioski - Smorokowej. Malwina bardzo ją szanowała i kochała tę kobietę. Pobiegła jej i dziecku na ratunek. Stłumiona dymem utraciła przytomność. Kiedy odzyskała pełnię zmysłów, ujrzała postać rannego mężczyzny, który to uratował dziecko - Alisię z pożaru. Cała gawiedź wiwatowała na jego cześć.
Młodzieniec pozostaje w posiadłości Malwiny w Krzewinie, ze względu na uraz ręki, jaki uzyskał w czasie owego pechowego dnia.
W czasie pobytu zdobył sympatię wszystkich domowników, ale przede wszystkim poruszył serce Malwiny.
Kiedy okres rekonwalescencji minął, Ludomir napisał Malwinie list pożegnalny, po czym opuścił Krzewinę.
Następnie akcja przenosi się do Warszawy, gdzie główna bohaterka poznaje, ks. Melsztyńskiego. Przypomina on Ludomira, który przebywał u niej w domu. Ten jednak traktuje ją bardzo obojętnie, tak jakby nigdy je nie znał.
Jego zachowanie było jednak uzasadnione, gdyż ks. Melsztyński nie był odpowiednikiem Ludomira, którego Malwina poznała podczas pożaru.
Ów ks. Melsztyński okazuje się bratem bliźniaczym Ludomira zwanego Płomieńczykiem (Historia opowiedziana przez Taidę).
Romans sentymentalny kończy się szczęśliwie - podwójnym ślubem (Malwiny i Ludomira oraz Wandy z ks. Melsztyńskim, także Ludomirem).
Znając ogólny schemat historii, można przystąpić do omówienia tematu miłości przedstawionego w tym utworze.
Uczucie ukazane pomiędzy Malwiną, a Ludomirem, to przykład miłości sentymentalnej. Mimo wielu niejasności, rozterek wewnętrzych bohaterów ma szczęśliwe zakończenie. Należy przedtawić bliżej tę historię dwojga zakochanych ludzi, aby zrozumieć istotę miłości, jaką „maluje” autorka „Malwiny…” Maria Wirtemberska.
Pierwsze spotkanie głównych bohaterów miało miejsce w trakcie pożaru, który owładnął chatę Somorkowej. Malwina starała się uratować Alisię, uwięzioną w tymże domu. Jednak celu swego nie dokonała, gdyż „w tem belka wpół spalona padła przed nią i przeszkodziła zupełnie do dalszego postepowania […] Jednak czas miała jeszcze postrzec, jak nieznajomy jakiś mężczyzna, przeskoczywszy krokwie wpół spalone, belki i tarcice zajęte, biegł do niej; wyciągnowszy ją z tego niebezpiecznego miejsca, ów nieznajomy na świeże wyprowadził powietrze”. Uwolnił ją z płonącego budunku, następnie pobiegł uratować Alisię.
Wacław Woźnowski, Oświecenie, w: Okresy literackie, red. Jan Majda, Warszawa 1990, s. 134 - 135
Wacław Woźnowski, polonistika.upol.cz/soubory/OSWIECENIE.rtf.
Teresa Kostkiewiczowi, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, Warszawa 1975, s. 192 - 193.
Tamże, s. 207.
Wacław Woźnowski, Oświecenie, w: Okresy literackie, red. Jan Majda, Warszawa 1990, s. 165.
Stanisław Dobrzycki, Z historii literatury polskiej, Warszawa 1986, s. 164.
Słownik literatury polskie j XIX wieku, pod red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowi, Wrocław 1994, s. 590.
Konstanty Wojciechowski, Wstęp, w: Malwina, czyli domyślność serca, Kraków, s. 3 - 7.
Tamże, s. 6.
„Syn księcia Ludwika i księżnej Marji, Adam Karol Wilhelm, wychowywał się krótki czas przy matce, poczem odebrał go ojciec. Służąc w wojsku rosyjskiem, w r. 1831 oblegał i bombardował Puławy”.
Wacław Borowy, Serc rozkosze niezmienione, w: Kamienne rękawiczki, Warszawa 1932, s. 87 - 88.
1
Ludwik Dębski, Puławy (1762 - 1830) Monografia z życia towarzyskieg i politycznego, Lwów 1888, s. 158 - 163.