Rola telewizji w życiu dziecka 6-letniego w opiniach dzieci i rodziców

SPIS TREŚCI

Wstęp …………………………………………………………………………4

ROZDZIAŁ I …………………………………………………………………6

PROBLEMATYKA BADAŃ W ŚWIETLE LITERATURY ……………….6

1. Funkcje i zadania telewizji ………………………………………….…6

2. Specyfika przekazu telewizyjnego ……………………………………11

3. Wpływ telewizji na rozwój osobowości dziecka ……………………..14

3.1. Pozytywny wpływ telewizji na rozwój osobowości jednostki ……….14

3.2. Zagrożenia w sferze fizycznej ………………………………………..16

3.3. Ujemne oddziaływanie telewizji na sferę intelektualną dziecka ……..17

3.4. Negatywny wpływ telewizji na sferę emocjonalną dziecka ………….18

3.5. Zagrożenia jakie niesie telewizja dotyczące sfery
społeczno - moralnej …………………………………………………20

4. Warunki podnoszące wychowawczą funkcję telewizji
   w rozwoju dzieci ……………………………………………………….......23

4.1. Rola rodziny w kształtowaniu prawidłowych nawyków korzystania z przekazu telewizyjnego przez dziecko ……………………………….23

4.2. Treść programów telewizyjnych a rozwój osobowości dziecka ………26

4.3. Rola przedszkola w ukierunkowywaniu dzieci do właściwego odbioru przekazu telewizyjnego …………………………………………………....27

ROZDZIAŁ II

METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ ……………………………...30

1. Przedmiot i cele badań …………………………………………………30

2. Problemy hipotezy i wskaźniki ………………………………………...31

3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ………………………………..37

4. Teren badań i charakter badanej grupy ………………………………...42

5. Organizacja i przebieg badań.………………………………………….43

ROZDZIAŁ III

WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH ……………………………………………45

1. Rola telewizji w życiu dziecka 6 - letniego w opiniach
   dzieci ……………………………………………………………………..45

1.1. Czas przeznaczony na oglądanie telewizji przez dziecko ……………46

1.2. Miejsce telewizji w kontekście innych zajęć …………………………49

1.3. Upodobania programowe najmłodszych ……………………………...51

1.4 Telewizyjne wzory osobowe preferowane przez sześciolatki ………..56

1.5 Wzory funkcjonowania rodzinno-domowego odbioru telewizji ……...59

1.6. Wzory osobowe a płeć dziecka ………………………………………..64

• Miejsce telewizji w życiu dziecka 6 - letniego w opiniach rodziców ……66

2.1. Czas spędzany przez dziecko przed telewizorem
w opiniach rodziców ……………………………………………………….66

2.2. Upodobania programowe dzieci w opiniach rodziców ……………….68

2.3. Rola telewizji w rozwoju osobowości dzieci w opiniach rodziców ….70

2.3.1. Telewizja a rozwój intelektualny dzieci ……………………………..73

2.3.2. Telewizja a rozwój społeczno - emocjonalny dziecka ……………...75

2.4. Wzory funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji w ocenie rodziców………………………………………………………………...76

1. Wiek rodziców a funkcjonowanie wzorów rodzinno - domowego odbioru telewizji. ………………………………………………………………….79

2. Wykształcenie rodziców a funkcjonowanie wzorów rodzinno - domowego odbioru telewizji. ……………………………………………………..81

WNIOSKI .....................................……….………………………………….…83

Bibliografia ………………………………………………………………….…85

Aneks ………………………………………………………………………..…87

WSTĘP

W dzisiejszym świecie najpotężniejszym medium wśród środków masowego przekazu, o największej sile oddziaływania jest telewizja.

Ten wynalazek dwudziestego wieku znacząco wpłynął na życie milionów ludzi, stając się dla nich najważniejszym środkiem informacji i rozrywki. Oglądanie programów telewizyjnych należy do ulubionych form spędzania wolnego czasu przeważającej liczby osób.

Telewizja przejęła wiele funkcji, które kiedyś pełniła prasa, książka czy spotkania towarzyskie i jak sądzi Mc Luhana „…uczyniła nas uczestnikami ważnych i mniej ważnych wydarzeń, stworzyła z aktywnych ludzi biernych podglądaczy, żyjących telewizją”.

Badacze od dość dawna interesowali się oddziaływaniem telewizji na jednostkę i grupy, w tym także na dzieci. Wielu psychologów i pedagogów niepokoił problem wpływu, jaki wywierają na dzieci tzw. aspołeczne treści serwowane za pomocą mediów.

Nie ulega dziś wątpliwości, jak dużą rolę odgrywa telewizja w rozwoju psychicznym dzieci , będąc zarazem jedną z najbardziej ulubionych, wygodnych, nie wymagających większego wysiłku intelektualnego rozrywką. Niestety coraz częściej badacze problemu wskazują na negatywny wpływ telewizji na wszystkie sfery rozwoju osobowości. Prawie wszyscy autorzy zajmujący się fenomenem wpływu telewizji na osobowość piszą, że pod wpływem częstego oglądania obrazów przemocy dzieci zaczynają reagować na nie obojętnie, ponieważ zmniejsza się ich próg wrażliwości na okrucieństwo. W związku z tym coraz częściej oskarża się telewizję o wzrost agresji i przemocy w życiu społecznym, w tym też o wzrost tych zachowań wśród dzieci i młodzieży.

Problemy te zainspirowały mnie do podjęcia pracy na temat znaczenia i miejsca telewizji w życiu dziecka i jego rodziny. Pragnęłabym, aby praca ta dostarczyła odpowiedzi na pytanie - jak należy zapobiegać zagrożeniom jakie może nieść częste oglądanie przez dzieci programów telewizyjnych.

Niniejsza praca składa się z części teoretycznej, metodologicznej, badawczej, prezentującej wyniki badań empirycznych, oraz z części podsumowującej wyniki badań.

W pierwszym rozdziale przedstawiłam rozważania na temat roli telewizji w życiu dziecka, wpływu na jego osobowość oraz warunków podnoszących wychowawczą i kształcącą funkcję telewizji w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym.

Drugi rozdział dotyczy metodologii badań własnych, w którym starałam się sformułować problemy badawcze, wskaźniki, metody oraz przebieg badań i ich organizację.

W trzecim rozdziale zaprezentowałam wyniki badań na temat miejsca telewizji w życiu dziecka sześcioletniego, oraz roli rodziców i nauczycieli w sensownym doborze programów.

Całość pracy zakończyłam podsumowaniem oraz wysunięciem wniosków.

ROZDZIAŁ I

PROBLEMATYKA BADAŃ W ŚWIETLE LITERATURY

1. Funkcje i zadania telewizji

Wynalazek i bogactwo zastosowań telewizji, są przez jej entuzjastów porównywane do genialnego odkrycia Gutenberga. Sąd taki formułowany jest głównie ze względu na rewolucyjne możliwości telewizji w komunikowaniu i edukowaniu, podstawą czego są dwie ważne zalety: natychmiastowość i wierność przekazywania na odległość różnorodnych systemów symboli.

Cywilizacja współczesna znalazła się na progu nowej ery, w której zasadnicze znaczenie ma gromadzenie, przetwarzanie i obieg informacji. Intensywny rozwój technicznych środków coraz szybszego, wierniejszego i prostszego przekazywania obrazu i dźwięku ma też konsekwencje polityczne i społeczne.

Stosunek ludzi do ekspansji multimediów i serwowanych za ich pośrednictwem treści obejmuje pełną skalę odniesień: od fascynacji do krytyki. Tę ostatnią wyraził najostrzej francuski socjolog i filozof Regis de Bray, nazywając współczesność okresem mediokracji, który charakteryzuje się władzą środków przekazu, przeciętnością i intelektualnym ubóstwem.

Oglądanie programów telewizyjnych należy do ulubionych form spędzania wolnego czasu przeważającej liczby osób, wśród których znajdują się odbiorcy mający także dostęp do innych instytucji upowszechniających kulturę.

Współczesne teorie pedagogiczne kładą silny nacisk aktywność dziecka, jego udział w wielorakich formach uczestnictwa kulturalnego.

Telewizja spełnia kilka funkcji. Jedną z nich jest funkcja kulturotwórcza, pełniąca rolę dostarczania niezbędnych informacji i wiadomości z różnorodnych dziedzin życia oraz upowszechniania sztuki.

Odbiorcy mają możliwość poznania i zrozumienia wielu wydarzeń życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego, mogą również wzbogacać swoją wiedzę, uzupełniać braki w edukacji, rozwijać swoje zainteresowania.

Z drugiej strony - szeroki strumień informacji o faktach, opinie, komentarze i krytyki przekazywane za pośrednictwem telewizji, stwarzają często niemożność rozróżnienia spraw istotnych od błahych. Telewizja zamiast uczyć, może zabijać aktywność, odciągać od innych form uczestnictwa w kulturze.

Funkcję ludyczną spełniają głównie programy rozrywkowe. Ich rola zależy od jakości programu, sposobu odbioru, a także od wrażliwości odbiorców. Może jednak zaistnieć tendencja do spędzania wolnego czasu zupełnie bezmyślnie, bez jakiegokolwiek zainteresowania sztuką i nauką, bądź też prezentowanie autentycznych faktów w krzywym zwierciadle.

Funkcja stymulująca ma spełniać zadanie zachęcania odbiorców do pełniejszego uczestnictwa w kulturze oraz ma dostarczać porad potrzebnych w życiu. Może to zmierzać do kształtowania zróżnicowanych zainteresowań i upodobań, do podnoszenia własnego poziomu kultury, do kształtowania postaw.

Funkcja wzorotwórcza polega na propagowaniu określonych stylów życia, wzorów postępowania i naśladowania, na upowszechnianiu treści wychowawczych, na prezentowaniu sylwetek ludzi odznaczających się zróżnicowanymi wartościami i osiągnięciami z różnorodnych dziedzin życia, nauki, techniki i sztuki. Może stać się jednak tak, że telewizja zamiast pełnić tę funkcję, będzie upowszechniać wartości negatywne oraz sprzyjać ślepemu naśladownictwu różnych wzorów postępowania niekoniecznie pozytywnych, lansować standardowe zachowania, ujednolicone upodobania artystyczne, może kształtować postawy wygodnictwa i konsumpcyjnego nastawienia do życia.

Funkcja interpersonalna przyczynia się do tego, że człowiek może poznać życie ludzi w odległych krajach, zrozumieć ich problemy, poznać różne kultury, tradycje, obyczaje. Funkcja ta ma za zadanie wzmocnienie kontaktów międzyludzkich. Są to warunki sprzyjające wzbogacaniu i stymulacji indywidualnego rozwoju ludzi i społeczeństw, a także wspólnego rozwiązywania globalnych problemów i integracji świata.

Z drugiej strony, telewizja może ugruntować postawy egoistyczne i zamiast łączyć ludzi, prowadzić do izolacji człowieka, do poczucia osamotnienia w kręgu najbliższych mu ludzi. Wypada więc powtórzyć za J. Gajdą, że „kulturotwórcze funkcje telewizji są uzależnione od treści programu, ale taż i przede wszystkim - od użytku jaki z nich robi odbiorca.”.

J. Izdebska za jedne z najważniejszych funkcji telewizji uważa funkcję kształcącą i wychowawczą, więc im chcę poświęcić więcej uwagi.

Powszechnie wiadomo, że telewizja oddziałuje na emocje, wyobraźnię, myślenie. Cieszy się też szczególną popularnością wśród dzieci i młodzieży, ma zatem znaczne możliwości kształtowania ich postaw. Jednak tylko wtedy wywiera ona pozytywny wpływ na opinie i postawy widzów, jeśli prezentowane programy spełniają odpowiednie warunki. Wykorzystanie szansy edukacyjnej zależy od jakości emitowanych programów to zarówno ich treści jak i formy.

Telewizja podejmuje takie zagadnienia, które interesują niemal wszystkich, stara się o formułowanie przekazów umożliwiających odbiór każdemu - o czym już pisałam wcześniej.

Szybki rozwój cywilizacji zmusza człowieka do nieustannego uzupełniania nabytych wiadomości i umiejętności.

Przekaz telewizyjny jest jedną z najważniejszych form umożliwiających masowe dokształcanie.

Powinno to polegać na zapoznaniu odbiorców różnych programów edukacyjnych z zasadami techniki samodzielnego uzupełniania oraz rozszerzania informacji zawartych w przekazie telewizyjnym. Te zadania telewizja realizuje poprzez programy szkolne, stosując przy tym różne formy filmowe i dziennikarskie.

Telewizja otwiera dzieciom i rodzicom : „drzwi” do poznawania i przyswajania wiedzy o społeczeństwie i kulturze, o obowiązującym systemie norm i wartościach poprzez:

• Udostępnienie odbiorcom różnych programów telewizji krajowej, satelitarnej, kablowej,

• Stwarzanie sytuacji wyboru stacji telewizyjnej, programów o określonej treści,

• Poprzez wprowadzenie dzieci i rodziców w świat faktów, zdarzeń, zjawisk i procesów.

Telewizja może stać się dla widzów inspiracją do różnych działań, źródłem rozrywki, zabawy, dawać możliwość regeneracji zużytych sił fizycznych lub psychicznych, inspirować do nowych, pozytywnych zachowań dzieci w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole, w środowisku lokalnym.

Nie bez znaczenia są tu wzory osobowe postaci telewizyjnych.

Wśród pedagogów podkreślających znaczenie wzorów osobowych w kształtowaniu postaw moralnych, zaczynają coraz częściej pojawiać się głosy na temat anty wychowawczego oddziaływania wzorów negatywnych czyli antywzorów, które ukazują człowieka odczuwającego niepokój i zagrożenie.

Refleksyjny stosunek do tego typu bohatera, ocena jego zachowania, wniknięcie w motywy jego postępowania, może stanowić wspaniałą okazję do zastanowienia się nad własnym życiem, stać się drogą do samodzielnego kształtowania własnego poglądu na świat. Należy uczyć dziecko dostrzegania i analizowania sytuacji i poszczególnych scen, ponieważ one decydują w dużej mierze o wychowawczej sile oddziaływania postaci.

J. Gajda zaznacza, że jeśli bohater pozytywny został pokazany w sytuacji banalnej, traci na sile oddziaływania, nie staje się wzorem osobowym. I odwrotnie, nawet zdecydowanie negatywni bohaterzy, których czyny powinny być jednoznacznie potępione, mogą budzić sympatię widzów.

Telewizja może podjąć i skutecznie realizować rolę inspirującą w wychowaniu rodzinnym dziecka poprzez mnogość ciekawie zrealizowanych programów dla dziecka, zawierających wartościowe treści wychowawcze, które pomagają w kształtowaniu osobowości małego widza.

Prezentując najnowsze osiągnięcia nauki i techniki, twórczość artystów różnych dziedzin sztuki, telewizja powinna przyczynić się do rozwoju zainteresowań dzieci i młodzieży, do zaszczepienia w nich „wirusa ciekawości”. Wpływ na kształtowanie zainteresowań, dostarczanie konkretnej wiedzy z różnych dziedzin może być bardzo duży, ponieważ telewizja ma bogate możliwości prezentowania przedmiotów, zjawisk i procesów w atrakcyjnej silnie oddziałującej na człowieka formie.

Do zadań telewizji J. Izdebska zalicza pełnienie określonych funkcji wychowawczych w życiu dziecka; inicjację wiedzy z zakresu wychowania: pedagogicznej, psychologicznej i medycznej i w ten sposób stwarzanie rodzicom możliwości pozyskania tej wiedzy drogą przekazów telewizyjnych. Poza tym, telewizja powinna inspirować rodziców do pracy wychowawczej z dzieckiem, do wykorzystania zdobytej wiedzy w konkretnych działaniach opiekuńczych, kulturalnych w rodzinie, w rozwiązywaniu różnych problemów wychowawczych.

Wielostronność zastosowań telewizji zasługuje na szczególną uwagę, ale z drugiej strony zmusza osobę korzystającą z telewizji do dogłębnego poznania jej atutów i mankamentów, jej specyficznego języka oraz uwarunkowań realizatorsko - technicznych o czym będę pisała w kolejnych podrozdziałach.

2. Specyfika przekazu telewizyjnego

Jak wspomniałam w poprzednim podrozdziale, aby zrozumieć specyfikę przekazu telewizyjnego, trzeba sobie odpowiedzieć na pytanie - dlaczego telewizja jest tak bardzo sugestywna i ma ogromny wpływ na psychikę człowieka?

Brytyjska psycholog H. Himmelweit przyjęła, że określenie „wpływ” oznacza długotrwały proces, który pojawia się w szeregu nieraz trudno uchwytnych zmian w różnych sferach osobowości, a więc w poglądach i postawach odbiorcy, począwszy od najprostszych do złożonych, kształtowanie się norm i ocen moralnych oraz estetycznych, akceptacji jednych wartości i odrzuceniu innych, w tworzeniu się obrazu świata i ludzi.

H. Himmelweit wyróżniła trzy rodzaje wpływu, jaki na dzieci i młodzież wywierają środki masowego oddziaływania, mianowicie: wpływ bezpośredni, kumulatywny i podświadomy. Wpływ bezpośredni to działanie emocjonalne programu lub filmu oraz intelektualne opracowanie obejrzanych treści. Wpływ kumulatywny polega na gromadzeniu wpływów poprzednio obejrzanych programów, sumowania ich i dokonywaniu zmian w psychice. Podobne znaczenie ma wpływ podświadomy. Widz może początkowo odrzucić postawy prezentowane mu przez ekran, z czasem jednak okoliczności towarzyszące ulegają zapomnieniu, a napięcie uczuciowe wywołane przez postawę bohatera tkwi w odbiorcy.

Przekaz telewizyjny odznacza się specyficznym językiem, bazującym na pewnym systemie znaków, mają one charakter werbalny, wizualny, dźwiękowy. Jeżeli język słowa oddziałuje na człowieka przez odwołanie się do zmysłu słuchu i wzroku i dzięki temu jego moc oddziaływania jest zwielokrotniona.

Jak wykazują badania autentyczność obrazu telewizyjnego dostarczanego „na żywo”, wpływa na motywację i koncentrację uwagi odbiorcy, dodając poczucie uczestnictwa w oglądanym wycinku rzeczywistości. Mechanizm ten uruchamia poczucie zaciekawienia i niepewności wobec faktów obserwowanych. Poza tym wykorzystanie wysokiej jakości obiektywów i mikrofonów daje możliwość pełniejszej percepcji, niż ta jaką zapewnia osobiste uczestnictwo. Występuje tu zjawisko znane jako wzmocnienie przekaźnikowe - środek komunikowania uwypukla niewidoczne gołym okiem szczegóły obiektu.

Elementy obrazu telewizyjnego tj. światło, kontrast, kolor i cień są porządkowane w układy, które same lub w kombinacji z dźwiękiem mogą wiernie oddać znaczącą treść rzeczywistości.

Czynniki telewizyjne tak jak muzyka, ruch i kolor mogą budzić reakcje emocjonalne niezależnie od doświadczeń własnych, oglądającego program telewizyjny. W telewizji jest możliwe wytworzenie środowiska emocjonalnego bez korzystania ze słów, a więc tylko dzięki obrazowi.

Oceniano, że najczęściej oglądają telewizję dzieci przejawiające trudności w kontaktach społecznych z rówieśnikami, rekompensując e ten sposób brak możliwości spędzania czasu wolnego w grupie. Zauważono też, że „nałogowymi” telewidzami są często dzieci pozbawione miłości rodzinnej, osamotnione, przeżywające sytuacje konfliktowe.

W wyniku wielotorowości oddziaływania tzn. dynamiczny i statyczny obraz, słowo mówione, muzyka, naturalne odgłosy przyrody i techniki, cisza oraz dramaturgia akcji, programy bardzo silnie angażują widzów. Zaangażowanie to zależy od wieku odbiorców. Im widz jest młodszy, mniej krytyczny, posiadający mniejsze doświadczenie i możliwości czerpania wiedzy i wzorów wartości, czy stylów życia z innych źródeł niż telewizja, tym wpływ telewizji jest większy.

Kolorowe, atrakcyjne dla młodego widza ruchome obrazy przykuwają jego uwagę, a oglądane w coraz większym wymiarze czasu - prowadzą nawet do uzależnień jak pisze Izdebska - „są narkotykiem zażywanym w ogromnych dawkach”.

Telewizyjna forma przekazu wychowawczo - dydaktycznego jest niezwykle sugestywna, pozostawia silne ślady w korze mózgowej w zakresie wszystkich sfer osobowości dziecka.

O tym, w jakim stopniu jest to oddziaływanie pozytywne, a w jakim negatywne - napiszę w następnym podrozdziale.

3. Wpływ telewizji na rozwój osobowości dziecka

W poprzednim podrozdziale omówiłam rodzaje wpływu przekazu telewizyjnego na widza, teraz przedstawię atuty telewizji, a także zagrożenia jakie niesie ze sobą w rozwoju osobowości dziecka: w sferze fizycznej, emocjonalnej i intelektualnej.

Badacze telewizji nie są zgodni co do jednoznacznego określenia roli telewizji, jedni wyrażają się o niej pozytywnie, inni natomiast dostrzegają niemalże same negatywy.

3.1. Pozytywny wpływ telewizji na rozwój osobowości jednostki

Niesprawiedliwością byłoby niedostrzeganie wartości, które daje telewizja dzieciom. Problem polega na tym, że jest ich niewiele i trzeba umieć je wskazać i wykorzystać, a rodzice i wychowawcy nie zawsze to czynią. Odbiór telewizji jest procesem zachodzącym między jakimś typem dziecka, a typem programu w określonej sytuacji. Efektywną treść programu stanowi nie to, co on w sobie zawiera lecz to co z niego odbiorca przyjmuje.

W przypadku odbioru telewizji przez dziecko, niebywałą rolę odgrywa rozwój wrażeń wzrokowych i słuchowych. Wrażliwość wzroku dzięki obrazom telewizyjnym jest ćwiczona nie tylko przez dynamikę i bogactwo efektów wizualnych telewizyjnego zjawiska ekranowego. Treść obrazów poprzez zainteresowanie dziecka, mobilizuje jego uwagę poprzez własną aktywność co prowadzi do nawyku uważania. Telewizja odgrywa doniosłą rolę w rozwoju spostrzeżeń, czyli zmysłowego odzwierciedlania przedmiotów lub zjawisk jako pewnych całości. Sprzyja kształtowaniu uwagi gdyż rozbudza zainteresowanie treścią nauczania i pomaga dziecku w uświadomieniu celu i znaczenia przyswajanych wiadomości.

Rozsądne korzystanie z telewizji dostarcza pewnego zasobu wiadomości z wielu dziedzin życia. W ich uzyskanie nie trzeba wkładać większego wysiłku. Telewizja daje poczucie uczestnictwa w tym co się dzieje w kraju i na świecie, rozwija zdolności poznawcze. Jak wynika z badań - z przekazu słowno - wizualnego jaki oferuje telewizja człowiek przyswaja 80% informacji czyli aż 50% więcej niż z przekazu akustycznego.

Proponowane przez producentów filmy, programy odrywają widza od codzienności i przenoszą w inny świat, bawią, zmuszają do refleksji, inne znów dostarczają emocji czy okazji do autentycznych przeżyć, pobudzają do działania zgodnie z systemem obowiązujących w społeczeństwie norm, wartości i ideałów.

Dużą rolę odgrywa telewizja w życiu ludzi niepełnosprawnych, samotnych, chorych ponieważ urozmaica im czas, uczy wytrwałości i pokonywania własnych słabości.

Dzięki szerokiemu zasięgowi i bogactwu stosowanych form, telewizja dociera do odbiorców o różnym przygotowaniu intelektualnym i emocjonalnym. Programy te mogą stwarzać okazję do stymulowania sfery poznawczej i intelektualnej, a nawet do wyrównywania poziomu intelektualnego dzieci, młodzieży jak również ludzi dorosłych.

Fakt, Ze telewizja posiada potencjalne możliwości wywierania pozytywnego wpływu wychowawczego na różne sfery osobowości dziecka nie oznacza, że jest ona wspaniałym dobrodziejstwem dwudziestego wieku. Wielu badaczy przypisuje jej wpływy wręcz demoralizujące, niosące niebezpieczeństwo dla procesu wychowania, uniemożliwiające dziecku odpoczynek w samotności, ciszy i wytchnieniu.

3.2. Zagrożenia w sferze fizycznej

Badania prowadzone w wielu krajach wykazują, że aż 80% dzieci i młodzieży w wieku 4 - 20 lat ogląda telewizję codziennie. Telewizja zawładnęła czasem wolnym dzieci wypierając inne sposoby wykorzystania tego czasu. Zjawisko to nazwano „efektem wyporności” ponieważ ofiarą telewizji padają: sen, życie towarzyskie, kontakty rówieśnicze, zajęcia hobbistyczne, sportowe i nauka własna.

J. Izdebska twierdzi, że telewizja może zahamować lub utrudnić prawidłowy rozwój fizyczny dziecka - co w konsekwencji prowadzi do różnych chorób. Przykładem może być tzw. choroba telewizyjna, której objawami są: zapadnięta klatka piersiowa, zaokrąglone plecy, zwiotczałe mięśnie, schorzenia oczu, lęki nocne.

Wielogodzinne przesiadywanie przed telewizorem wywołuje u dzieci wady wzroku, prowadzi do skolioz, zmniejszania się masy mięśni, otyłości. Reklamy zachęcają małych widzów do jedzenia batoników, chipsów, czekoladek, a te tuczą, odbierają apetyt, a nie dostarczają składników niezbędnych młodemu organizmowi.

O negatywnym wpływie reklam będę pisała odrębnie.

Podczas oglądania telewizji, nawet u dzieci całkowicie zdrowych, dochodzi do zaburzeń w przemianie materii, obejmuje się wówczas wzrost poziomu cholesterolu we krwi wraz z upływem godzin spędzonych przed telewizorem.

Niepokojący jest wzrost schorzeń alergicznych powodowanych przez nadmierne przeciążenie narządów zmysłowych, na co najbardziej narażone są dzieci - a wynika to z ich rozwoju psychofizycznego.

Jeżeli kontakt dzieci z telewizją nie będzie racjonalny to nie jest możliwe uniknięcie zagrożeń w niej tkwiących. Telewizja ciągle proponuje widzom „zostańcie z nami” i to właśnie wtedy gdy dziecko powinno pobawić się z rówieśnikami, pobiegać, pograć w piłkę. Nawet propagowany przez media sport raczej utwierdza w oglądających postawę telewizyjnego kibica niż zawodnika.

Konsekwencją niedostatku ruchu jest gorsza kondycja, mniejsza odporność, a także większa skłonność do zachorowań.

3.3. Ujemne oddziaływanie telewizji na sferę intelektualną dziecka

Nadmierne oglądanie telewizji przez dzieci prowadzi do ich „ niedostatecznej aktywności nie tylko fizycznej ale także społecznej i intelektualnej”.

Charakterystyczne dla wielu badań jest założenie, że wpływ telewizji na dziecko jest z gruntu negatywny i niszczący. Skrajne stanowisko zajmuje Marie Vinne, która opierając się częściowo na badaniach klinicznych dowodzi, że telewizja niszczy zdolności dziecka do samodzielnego myślenia, upośledza rozwój mózgowia, zachęca do „myślowego lenistwa”, osłabia zdolności językowe wręcz zaburza słownictwo.

R. Wojdan - Jaskulska dodaje, że telewizja usypia wyobraźnię dzieci, które pod jej wpływem stają się bierne, bezkrytyczne, mieszają fikcję z rzeczywistością, mają problemy z identyfikacją emocji i ich wyrażaniem.

Ogromna ilość przekazywanych codziennie informacji o faktach i zdarzeniach, wymaga od widza selekcji, klasyfikowania i wartościowania.

Wielu pedagogów w „natłoku” przekazywanych treści dostrzega niebezpieczeństwo płytkiego i pobieżnego ich odbioru przez dziecko, które najczęściej nie potrafi wykonać wyżej wymienionych operacji ze względu na ich stopień trudności. Konsekwencją tego może być nastawienie do odbioru głównie programów rozrywkowych, łatwych, nieskomplikowanych, nie wymagających wysiłku umysłowego.

Podawanie dziecku gotowych obrazów sprawia, że jego wyobraźnia, myślenie nie mają się na czym ćwiczyć, wszystko otrzymuje gotowe, bez swojego udziału.

Maria Braun - Gałkowska po przeprowadzonych badaniach dotyczących oddziaływania telewizji na osobowość odbiorcy stwierdza, że dzieci „telewizyjne” mają gorsze wyniki w myśleniu abstrakcyjnym, cechują się mniejszą pobudliwością i niższym poziomem niepokoju.

Na zakończenie tych rozważań przytoczę cytat J. Wilkońskiej, która uważa, że „telewizyjne dzieci z czasem nie potrafią się bawić, brak im nowych pomysłów, telewizja nie zostawia miejsca dla dziecięcej fantazji”.

3.4. Negatywny wpływ telewizji na sferę emocjonalną dziecka

Dziecko od pierwszych lat pobudzone dźwiękiem i ruchem, grą świateł, kolorów obserwuje przesuwające się na ekranie telewizora obrazki. W miarę rozwoju coraz więcej rozumie , reaguje śmiechem, ruchem, smutkiem i płaczem.

Telewizja dla zaspokojenia potrzeb najmłodszych emituje różnorodne programy: bajeczki i baśnie, dziecięce spektakle teatralne, filmy, programy rozrywkowe i edukacyjne.

Niestety dzieci oglądają programy nie tylko do nich adresowane ale również przeznaczone dla dorosłych. W wielu programach telewizyjnych prezentowany jest nadmiar obrazów niosących ze sobą duży ładunek emocjonalny. Drastyczna treść może stworzyć napięcia nerwowe, zaburzające poczucie bezpieczeństwa, a bierna obserwacja jeszcze bardziej potęguje ten stan.

Również niebezpieczne jest systematyczne i długotrwałe oddziaływanie na małego widza. Niemożność rozładowania uczuć podczas oglądania ulega kumulacji, zaburza zachowanie dziecka. Może nastąpić gwałtowne wyładowanie emocjonalne, ruchowe, a nawet stępienie wrażliwości na silne bodźce - określane jako zjawisko desensytyzacji.

Polega ono na tym, że wielokrotne oglądanie scen walki, wypadków i ludzkiej krzywdy wywołuje początkowo silne pobudzenie emocjonalne, z czasem staje się coraz bardziej obojętne. Bodźce przestają być stymulujące i znika normalnie im towarzysząca reakcja psychofizjologiczna. Następuje rosnące zobojętnienie na tego typu sceny, które muszą być coraz bardziej wstrząsające żeby wywołać reakcję.

Jest to szczególnie niebezpieczne zjawisko w odniesieniu do dzieci, które znajdują się w okresie intensywnego rozwoju osobowości.

Badania prowadzone przez A. Bandurę dowiodły, że dzieci uczą się zachowywać obserwując innych - tzw. teoria społecznego uczenia się. Stwierdzenie to obejmuje nie tylko wzory czyli modele społeczne w postaci żywych osób lecz także modele fikcyjne, postaci bohaterów z filmu i telewizji przedstawiony w sposób uproszczony lub rozbudowany, postacie o skondensowanych albo rozproszonych cechach dodatnich lub ujemnych. Wywierają one szczególny wpływ dzięki mechanizmom naśladownictwa oraz identyfikacji.

Działanie mechanizmu identyfikacji wiąże się z wyszukiwaniem wzorów działań i zachowań, utożsamia się z nimi, dążeniem do ich naśladowania.

Identyfikacja umożliwia dziecku współdziałanie z bohaterem, przeżywanie jego losów tak jakby to były jego własne.

Z licznych eksperymentów wynika, że dzieci nie tylko naśladują konkretne zachowania agresywnego modela ale wymyślają nowe formy czyli, że agresywność się uogólnia.

Istniały w psychologii koncepcje mówiące, że oglądanie przemocy fikcyjnej redukuje ją w rzeczywistości gdyż zaangażowanie emocjonalne towarzyszące oglądaniu obrazów umożliwia rozładowanie własnej agresywności. Badania zaprzeczyły tym twierdzeniom. Osoby preferujące programy telewizyjne eksponujące agresję okazały się bardziej wrogie i miały mniejsze poczucie winy.

3.5. Zagrożenia jakie niesie telewizja dotyczące sfery społeczno - moralnej

W wielu programach telewizyjnych przedstawiane są różne formy aspołecznego postępowania jednostek lub grup; ukazujące się okrucieństwo, gwałt, przemoc, bezwzględność. Programy zawierające sceny grozy, agresji, powodują u dzieci wrażliwych uczucie lęku, mogą pobudzać do agresywnego zachowania objawiającego się w formie wyładowania złości na przedmiotach martwych, gniewie, płaczu. Reakcje takie są najczęściej wyrazem poczucia bezradności i bezsilności wobec zła.

Szczególnie podatne są na naśladowanie negatywnych społecznie zachowań są dzieci niedostosowane społecznie, pochodzące z rodzin rozbitych lub zdemoralizowanych, dla których prezentowane na ekranie formy zachowań są głównym wzorem przyjęcia i akceptowania.

Telewizja może więc zachęcać do podejmowania działań aspołecznych oraz podsuwać sposoby dokonywania przestępstw jeśli takie czyny pragnie się popełnić.

Poza tym sceny takie mogą zachwiać równowagę psychiczną dzieci i wywołać u nich niepokój.

Obserwowana powszechnie agresywność i rosnący odsetek udziału osób nieletnich w popełnianych przestępstwach, a także doniesienia o przemocy stosowanej wobec kolegów przez dzieci każą poważnie podejść do tego tematu.

Jakkolwiek telewizja nie jest jedyną przyczyną wzrostu agresywności ale jej współodpowiedzialności nie można lekceważyć.

Mówiąc o negatywnym wpływie telewizji na sferę społeczno - moralną dziecka nie sposób pominąć oddziaływania reklam telewizyjnych będących typem przekazu bardzo silnie pobudzającym dziecięce emocje i wyobraźnię.

Reklamy stanowią uproszczone komunikaty kulturowe, łatwe i przyjemne w odbiorze, pokazujące luksus, konsumpcję jako ważne kierunki ludzkich aspiracji nie mówiące jednak nic o pełnej mozołu, wyrzeczeń drodze do tego wiodącej.

Standarty telewizyjne kształtują u dzieci określone wymagania i pragnienia w odniesieniu do przyjaciół, własnej rodziny i jej stanu posiadania. Narzucają określony styl życia i konsumpcji wyrażający się w nabywaniu pewnych przedmiotów, szczególnie zabawek, spożywaniu określonych napojów, słodyczy.

Reklamy wpływają nie tylko na kształtowanie potrzeb konsumpcyjnych oraz ukierunkowanie ich zaspokojenia ale również na postawy wobec życia. Silna frustracja wywołana u dzieci młodszych przez oglądanie reklam może zburzyć ich prawidłowy rozwój, wpływając na ukształtowanie potrzeb ukierunkowanych głównie na wartości moralne. Niespełnione marzenia, dążenie do zakupu reklamowanej rzeczy, wywołują też więcej konfliktów w rodzinach, co nie sprzyja więzi psychicznych między rodzicami a dziećmi.

Niestety nie każde dziecko osiąga z wiekiem postawę dojrzałą pozwalającą na nieuleganie zawartej w reklamie presji. Wpływowi reklam telewizyjnych niełatwo zapobiec dlatego rodzice i pedagodzy powinni analizować z dziećmi ich formę i treść, co mogłoby rozwinąć dziecięcy krytycyzm i ułatwić niepoddawanie się presji zawartej w każdej reklamie telewizyjnej.

Tak więc telewizja niezależnie od tego czy jest to działanie świadome, czy nie- ma wpływ na odbiorców szczególnie małych, którzy są w okresie kształtowania postaw i systemu wartości.

Przez swoje oddziaływanie stwarza potencjalne zagrożenie dla życia rodziny i rozwoju osobowości dziecka.

O tym w jaki sposób temu zapobiegać i jak ukierunkowywać dziecko do prawidłowego korzystania z przekazu telewizyjnego będzie mowa w następnym podrozdziale.

4. Warunki podnoszące wychowawczą funkcję telewizji w rozwoju dzieci

Wprost trudno wyobrazić sobie obecną rzeczywistość bez prasy, radia, ki

na czy telewizji, która wkroczyła w życie ludzi, stała się potężnym środkiem informacji i rozrywki, a przez to zrewolucjonizowała w jakiejś mierze współczesnego człowieka.

Telewizja stała się również najbardziej angażującym sposobem spędzania czasu przez dziecko. Może być ona źródłem wiedzy o najnowszych osiągnięciach w nauce, kulturze, technice, może przekazywać najważniejsze wartości społeczne, moralne, obyczajowe, wzbogacać osobowość dziecka, kształtować i rozwijać wyobraźnię, myślenie, wrażliwość emocjonalną.

Telewizja może dostarczać wiele pomysłów do twórczości słownej, konstrukcyjnej, plastycznej, muzycznej, ruchowej. Może też nieść wiele zagrożeń, o których pisałam. Chcąc przeciwstawić się negatywnym przyzwyczajeniom oraz zminimalizować jej negatywny wpływ na rozwój dziecka należy rozpocząć prace w tej dziedzinie już w wieku przedszkolnym.

Jest to ważne zadanie dla rodziców, twórców programów telewizyjnych oraz dla przedszkola.

4.1. Rola rodziny w kształtowaniu prawidłowych nawyków korzystania z przekazu telewizyjnego przez dziecko

Dziecko uczestnicząc w naturalnych sytuacjach życia rodzinnego przyswaja wiedzę elementarną o świecie, wartości, normy społeczno - moralne, kulturę domu rodzinnego, poznaje sposoby zaspakajania potrzeb, rozwijania indywidualnych zainteresowań. Istotnym składnikiem środowiska wychowawczego rodziny jest telewizja będąca stałym elementem życia rodzinnego poprzez fakt istnienia jej w rodzinie i niemalże codziennego „korzystania” z niej przez członków rodziny.

Rola jaką spełnia telewizja w wychowaniu rodzinnym zależy przede wszystkim od tego jakie miejsce zajmuje w rodzinie, w jakim zakresie jest wykorzystywana i w jaki sposób odbierana przez domowników.

Telewizja jako medium nie jest ani dobra, ani zła dla życia rodziny jej wartość zależy od tego w jakim kierunku tkwiące w niej możliwości wychowawczego oddziaływania będą spożytkowane w rodzinie i z jakim efektem dla dziecka . Przebieg i efektywność tego procesu zależy z kolei w ogromnym stopniu od rodziców odpowiedzialnych za racjonalne korzystanie przez dzieci z telewizji i innych mass mediów.

Kontakt dziecka z telewizją rozpoczyna się w rodzinie od pierwszych lat jego życia przybierając charakter codziennego obcowania z tym środkiem. Telewizja towarzyszy rodzinie w dni powszednie, świąteczne wypełniając czas wolny, a także czas różnych zajęć jest centralną i integralną częścią rodzinno - domowego życia.

Niezmiernie są ważne zagadnienia dotyczące roli jaką telewizja może spełniać w procesie integracji rodziny. Istotny w tym procesie jest sposób i charakter odbioru programów telewizyjnych przez członków rodziny, umożliwiający powstanie więzi psychicznej między nimi co może nastąpić gdy programy są oglądane wspólnie, a rodzice kierują uwagę dziecka na treści wartościowe.

Przygotowanie dzieci do uczestnictwa w odbiorze telewizji wymaga pewnej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej obejmującej między innymi warunki zewnętrzne odbioru telewizji przez dzieci czyli odległość od ekranu, ostrość obrazu, pozycja przy siedzeniu, kształtowanie umiejętności wyboru i odbioru programów telewizyjnych, wpływ telewizji na dziecko oraz wykorzystanie tego wpływu w procesie wychowania.

Wdrażanie dzieci do prawidłowego odbioru programów telewizyjnych, przejawiać się może w wyznaczaniu przez rodziców „miejsca” telewizji wśród innych sposobów spędzania wolnego czasu, w ustaleniu pory i czasu oglądania telewizji, w rozwijaniu zainteresowań określoną tematyką programów, a także zachęcanie do wspólnego ich odbioru.

Nie można przy tym zapomnieć o inspirowaniu członków rodziny oglądających telewizję do rozmowy, dyskusji o programie, dokonywaniu jego oceny, wysuwaniu refleksji, tłumaczeniu dziecku niezrozumiałych mu treści czy terminów.

Celowe jest również zaznajomienie dziecka z programem audycji telewizyjnych na cały tydzień. Przy pomocy rodziców można zakreślać wybrane pozycje, które są mu potrzebne w przedszkolu, szkole, które go interesują i są ulubionymi programami.

Pomoc dziecku ze strony rodziców staje się często niezbędna dla prawidłowej recepcji odbieranych treści, śledzenia ze zrozumieniem ukazywanych na ekranie obrazów.

Nie ma wątpliwości, że telewizja wykorzystywana w rodzinie w sposób mądry może wnieść istotny wkład w proces wychowania rodzinnego.

4.2. treść programów telewizyjnych a rozwój osobowości dziecka

Twórcy programów dla dzieci powinni w większym stopniu niż do tej pory umiejętnie wykorzystywać osiągnięcia współczesnej dydaktyki w zakresie sposobów dróg uczenia się dziecka nie tylko przez przyswajanie ale przede wszystkim odkrywanie, przeżywanie, działanie, a także uwzględnić szereg kryteriów dotyczących skuteczności organizowania procesu wychowania.

Istnieje potrzeba wykształcenia u małego widza właściwego korzystania z telewizji czyli wybierania wartościowych pozycji, filmów i audycji, a jednocześnie przeciwstawiania się biernemu oglądaniu programów telewizyjnych. Należy również dążyć do wytworzenia krytycznej postawy wobec prezentowanych treści.

Poprzez treści dotyczące najistotniejszych problemów współczesności, osiągnięć w dziedzinie nauki, techniki, kultury różnych narodów, poprzez kształtowanie u odbiorców postawy tolerancji i poznawania kultury innych społeczeństw, postawy twórczej, otwartej na poznawanie najbliższego środowiska i świata, telewizja może odegrać istotną rolę w edukacji humanistycznej i globalnej dzieci - o czym już pisałam wcześniej.

Olbrzymia więc odpowiedzialność za treść, formę i sposób jej przekazywania spoczywa na telewizji i dotyczy w szczególności programów adresowanych do małych odbiorców.

Muszą oni pamiętać, że o zakwalifikowaniu programu dla dzieci ma decydować nie jego przypuszczalna popularność ale także poziom estetyczny i zawartość treściowa. Często jako programy dla dzieci anonsowane są filmy zupełnie dla nich nie odpowiednie, tylko dlatego, że posługują się animacją. Jeżeli filmy uważane dotąd za filmy dla dzieci oddziałują w kierunku zwiększenia agresji powinny byś wycofane, a emitowane lepsze.

Przykładem takiego podjętego działania jest zmiana dokonana przez telewizję polską w „Wieczorynkach”. Na skutek uwag po dokonanej analizie nastąpiła reforma tego programu. W efekcie stwierdzono spadek średniej liczby scen destrukcji w czasie jednego wieczoru z 18 do 14 i wzrost liczby scen konstruktywnych z 5 do 12.

Pozwala to mieć nadzieje, że zarząd TVP zmierzać będzie do ograniczenia agresji w telewizji i że oceny przekazywane do telewizji będą brane pod uwagę przez osoby decydujące o programach. Obowiązkiem tak telewizji publicznej jak i prywatnej jest dbanie o to by swymi programami nie działać na dzieci w sposób szkodliwy ale przeciwnie by dostarczać im pozytywnych wzorów, które kształtują ich postawy. Nie wystarczy przecież aby telewizja ograniczała obrazy przemocy trzeba żeby jeszcze prezentowała treści pozytywne.

M. Braun - Gałkowska uważa, że telewizja „nie powinna być wynalazkiem siejącym agresję w duszy ludzkiej ale nośnikiem pozytywnych wartości.” Jednocześnie jest zdania, że „nie chodzi o całkowite wyczyszczenie programów z wszelkich scen agresji ale o zmniejszenie ich liczby i drastyczności, a jednocześnie nasycenie programów treściami pozytywnymi i o zachowanie właściwej proporcji między jednymi, a drugimi.”

4.3. Rola przedszkola w ukierunkowywaniu dzieci do właściwego odbioru przekazu telewizyjnego

Ważnym zadaniem przedszkola staje się przełamanie nawyku biernego i powierzchownego oglądania telewizji przez stosowanie wybranych pozycji programu telewizyjnego w pracy wychowawczo - dydaktycznej z dziećmi. Efekty można uzyskać tylko przy systematycznym wprowadzaniu i wykorzystywaniu wybranych programów.

Na ukształtowanie z przedszkolaka aktywnego widza ma wpływ przygotowanie się nauczyciela, właściwa i sprawna organizacja odbioru telewizji, przygotowanie dzieci do zaangażowanego oglądania audycji, dokładne opracowanie jej po obejrzeniu, oraz wykorzystanie materiału z programu w zabawach i zajęciach.

Dobór programu powinien uwzględniać wiek dzieci, poziom ich rozwoju, możliwości psychofizyczne, zakres doświadczeń oraz potrzeby. Zadaniem nauczycieli jest wybranie programu, który posiada bogate wartości poznawcze i artystyczne oraz są lubiane przez dzieci. Rolą nauczycielki jest także wrażanie przedszkolaków aby nie łączyły oglądania telewizji z innymi czynnościami np. spożywanie posiłków czy rysowanie.

Nauczyciel ma kierować uwagę dzieci na najważniejsze momenty, wyjaśniać niezrozumiałe pojęcia, uczyć ujawniania osobistych przeżyć, gdyż tylko wtedy możliwa jest wymiana myśli i oddziaływanie na dziecko przez dorosłych. Istotną sprawą w przyzwyczajaniu dzieci do aktywnego odbioru jest przygotowanie do uważnego oglądania, zwrócenia ich uwagi na ważne dla nich szczegóły. Dzieci dobrze przygotowane nie odbierają biernie ale myślą, analizują, porównują i wyciągają wnioski.

Po obejrzeniu programu dzieci powinny przedstawić własne spostrzeżenia, wrażenia, a zadaniem nauczyciela jest zebranie podanych w programie wiadomości i omówienie problemów poznawczych, wychowawczych i estetycznych. Wykorzystanie telewizji to nie tylko twórczość słowna. Od inwencji twórczej nauczyciela zależy różnorodność sposobów wykorzystania programów w pracy wychowawczo - dydaktycznej. Mogą to być rysunki, zabawy tematyczne z wykorzystaniem rekwizytów, układanie dialogów i odgrywanie z użyciem kukiełek itp.

Jednak sama działalność przedszkola w zakresie stwarzania warunków do spontanicznej i kierowanej edukacji telewizyjnej dzieci nie wystarczy. Należy jeszcze zachęcać rodziców do czuwania nad odbiorem w domu. Po to aby wyrobić w dzieciach czynną postawę telewidzów ważna staje się współpraca z rodziną dziecka, czemu służy szeroko pojęta „pedagogizacja telewizyjna” rodziców. Obejmuje ona rozmowy indywidualne na zebraniach dotyczących problematyki telewizyjnej, a więc roli telewizji w życiu dziecka, konieczności kontroli oglądanych przez dzieci programów, organizowania warunków dobrego odbioru.

ROZDZIAŁ II

METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ

1. Przedmiot i cele badań

„Badanie naukowe jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie wybranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej lub kulturalnej.”

Przedmiotem badań pedagogicznych jest określona działalność ludzi, która związana jest z intencjonalnym kształtowaniem osobowości człowieka wraz z materialnym i pozamaterialnym jego kontekstem.

J. Pieter badaniami naukowymi określa ogół czynności w obrębie pracy naukowej - od powzięcia i ustalenia problemu aż do opracowania materiałów naukowych włącznie.

Pierwszym etapem w badaniach naukowych jest określenie przedmiotu tych badań.

Przedmiotem badań pedagogicznych jest przede wszystkim działalność pedagogiczna, a więc procesy wychowania zachodzące w różnych środowiskach, nauczania, samowychowania i uczenia się, ich cele, treści, przebieg, metody, środki i organizacja.

Przedmiotem niniejszej pracy jest określenie roli telewizji w życiu dziecka przedszkolnego.

Każde działanie związane z badaniami naukowymi wymaga od osoby je przeprowadzającej celu, czyli tego, co chce osiągnąć w wyniku podjętych badań.

Ważne jest zatem uświadomienie sobie przyczyn i motywów podejmowania badań oraz do czego mogą być przydatne wykorzystane w nich wyniki.

Według Z. Skornego wśród celów badań można wyróżnić:

• cele teoretyczno - poznawcze

• praktyczno - wdrożeniowe

Cele teoretyczno - poznawcze wiążą się z dokonaniem opisu i klasyfikacji określonych zjawisk, procesów, czynności z poznaniem ich przebiegu oraz wykryciem prawidłowości kierujących badanymi zjawiskami tzn. pewnych związków zależności i uwarunkowań, które między nimi mogą występować.

Cele praktyczno - wdrożeniowe odnoszą się z kolei do możliwości wykorzystania wyników badań w konkretnej ludzkiej działalności np. wychowawczej.

Celem teoretyczno - poznawczym podjętych przeze mnie badań jest uzyskanie materiału, który pozwoli odpowiedzieć na pytanie: Jakie miejsce w życiu dziecka 6 - letniego zajmuje telewizja. Zamierzam również ocenić jakie znaczenie wychowawcze pełni kontakt dziecka z obrazem telewizyjnym.

Celem praktyczno - wdrożeniowym jest sformułowanie ogólnych zasad koncepcji metodologicznej oddziaływań dydaktyczno - wychowawczych na dziecko 6 - letnie w odniesieniu do rodziców i nauczycieli określających właściwe korzystanie z przekazu telewizyjnego.

2. Problemy hipotezy i wskaźniki

Formułowane problemy badawcze są podporządkowane obranemu tematowi badań oraz wyznaczonym celom. Określa się tyle problemów, ile jest konieczne, aby wyczerpać temat pracy. Chcąc aby problemy wyznaczały zakres naszych działań cząstkowych powinny spełniać kilka warunków: być jasne, wyraźne, realne.

Pojęcie problemu w literaturze naukowej jest różnie interpretowane, chociaż definicje nie są bardzo rozbieżne w swojej treści. Słowo „problem” pochodzi z języka greckiego „problema” i oznacza m. in. zagadnienie, zadanie, sprawa do rozwiązania.

Według J. Pietera „problem naukowy jest swoistym pytaniem, a jako taki zakłada pewną wiedzę: coś się wie formułując problem, a czegoś się nie wie i właśnie chodzi o to aby się dowiedzieć czyli aby poznać prawdę w obrębie tego czego się nie wie.

Zdaniem M. Łobockiego „problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych.

Formułując problem badawczy stawiamy sobie pytania, które uświadamiają nam nasz zakres wiedzy i rozmiary tego, czego nie wiemy. Pytania te mogą dotyczyć cech przedmiotu, zjawiska ich wartości. Mogą to być pytania proste dotyczące jednej cech lub właściwości przedmiotu, albo pytania złożone dotyczące rodzaju związków i ich zależności między zjawiskami.

K. Ajdukiewicz formułuje dwa rodzaje pytań: rozstrzygnięcia i dopełnienia. Na pytania rozstrzygnięcia można udzielić tylko jednej z dwu alternatywnych odpowiedzi. Natomiast pytania dopełnienia stwarzają możliwości udzielenia różnych odpowiedzi.

Można zatem pierwsze nazwać pytaniem kierunkowym, a drugie pytaniem twórczym. Z analizy powyższych definicji wynika, że każdy problem jest pytaniem, chociaż nie każde pytanie jest problemem. Problemem badawczym są te pytania, które zawierając pewną wiedzę pokazują zakres pewnej niewiedzy.

Formułowanie problemu badawczego zmusza nas do stawiania pytań najpierw ogólnych, a następnie coraz bardziej szczegółowych. Najczęściej ze znanych klasyfikacji problemów wymienia się problemy zależnościowe i opisowe.

Na tej podstawie określiłam problemy w mojej pracy jako główne i szczegółowe o charakterze głównie opisowym z uwzględnieniem jako dodatkowych również problemów zależnościowych.

Problemem naczelnym badań własnych jest: Jakie miejsce w życiu dziecka 6 - letniego zajmuje telewizja?

Sformułowałam trzy problemy główne wraz z problemami szczegółowymi.

Pierwszy problem brzmi:

1. Jakie miejsce w życiu dziecka 6 - letniego zajmuje telewizja w opiniach dzieci?

1. Ile czasu dzieci spędzają przed telewizorem?

2. Jakie miejsce zajmuje oglądanie telewizji przez dzieci 6 - letnie w kontekście innych zajęć?

3. Jakie są upodobania programowe dzieci?

4. Jakie postacie telewizyjne pełnią funkcję wzorów osobowych dla 6-latków?

5. Jakie zwyczaje panują w rodzinie w związku z oglądaniem telewizji?

6. Czy telewizyjne wzory osobowe zależą od płci dziecka?

Drugi problem główny:

2. Jakie znaczenie według opinii rodziców odgrywa telewizja w życiu dziecka 6 - letniego?

1. Ile czasu w opinii rodziców spędzają dzieci przed telewizorem?

2. Jakie programy telewizyjne cieszą się według rodziców największą popularnością wśród dzieci?

3. Jak rodzice oceniają programy telewizyjne dla dzieci?

4. Jak oceniają rodzice rolę telewizji w rozwoju osobowości swoich dzieci?

1. Jak oceniają rodzice rolę telewizji w rozwoju intelektualnym?

2. Jak oceniają rodzice rolę telewizji w rozwoju społeczno - emocjonalnym?

5. Jaka jest rola rodziców w kształtowaniu prawidłowych wzorów korzystania z przekazu telewizyjnego?

1. Czy rola rodziców w kształceniu prawidłowych wzorów korzystania z przekazu telewizyjnego zależy od wieku?

2. Czy rola rodziców w kształtowaniu prawidłowych wzorów korzystania z przekazu telewizyjnego zależy od wykształcenia?

Problemy badawcze lub raczej ich zespół stanowi podstawę formułowania hipotez. Hipoteza to przypuszczalne rozwiązanie problemów, jak pisze S. Szymczak „założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk”.

Z kolei zdaniem M. Łobockiego „hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań”.

Z. Skorny sądzi, że „hipoteza może dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości”.

Hipotezy formułujemy wówczas, gdy szukamy odpowiedzi na pytania zawarte w problemach zależnościowych.

W związku z wynikającymi z mojej pracy problemami badawczymi zależnościowymi wysuwam przypuszczalne odpowiedzi w postaci hipotez.

Hipoteza główna opisowa:

Zakłada się, że telewizja zajmuje czołowe miejsce w życiu dzieci 6-letnich w opiniach ich samych.

Hipoteza 1.

Zakłada się, że telewizyjne wzory osobowe zależą w dużym stopniu od płci dziecka, telewizyjne wzory osobowe dziewczynek różnią się od wzorów preferowanych przez chłopców.

Hipoteza 2.

Zakłada się, że wiek rodziców ma wpływ na wzory funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji. Zakłada się, że im starsi rodzice tym bardziej zbliżona jest do optymalnej wartość wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji.

Hipoteza 3.

Zakłada się, że wykształcenie rodziców ma wpływ na wzory funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji. Zakłada się, że im wyższy poziom wykształcenia, tym wartość wzoru funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji jest wyższa.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez J. Izdebską oraz własnych spostrzeżeń zakładam, że telewizyjne wzory osobowe dziewczynek zadecydowanie różnią się od wzorów preferowanych przez chłopców. Dziewczynki chętnie utożsamiają się z bohaterkami pełnymi uroku wdzięku, sławy natomiast chłopcy z bohaterami odznaczającymi się siłą, zręcznością i odwagą.

Zakładam również, że im wyższy jest poziom wykształcenia rodziców, tym uczestnictwo dzieci w odbiorze jest bardziej racjonalne, natomiast im niższe wykształcenie rodziców, tym bardziej brak kontroli i opieki nad odbiorem telewizji przez dzieci.

Zakładam też, że im rodzice są młodsi, tym większa swoboda pozostawiana dzieciom w odbiorze programów, a im starsi rodzice, tym dobór programów dla dzieci jest bardziej przemyślany.

Ważną pod względem metodologicznym czynnością badawczą jest ustalenie wskaźników.

Wskaźnik to pewna cecha zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, iż zachodzi zjawisko jakie nas interesuje.

Z. Skorny wśród wskaźników wymienia:

• przedmiotowe i podmiotowe,

• realne,

• inferencyjne

Wskaźnikami przedmiotowymi (tzw. behawioralnymi) są fakty występujące w zachowaniu się, które stwierdzamy dokonując ich obserwacji. Mogą to być objawy fizjologiczne lub czynności np. bladnięcie lub zaczerwienienie jako wskaźnik stanu pobudzenia emocjonalnego.

Za wskaźniki podmiotowe można uznać wyniki uzyskane za pomocą testów, kwestionariuszy lub innych technik pomiarowych. Funkcję tych wskaźników spełniają wypowiedzi osób dotyczące ich subiektywnych stanów psychicznych, z których wnioskujemy o istnieniu przyporządkowanych im zmiennych.

Natomiast wskaźnikami inferencyjnymi w badaniach są zjawiska obserwowalne nie bezpośrednio np. pewne składniki osobowości lub mechanizmy psychiczne np. neurotyzm czy agresywność jako wskaźnik niedostosowania społecznego lub bierność, negatywny stosunek do pracy jako wskaźniki wadliwych postaw społecznych.

Wskaźniki własne mają charakter podmiotowy, gdyż wartości badanych zjawisk określiłam na podstawie uzyskanych odpowiedzi wychowanków na pytania zawarte w kwestionariuszu rozmowy kierowanej oraz odpowiedzi rodziców i nauczycieli na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety dla rodziców i nauczycieli.

3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Po sformułowaniu problemów badań, ustaleniu wskaźników dokonałam doboru metod, technik i narzędzi badań.

Wśród autorów, brak jest zgodności co do rozumienia powyższych pojęć. Różnice są tak istotne, iż to co dla niektórych jest metodą dla innych jest techniką lub odwrotnie.

Pod pojęciem metody badawczej Z. Skorny rozumie stosowany w danej nauce sposób dochodzenia do prawdy, umożliwiający formułowanie należycie uzasadnionych i sprawdzonych stwierdzeń dotyczących określonej kategorii zjawisk, stanowiących podstawę rozwiązania problemów naukowych.

Zdaniem M. Łobockiego „metody są z reguły pewnym ogólnym systemem reguł dotyczących organizowania określonej działalności badawczej tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych na z góry założony cel badawczy.

T. Pilch metodę badań określa jako „zespół” teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujący najogólniej całość postępowania badawczego zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.

M. Łobocki techniki badawcze określa jako „bliżej skonkretyzowane sposoby realizowania zamierzonych badań”.

T. Pilch stwierdza, że cechą konstruktywną technik badawczych, pozwalającą odróżnić ją od metod od metod jest to, że „technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo - jednorodnych,” podczas gdy „metoda zawiera w sobie szereg działań o różnym charakterze.”

Analizując literaturę metodologiczną przyjęłam klasyfikację metod badań pedagogicznych według T. Pilcha:

• sondaż diagnostyczny,

• monografię pedagogiczną,

• metodę indywidualnych przypadków,

• eksperyment pedagogiczny.

W podjętych przeze mnie badaniach zastosowałam najczęściej wykorzystywaną w pracach metodę sondażu diagnostycznego. Jest ona zdaniem T. Pilcha „sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą generację generalną, w której badane zjawisko występuje.

W badaniach sondażowych najczęściej stosowanymi technikami są według T. Pilcha:

• obserwacja,

• wywiad,

• ankieta,

• badanie dokumentów i materiałów, techniki projekcyjne.

Dla uzyskania materiału niezbędnego do rozwiązania postawionych w mojej pracy problemów wykorzystałam następujące techniki badawcze:

1. Wywiad

2. Ankietę.

T. Pilch określa wywiad jako „rozmowę badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”

Istnieją różne rodzaje wywiadu, ze względu na sposób przygotowania (konstruowania) wyróżnia się wywiad skategoryzowany lub nieskategoryzowany. Ze względu na liczbę badanych osób wywiad dzieli się na indywidualny lub zbiorowy.

Wywiad nieskategoryzowany daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności, a nawet pogłębiania zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych. Technika ta pozostawia dużo miejsca własnej inwencji zarówno pytającemu jak i badanemu.

Wywiad skategoryzowany ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań, zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych.

Wywiad jawny polega na informowaniu respondentów o podstawowym celu badań. Natomiast ukryty sprowadza się do nawiązania kontaktu słownego w naturalnych sytuacjach, których respondenci nie wiedzą, że są przedmiotem badań.

Wywiad indywidualny przeprowadzony jest tylko z jedną osobą, natomiast wywiad zbiorowy jednocześnie z kilkoma osobami. Jednym z wariantów wywiadu jest rozmowa kierowana. Wywiad taki powstaje, gdy badany udziela odpowiedzi na listę pytań, które zadaje badający. Posługuje się on kwestionariuszem wywiadu.

T. Pilch definiuje ankietę jako technikę gromadzenia przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.

Pytania ankiety powinny być konkretne „ścisłe i jednoproblemowe”. Najczęściej są zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterię czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może. W przypadku kafeterii półotwartej mamy do czynienia z takim zestawem możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem „inne”, pozwalający odpowiadającemu na zaprezentowanie swojej odpowiedzi.

Ankieta dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego, rozbitego na kilka zagadnień szczegółowych. Wypełnienie ankiety polega na podkreśleniu właściwej odpowiedzi lub stawianiu określonych znaków przy odpowiednich zadaniach kafeterii. Zatem ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych jako narzędzie poznania cech zbiorowości, faktów, opinii, danych liczbowych. Cechą odróżniającą ankietę od wywiadu jest to iż nie wymaga kontaktu bezpośredniego badającego z badanymi.

Podstawą badań ankietowych i kwestionariuszowych są pytania. Na ogół wymienia się dwa rodzaje pytań ankietowych i kwestionariuszowych, mianowicie otwarte (wolne) i zamknięte (skategoryzowane).

Pytania otwarte pozostawiają osobom badanym całkowitą swobodę wypowiedzi, używane są częściej w ankietach niż w kwestionariuszach, umożliwiają bardziej osobiste i pogłębione wyznania. Ponadto pozwalają badanemu ustalić hierarchię ważności problemów w jakiej badane osoby dostrzegają główny wątek omawianej przez nich problematyki.

Pytania zamknięte przewidują gotowe odpowiedzi przemyślane uprzednio przez badającego, Osoby badane dokonują jedynie wyboru spośród sugerowanych im odpowiedzi, które są tak dobrane, że wyczerpują na ogół wszystkie możliwe rozwiązania jakie nasuwać się mają w związku z postawionym pytaniem.

W zakresie pytań zamkniętych są pytania alternatywne przewidujące dwie możliwości odpowiedzi („tak” lub „nie”) oraz pytania wykluczające, wymagające wyboru spośród więcej niż dwóch możliwych odpowiedzi.

Do przeprowadzenia badań niezbędne są narzędzia badawcze, określane przez Z. Skornego jako „środki pomocnicze wykorzystywane przy gromadzeniu materiałów empirycznych przydatnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu badań.”

W mojej pracy narzędziami badawczymi są: kwestionariusz wywiadu dla dzieci oraz kwestionariusz ankiety dla rodziców

4. Teren badań i charakter badanej grupy

Badania przeprowadziłam w Miejskim Przedszkolu nr 2 w Mielcu, mieszczącym się w najstarszej części miasta. Przedszkole liczy sześć oddziałów, w tym trzy oddziały dziesięciogodzinne i trzy pięciogodzinne tzw. „zerówki”.

Badana przeze mnie zbiorowość dzieci i rodziców została wybrana w sposób celowy, który wg Z. Skornego oznacza „dobór świadomy, uwzględniający kryteria wyboru osób mających być przedmiotem badań”.

Przebadałam 20 dzieci sześcioletnich z oddziału „zerowego”, w tym 11 dziewczynek i 9 chłopców oraz 20 rodziców. Objęte badaniami dzieci w tym roku po raz pierwszy zetknęły się z oddziaływaniem wychowawczo - dydaktycznym jakie ma miejsce w przedszkolu, w jednorocznym oddziale pięciogodzinnym. Do tej pory pozostawały pod opieką jednego z rodziców. Wywodzą się głównie ze skromnie żyjących rodzin o niskim statusie społecznym utrzymujących się głównie w większości z pracy jednego z rodziców. Mimo, że nauczycielka prowadząca tą grupę dołożyła wszelkich starań, aby proces adaptacji przebiegał jak najkrócej, są jeszcze dzieci, które bardzo przeżywają codzienne rozstania z rodzicami.

Ogólnie, sześciolatki te nie sprawiają większych trudności wychowawczych, są chętne do udziału w proponowanych przez nauczyciela zabawach, zajęciach czy okolicznościowych uroczystościach. U niektórych dzieci zauważa się trudności w koordynacji wzrokowo - ruchowej oraz wady wymowy wynikające z zaniedbań środowiskowych. Nauczycielka stara się eliminować wszelkie braki stosując nowoczesne metody nauczania, poza tym dzieci są pod stałą opieką logopedy i psychologa. Sala, w której mieści się oddział zerowy wyposażona jest w różnorodne pomoce dydaktyczne i zabawki, umożliwiające indywidualny rozwój zainteresowań i możliwości poznawczych dzieci.

Badani rodzice pracują głównie w nowopowstałych zakładach produkcyjnych w Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Mielcu. Kilkoro z nich chętnie angażuje się w sprawy przedszkola służąc pomocą w przygotowaniu pomocy dydaktycznych, organizowaniu uroczystości czy wycieczek. W kontaktach indywidualnych przejawiają dużą troskę o dobro dziecka i przywiązują większą wagę do zaleceń nauczycielki aniżeli pozostali rodzice, z którymi współpraca układa się gorzej, a oni nie zawsze właściwie interpretują potrzeby swoich dzieci oraz nauczycielki.

Wśród badanych rodziców znalazło się 12 kobiet i 8 mężczyzn. Wiek badanych mieści się w granicach od 25 do 30 lat - 5, od 31 do 35 lat - 11, od 35 do 40 lat - 4. Rodzice ci legitymują się wykształceniem zawodowym - 13, średnim - 4, wyższym - 3.

5. Organizacja i przebieg badań.

Badania we wszystkich grupach: dzieci, rodziców przeprowadziłam na przełomie stycznia i lutego 2000 roku.

Chcąc uzyskać informacje na interesujące mnie problemy przygotowałam kwestionariusz rozmowy kierowanej dla dzieci składający się z 28 pytań. Codziennie przez około półtora tygodnia przeprowadzałam indywidualne rozmowy z trojgiem dzieci w ramach czasu przeznaczonego na zabawy dowolne. Każda rozmowa trwała około 15 - 20 minut. Większość dzieci z zainteresowaniem brała udział w prowadzonych przez mnie badaniach, znalazły się jednak takie, które po kilku pytaniach były znudzone i niechętnie się wypowiadały. Ogółem dzieci najczęściej nie potrafiły uzasadnić swoich odpowiedzi na postawione im pytania.

Rodzicom rozdałam kwestionariusze ankiet, które wypełnili anonimowo w domach. W większości oddanych mi w ciągu tygodnia przez rodziców kwestionariuszach - podobnie jak w przypadku dzieci - brakowało uzasadnień na poszczególne pytania, bądź też w ogóle nie było na nie odpowiedzi.

Po zebraniu materiału badawczego, uporządkowaniu istotnych danych, dokonaniu analizy otrzymanych wyników sformułowałam wnioski dające odpowiedź na pytania badawcze. Analizę i wyniki przeprowadzonych badań przedstawię w kolejnym rozdziale.

ROZDZIAŁ III

WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH

Przystępując do analizy materiału empirycznego, zebranego przy pomocy kwestionariusza ankiety wśród rodziców oraz kwestionariusz rozmowy wśród dzieci, starałam się rozstrzygnąć główne problemy badawcze własnych badań. Zebrany materiał empiryczny przybliża problematykę roli telewizji w życiu dziecka 6- letniego.

Oprócz danych liczbowych obliczanych na podstawie przeprowadzonych badań, wykorzystałam też krótkie wypowiedzi i uzasadnienia dzieci i rodziców na postawione im pytania.

Dokonałam analizy częstotliwości obcowania z telewizją najpopularniejszych form spędzania wolnego czasu przez dzieci, przedstawiłam upodobania programowe dzieci i ich rodziców, wartości prezentowane przez postacie filmowe i bajkowe preferowane przez dzieci. Starałam się też ukazać rolę rodziców we właściwym ukierunkowaniu dzieci do odbioru przekazu telewizyjnego.

• Rola telewizji w życiu dziecka 6 - letniego w opiniach dzieci

O wielkiej i stale rosnącej popularności telewizji, świadczy między innymi fakt, iż w obecnych czasach niemal w każdym domu znajduje się telewizor. zjawisko to obrazuje popularność i powszechność telewizji jako środka masowej komunikacji. Posiadanie odbiornika telewizyjnego przez prawie każdą polską rodzinę, wydaje się zupełnie naturalne i oczywiste. Chcąc potwierdzić m9je przypuszczenia zapytałam dzieci czy mają w domu telewizor.

Okazało się, że na 20 osób biorących udział w badaniu wszystkie posiadają telewizor oraz radio, oprócz tego 4 dzieci ma jeszcze magnetowid. Skoro w każdym domu jest telewizor, zainteresowało mnie czy wszystkie dzieci go oglądają. Zadałam więc pytanie: „czy lubisz oglądać telewizję, a jeśli tak to dlaczego"? nie było dziecka, które nie lubiłoby tego zajęcia. Mało tego, każde z nich opowiadało się za tym, że codziennie „coś ogląda”. Konsekwentnie drążyłam dalej, gdyż chciałam uzyskać odpowiedź na dalszą część pytania, dlaczego telewizja jest tak chętnie oglądana.

Odpowiedzi były bardzo zbieżne, wszystkie dzieci uznały, że oglądają ponieważ są tam ciekawe bajki, filmy i programy. Jedno dziecko dodało, że: „gdy się w domu nudzę, bo na polu jest brzydka pogoda, to mogę sobie pooglądać coś fajnego”.

Zatem telewizja stanowi pewnego rodzaju rozrywkę i to nie tylko dla dzieci. Kolory gra świateł przesuwające się obrazki, dźwięki, niejednokrotnie wręcz przykuwają uwagę także i dorosłego widza. Nie wydaje się więc dziwne, że dziecko tym bardziej i chętniej będzie się wpatrywało w rozgrywającą na ekranie akcję. W tej sytuacji pozostaje dowiedzieć się ile czasu dzieci spędzają przed telewizorem.

1.1. Czas przeznaczony na oglądanie telewizji przez dziecko

O popularności telewizji nie świadczy jedynie liczba posiadanych odbiorników telewizyjnych, ale także ilość czasu poświęcona na jej oglądanie. Chcąc mieć orientacje na temat czasu jaki dzieci poświęcają telewizji zadałam pytanie: „jak często w twoim domu jest włączony telewizor”? — Wyniki ilustruje tabela nr 1.

Tabela 1

Częstotliwość oglądania telewizji przez dzieci

N - 20

Nr Pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
20	Jak często w twoim domu włączony jest telewizor?	Cały czas	6
				Wtedy gdy rodzina ma czas wolny	10
				Tylko na określone programy	4
Σ			20

Z danych przedstawionych w tabeli, wynika, że największa grupa dzieci ogląda telewizję wtedy, gdy rodzina ma czas wolny, co jest zjawiskiem mało pocieszającym, gdyż nie wykluczone, że może to oznaczać wielogodzinne przesiadywanie domowników przed telewizorem. Tylko w nielicznych rodzinach telewizor jest włączony na określone programy. Niepokojące jest, że aż w 6 rodzinach odbiornik włączony jest przez cały dzień.

Jednak dane te nie są konkretnym odzwierciedleniem ilości badanego czasu przed odbiornikiem. To, że w niektórych domach ciągle jest włączony telewizor, nie świadczy o tym, że dziecko przez wiele godzin przed nim przebywa chociaż i taka możliwość należy brać pod uwagę.

Biorąc pod uwagę fakt, że badając dzieci posługiwałam się kwestionariuszem rozmowy, który dawał możliwość przechodzenia z rozmowy kierowanej w swobodną, dokonałam w przybliżeniu oceny ilości czasu spędzanego przez każde dziecko przed ekranem.

Przestrzegając norm higieniczno - pedagogicznych określających telewizyjny wymiar czasu, który dla dziecka 6 - letniego maksymalnie wynosi 45 minut dziennie przyjęłam 5 kategorii:

Norma - 45 minut

niewiele ponad normę - około 1 godziny

średnio ponad normę - około 1/5 godziny

dużo w stosunku do normy - około 2 godziny

bardzo dużo w stosunku do normy - ponad 2 godziny.

Dane przedstawia tabela nr 2.

Tabela 2

Czas przeznaczony na oglądanie telewizji

N - 20

L. p.	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
1	Norma	-
2	Niewiele ponad normę	3
3	Średnio ponad normę	3
4	Dużo w stosunku do normy	12
5	Bardzo dużo w stosunku do normy	2
Σ		20

Czas jaki dzieci poświęcają telewizji jest dosyć zróżnicowany i wynosi od 1 do 2 godzin i dłużej (cały wieczór). Zależy on między innymi od czasu wolnego jakim dysponują dzieci. Mając na uwadze, że są to sześciolatki, których po przyjściu z przedszkola w zasadzie nie dotyczy zbyt wiele obowiązków można sądzić, że zdecydowaną większość czasu poświęcają wybranym przez siebie zajęciom, w tym również oglądaniu telewizji.

Wyniki przeze mnie uzyskane jednoznacznie potwierdzają wyniki badań prowadzone przez różne ośrodki wskazujące na to, że czas oglądania telewizji przez dzieci jest bardzo duży. Okazuje się, że zdecydowana większość ogląda codzienne programy co najmniej 2, a nawet więcej godzin, co w stosunku do normy jest o wiele za dużo.

Jest to niepokojące, ponieważ wynika z tego, że dzieci poświęcają telewizji całe popołudnia, a nawet wieczory co jest bardzo szkodliwe tak pod względem zdrowotnym jak i psychicznym fakt ten uzasadnia obawy pedagogów, psychologów i lekarzy zajmującym się badanym zjawiskiem.

Zapytałam też dzieci: „czy wyobrażasz sobie swój dom bez telewizji”? badania wykazały, że aż 17 dzieci nie wyobraża sobie życia bez telewizora. Tylko 3 odpowiedziało, że mogłoby się bez niego obyć. Uzyskane wyniki nie potwierdziły moich przypuszczeń. Osobiście nie przypuszczałam, że są jeszcze dzieci, które mogłyby żyć bez odbiornika telewizyjnego.

Reasumując ilość czasu spędzanego przed telewizorem wskazuje na zjawisko tzw. „telemanii”, pokazującej, że telewizja jest czymś znaczącym w życiu ludzi. Należy się jednak przekonać jakie to ma odniesienie wobec innych zajęć.

1.2. Miejsce telewizji w kontekście innych zajęć

Chcąc ukazać miejsce jakie zajmuje telewizja w kontekście innych zajęć, pytałam czynności wykonywane przez dziecko po przyjściu z przedszkola, a także w dni świąteczne. zebrany materiał ilustruje tabela nr 3.

Tabela 3

Miejsce telewizji w kontekście innych zajęć

N - 20

L. p.	Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
1	2	Co najchętniej robisz po przyjściu z przedszkola?	Oglądam telewizję	17
						Słucham radia	3
						Bawię się	15
Σ				35
2	5	Co najbardziej lubisz robić w soboty i niedziele?	Zabawa	15
						Oglądanie telewizji	11
						Rysowanie	5
						Spacery	8
						Czytanie	3
						Wycieczki rowerowe	6
Σ				48

Globalny wskaźnik liczbowy przekracza N - badanych (20), ponieważ dzieci wymieniały więcej niż jedną czynność.

Jak wynika z powyższego zestawienia, oglądanie telewizji w dni powszednie uplasowało się na pierwszym miejscu, tuż przed zabawą. Pocieszające jest, że 10 dzieci wskazało na zabawę i oglądanie telewizji, 3 na słuchanie radia i zabawę. Natomiast nie napawa optymizmem fakt, że grupa, aż 7 dzieci wybrała tylko oglądanie telewizji. zdecydowanie popularność telewizji spadła w soboty i niedziele. W te dni dominowała zabawa z kolegami. Do rzadszych sposobów spędzania wolnego czasu należą prace plastyczne, a nieco więcej dzieci jest zainteresowanych spacerami i wycieczkami rowerowymi. Znikoma liczba dzieci zajmuje się czytaniem co budzi niepokój. W tej grupie 14 dzieci wskazywało na wykonywanie 3 czynności, a 6 na jedną - zabawę. Satysfakcjonujący jest fakt, że w mniemaniu dzieci istnieją o wiele bardziej atrakcyjne formy rozrywki aniżeli telewizja.

W związku z tym zapytałam: „co sprawiłoby ci największą przyjemność: pójście na lody, czy do wesołego miasteczka, czy zabawa z kolegami, czy wycieczka za miasto, czy też oglądanie telewizji”? przeważająca liczba badanych, bo aż 12 dzieci wybrało wesołe miasteczko. Znaleźli się też amatorzy wycieczki za miasto - 4 dzieci, czy też pójścia na lody - 3 badanych dzieci. Tym razem nawet zabawa z kolegami była zajęciem mało interesującym, gdyż wskazało na nią tylko 1 dziecko, nie mówiąc już nawet o telewizji, która nie uzyskała ani jednego głosu. Pocieszające jest, że dzieci wymieniały pozytywne, bardziej aktywne czynności.

Poprosiłam też o odpowiedź na pytanie: „co robiłbyś gdyby nie było telewizji”? wśród odpowiedzi nie było większego zróżnicowania, ponownie zdecydowana większość, bo aż 16 dzieci wybrało zabawę, 3 dzieci nie miało zdania na ten temat, a 1 chłopiec oznajmił: „wtedy wynalazłbym telewizję”.

Niezależnie od tego zapytałam dzieci: „czy na dobranoc wolisz obejrzeć bajkę w telewizji, czy posłuchać czytanej przez mamę”? Telewizja jest środkiem łatwo dostępnym, z reguły nie wymagającym wysiłku intelektualnego, konsekwencją czego jest preferowanie przez 15 dzieci dobranocek telewizyjnych nad bajki czytane przez mamę, które woli tylko 5 dzieci. Oglądając bajkę dziecko nie musi wysilać wyobraźni, wszystko ma podane „jak na dłoni”. Niestety prowadzi to do przyhamowania rozwoju intelektualnego.

Można zatem sądzić, że popularność telewizji byłaby o wiele mniejsza, gdyby dzieci miały na co dzień do wyboru kilka atrakcyjnych ewentualności. Jako, że badane dzieci na ogół pochodzą z rodzin ubogich, to ciągle dla nich jedną z najbardziej przystępnych rozrywek, nie wymagających ponoszenia dodatkowych kosztów jest właśnie telewizja, z której odbioru najczęściej korzystają.

Za interesujące uznałam problem, w którym pytam o upodobania programowe dzieci, co zamierzam zrelacjonować w kolejnym podrozdziale.

1.3. Upodobania programowe najmłodszych

Powszechnie wiadomo, że dzieci oglądają różne programy telewizyjne w godzinach popołudniowych, wieczornych, a nawet nocnych. Preferencje programowe dziecięcej widowni wciąż się zmieniają co wynika z faktu, iż wciąż przybywa nowych programów i filmów do niej adresowanych. To co aktualnie cieszy się powodzeniem wśród sześciolatków przedstawiam w tabeli. Chcąc zaspokoić swoją ciekawość dotyczącą ewentualnej różnicy w wyborze programów przez dziewczynki oraz przez chłopców, dokonałam w tabeli nr 4 podziału ze względu na płeć dziecka.

Tabela 4

Programy najczęściej oglądane przez dzieci

N - 20

Nr pytania	Treść pytania		Kategoria odpowiedzi	Liczba osób
								Dziewczynki		Chłopcy		Razem
			7	Jakie programy telewizyjne oglądasz?		Filmy	9		9		18
						Bajki	11		7		18
						Programy informacyjne	4		1		5
						Programy muzyczne	5		4		9
						Programy dla dzieci	11		8		19
						Teleturnieje	2		8		10
Σ				42		37		79
8	Które programy oglądasz najchętniej?		Filmy: przygodowe			6		6
						Komedie	2		8		10
						Sensacyjne			4		4
						Przyrodnicze	7		1		8
						Telenowele	10				10
						Bajki	11		7		18
						Programy dla dzieci	10		4		15
						Programy rozrywkowe	2		5		7
						Programy muzyczne	2				2
						Programy informacyjne	2				2
Σ				46		35		82
9		Które programy najmniej ci się podobają?	Bajki z elementami grozy		9		2	11
						Filmy sensacyjne		10		5	14
						Horrory		11		7	18
						Nie ma takich				2	2
Σ					30		16	45

Globalny wskaźnik liczbowy przekracza N - badanych (20), ponieważ dzieci wymieniały więcej niż jeden program telewizyjny.

Ogólne wyniki wskazują, że największą popularnością cieszą się bajki, filmy i programy dla dzieci. Nieco mniej uwagi dzieci poświęcają teleturniejom i programom muzycznym, a najmniej informacyjnym. Satysfakcjonujące jest, że dzieci przedkładają oglądanie programów przeznaczonych wybitnie dla nich, gdyż są „wesołe i pouczające” nad pozostałe, skierowane głównie do widzów dorosłych.

Można też zauważyć pewne różnice między ilością i rodzajem poszczególnych programów oglądanych przez chłopców i przez dziewczynki. Spośród całej grupy pięciu chłopców wskazywało na kilka różnych pozycji programowych, a trzech tylko na filmy i bajki. Dziewczynki natomiast wybierały: po 5 programów - cztery z nich, po 4 programy - pięć, a dwie wskazywało na oglądanie trzech programów. Dziewczynki oglądają głównie bajki i programy dla dzieci typu „Tik - Tak”, „Domowe Przedszkole”, „Ciuchcia”, „Ziarno”, „Szalone liczby”, zaś chłopcy filmy, teleturnieje np. „Familiada”, „Idź na całość”, „Milionerzy” oraz bajki.

Zdecydowane różnice dostrzegłam przy odpowiedziach na to, co najczęściej i najchętniej lubią oglądać dziewczynki, a co chłopcy. Dzieci wskazują na różnorodną tematykę oglądanych programów. Okazuje się, że obok bajek najpopularniejszą pozycją programu telewizyjnego jest film. Duże zainteresowanie filmem u odbiorców jest uzasadnione tym, że współczesny człowiek szuka w nim sposobu oderwania się od szarej codzienności.

Jak wynika z tabeli prawie wszystkie dziewczynki najchętniej oglądają telenowele, które są według nich „ciekawe”, „występują w nich ładnie ubrane panie”, „są tam ładnie urządzone domy”. Niektóre dziewczynki informowały że: „codziennie oglądam z mamą filmy `Moda na sukces', `Klan' i `Paloma'”, „lubię film `Klan', bo tam się ciągle coś dzieje”. Niewiele mniejszym zainteresowaniem cieszą się filmy przyrodnicze, co jest bardzo optymistyczne, oraz komedie, a także seriale komediowe, np. „Miodowe lata”, „Rodzina zastępcza”. Niżej przytaczam wybrane wypowiedzi badanych na temat oglądanych filmów: „dzieci z `Rodziny zastępczej' mają zawsze takie ciekawe pomysły”, „lubię oglądać film `Rodzina zastępcza', bo tam jest pies Śliniak, a ja chciałabym takiego mieć”, „zawsze tata albo mama pozwalają mi oglądać `Miodowe lata', bo jak Karol i Tadzik coś przeskrobią, to jest tak śmiesznie”.

Chłopcy natomiast na pierwszym miejscu stawiali komedie i filmy przyrodnicze, żaden nie wspomniał o telenowelach, co wskazuje na kierunek zainteresowań. Częściej w tytułach seriali komediowych wymieniali oprócz „Miodowych lat” i „Rodziny zastępczej” jeszcze takie jak „Kiepscy”, „13 posterunek”, „Badziewiakowie”. Tak w przypadku chłopców jak i dziewczynek zauważa się różnorodność w wybieranych filmach. Cenne jest, że mali widzowie wskazują na filmy przyrodnicze wzbogacające wiedzę o świeci ptaków, zwierzą i roślin. Niepokojące jest jednak to, że dzieci oglądają filmy dla dorosłych niejednokrotnie po godzinie 20-tej. Nie jest to groźne o ile filmy te zawierają pozytywne wartości tak jak na przykład „Miodowe lata”, czy „Rodzina zastępcza”, w których wszelkie problemy rozwiązywane są bardzo kulturalnie i rozsądnie, a za razem z dużą dozą humoru. Poza tym każdy odcinek kończy się przesłaniem i życiową radą.

Niestety nie można tak dobrych opinii postawić pozostałym tytułom najpopularniejszych seriali wybranych przez chłopców. Filmy te wręcz rażą ordynarnym słownictwem, prymitywnym zachowaniem, a nawet głupotą, zawierają sceny nasycone wulgarnymi akcentami erotycznymi. Jeden z chłopców stwierdził „podoba mi się jak Cezary i inni policjanci się wygłupiają”. Po obejrzeniu takiego filmu dziecko ma tylko niepochlebny obraz pracy i zachowania policjantów. Różne sytuacje przedstawione w krzywym zwierciadle z czasem utrudnią stworzenie prawdziwego wizerunku policjanta. Przerażające jest również to, że aż 4 chłopców ogląda filmy sensacyjne, które są nośnikami negatywnych zachowań.

Jak wskazują dane w tabeli, dużych rozbieżności nie było przy określeniu programów, które się dzieciom nie podobają. Zdecydowana większość uznała, że nie ogląda horrorów, filmów sensacyjnych oraz bajek z elementami grozy uzasadniając: „jak widzę jakieś okropne filmy, to w nocy śnią mi się potwory”, „nie oglądam bajek ze strachami, bo w nocy boję się spać”.

Z punktu widzenia dzieci bajki i filmy tego rodzaju nie podobają się bo są straszne. Jest to powód do zadowolenia, gdyż dzieci świadomie odrzucają przemoc, brutalne słownictwo i nienawiść. Za emitowane bajki przed którymi bronią się nawet same dzieci winą należy obarczyć twórców programów telewizyjnych, którym najczęściej nie zależy na jakości, ale na ilości proponowanych najmłodszym programów. Niepokojące są wypowiedzi dwóch chłopców, którzy określili że oglądają wszystkie programy, które chcą i to bez żadnych ograniczeń, z czego często wybierają filmy akcji bo „tam się fajnie biją” jak dodał jeden z nich.

Poznanie życzeń i upodobań małego widza, to jedna z dróg wiodących do zbadania jego osobowości. Następną kwestią będzie wyłonienie ulubionych przez dzieci bohaterów telewizyjnych. Kolejny problem, na który staram się odpowiedzieć brzmi: „Jakie postacie telewizyjne pełnią funkcję wzorów osobowych dla sześciolatków?” Materiał pozwalający odpowiedzieć na to pytanie znajdzie odzwierciedlanie w kolejnym podrozdziale.

1.4 Telewizyjne wzory osobowe preferowane przez sześciolatki

Programy bardzo silnie angażują widzów i jak stwierdzono, dzieci uczą się z telewizji różnych zachowań. Dzieje się tak w wyniku mechanizmu identyfikacji i naśladownictwa. Znaczącą rolę w uruchamianiu tego mechanizmu odgrywają postacie telewizyjne, zwłaszcza te najbardziej lubiane o czym informuje jedna z zasad identyfikacji i naśladownictwa. Postacie te pełnią funkcje wzorów osobowych. W związku z powyższym w rozmowie zadałam pytania, które pozwoliły mi na zanalizowanie tego problemu. Zgromadzony w ten sposób materiał przedstawia tabela nr 5.

Tabela 5

Telewizyjne wzory osobowe sześciolatków.

N - 20

L.p.	Nr pytania	Treść pytania	Wzory osobowe	Liczba osób
								Dziewczynki	Chłopcy	Razem
			1	10	Gdybyś mógł zamienić się w bohatera filmowego, kogo byś wybrał?	Herkules		4	4
						Zorro		3	3
						Supermen		1	1
						Batman		1	1
						Paloma	8		8
						Policjantka	1		1
						Ola z „Klanu”	2		2
		Σ			11	9	20
	2	11	Która z postaci bajkowych podoba ci się tak, że chciałbyś się w nią zamienić.	Dexter		4	4
						Tygrysek		2	2
						Królik Bugs		3	3
						Panna Migotka	3		3
						Smerfetka	3		3
						Tęczulka	5		5
		Σ			11	9	20

Uzyskane wyniki wskazują, że chłopcom w wybranych bohaterach podoba się siła, spryt, sława:

„Herkules jest taki odważny, nie boi się żadnych potworów”,

„Zorro ma miecz i fajne przebranie i szybkiego konia, nikt go nie dogoni”

„Batman zawsze najlepiej walczy”.

Należy zauważyć, że chłopcy wywierają postacie w zasadzie o pozytywnych cechach charakteru, bo wszystkie stają w obronie słabych. Jednak biorąc pod uwagę chłopców wynika, że właściwie nie rozumieją oni głębszych pobudek, dla których ich idole walczą. Ważne jest to, że właśnie walczą i zwyciężają.

W tym wypadku uważam, że dużą rolę powinni odegrać rodzice, zapobiegając spłyceniu kreowanych przez swoje dzieci wzorów osobowych poprzez mądre i ukierunkowane rozmowy wyjaśniające motywy postępowania.

Dziewczynki typowały zupełnie inaczej. Ich ulubienicą okazała się głównie Paloma, charakteryzująca się łagodnym postępowaniem ze zwierzętami i miłym usposobieniem, życzliwością i modą. Dziewczynki uzasadniały: „Paloma jest ładna i ma piękne ubrania”, „dobrze opiekuje się zwierzętami z cyrku”, „podobają mi się jej włosy i sukienki”. Dwie dziewczynki wybrały Olę z „Klanu”, gdyż cenią w niej poczucie humoru: „jest taka wesoła i fajna”, „ma dobrych rodziców”. Jedna z dziewczynek chciała zamienić się w policjantkę żeby jak określa: „bronić ludzi przed bandytami” - co wynika z głębszych pobudek dobrze pojmowanego systemu wartości i stanowi szlachetny argument.

Jeśli chodzi o ulubione postacie bajkowe, to dziewczynki wybierały Smerfetkę, Pannę Migotkę i Tęczulkę, które charakteryzują się dobrocią, mądrością, uprzejmością, chęcią pomocy innym oraz modą. „Panna Migotka jest zawsze dla wszystkich miła”, „Tęczulka dba o to, żeby w Tęczowej Krainie nie zabrakło kolorów”, „Smerfetka jest ładna”.

Chłopcy zaś najbardziej lubią Królika Bugsa, Dextera, Tygryska z „Kubusia Puchatka”, a więc takie cechy jak komizm, pomysłowość, poczucie humoru.

Chciałam się również dowiedzieć, czy są postacie telewizyjne, które nie cieszą się dziecięcą sympatią. Za zasadne uznałam informacje uzyskane od dzieci na ten temat co przedstawiam w tabeli nr 6.

Tabela nr 6

Telewizyjne wzory osobowe sześciolatków

N - 20

L.p.	Nr pytania	Treść pytania	Wzory osobowe	Liczba osób
								Dziewczynki	Chłopcy	Razem
			1	12	Do kogo nie chciałbyś być podobny z postaci filmowych?	Gremlin		3	3
						Wojownik Power Rengers		3	3
						Bandyta		2	2
						Waleria	5		5
						Luz Maria	6		6
						Nie wiem		1	1
		Σ			11	9	20
	2	11	Do której postaci bajkowej nie chcesz być podobny?	Bobek z Muminków	4	1	5
						Smerf Ważniak	1	2	3
						Książe Iktorn		2	2
						Gargamel	2	3	5
						Złośnica	4		4
		Σ			11	8	19

Z danych wynika, że postaciami, w które dziewczynki nie chciałyby się zamienić są: Luz Maria, bo jak określiły „jest brzydko ubrana”. Waleria, „bo jest zła i nie dobra dla innych”. Chłopcy natomiast nie chcieliby się zamienić w wojownika z Power Rengers, bandytę i Gremlina, Którzy odznaczają się agresywnym zachowaniem.

Zatem dziewczynki nie chcą być brzydkie, ubogie lub złe jak wskazane bohaterki, a chłopcy złośliwi i agresywni.

Jeśli chodzi o negatywnych bohaterów bajkowych - tu nie ma zbyt dużych różnic pomiędzy poglądami dziewczynek i chłopców. Ogółem nie podobają im się najbardziej: Bobek z „Muminków”, Książe Iktorn, Gargamel, Smerf Ważniak, czyli postacie których głównie cechy charakteru to głupota, zarozumiałość, zazdrość i przebiegłość.

Można więc zauważyć, że sześciolatki potrafią utożsamiać się z lubianymi postaciami, chociaż mają trudności w uzasadnieniu swoich wyborów, które są raczej spłycone i dotyczą cech zewnętrznych bohaterów. Nieźle radzą sobie w odróżnianiu cech dobrych od złych, które bezsprzecznie krytykują i nie akceptują u wskazanych postaci.

Uzyskane wyniki badań należy uznać za zadawalające, gdyż większość dzieci wybrało bohaterów pozytywnych.

Interesującym zagadnieniem będzie poznanie wzorów panujących w rodzinach, związanych z oglądaniem telewizji.

1.5 Wzory funkcjonowania rodzinno-domowego odbioru telewizji.

Wyjątkową rolę ukształtowania życia kulturalnego dzieci przypisuje się rodzinie gdyż właśnie w niej występuje pierwszy kontakt dziecka z programem telewizyjnym, książką, radiem, o czym dużo pisałam w części teoretycznej, wskazując negatywne i pozytywne wzory zachowań rodziców odnośnie sposobu korzystania z telewizji od tego jak zachowują się rodzice w sytuacjach gdzie ich „uczestnikiem” ma być odbiornik telewizyjny, w dużej mierze zależy jaką rolę spełni to co dziecko ogląda i jaki to ma wpływ na rozwój jego osobowości. W literaturze próbuje się sformułować pewne zasady związane z rodzinno - domowymi sposobami korzystania z telewizji. Zasady te omówione zostały w części teoretycznej w podrozdziale „Rola rodziny w kształtowaniu prawidłowych nawyków korzystania z przekazu telewizyjnego przez dziecko”.

Uwzględniając te zasady można mówić o wzorze pozytywnym jeśli rodzice dbają o odpowiedni czas i rodzaj oglądanych programów dla dzieci, zachęcają do wspólnego oglądania, podczas którego inspirują do rozmowy wyjaśniają niezrozumiałe kwestie. Natomiast rodzice, którzy nie troszczą się o czas ani porę oglądania, nie zachęcają dzieci do wspólnego odbioru, do rozmów o oglądanych programach, a wręcz nakazują ciszę, nie wyjaśniają niezrozumiałych problemów są niestety wzorami negatywnymi. Mając na uwadze to co zasygnalizowałam wyżej, za istotny należy uznać problem dotyczący wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji.

Chcąc odpowiedzieć na powyższy problem uwzględniłam w kwestionariuszu rozmowy z dzieckiem pytania, które przedstawiam w tabeli nr 7 wraz z danymi liczbowymi.

Tabela 7

Wzory funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji w opiniach dzieci.

N - 20

L. p.	Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
1	14	Czy kiedy chcesz oglądać telewizję, pytasz o zgodę rodziców?	Zawsze	2
						Czasem	5
						nigdy	13
				20
2	21	Czy sam decydujesz o wyborze programu, czy uzgadniasz z dorosłymi?	Sam decyduję	13
						Uzgadniam z dorosłym	7
				20
3	15	Czy rodzice interesują się tym co oglądasz?	Bardzo często	8
						Czasem	6
						Nie interesują się	4
				18

Dane z tabeli wskazują, że niestety ale zdecydowana większość dzieci nie pyta rodziców o zgodę na oglądania telewizji, nielicznej grupie zdarza się to czasem, a tylko 2 dzieci zawsze zadaje rodzicom to pytanie. Świadczy to o nieregulowanym dostępie do odbiornika przeważającej liczby dzieci, co nie jest faktem zadawalającym. Niepokojące jest również to, że aż 13 dzieci samodzielnie decyduje o wyborze programu bez żadnego uzgodnienia z dorosłymi, jak to czyni zaledwie 7 badanych dzieci.

Optymistyczne jest, że przeważająca większość rodziców interesuje się tym co oglądają ich dzieci, szkoda, że tylko w 8 przypadkach jest to bardzo częste, a w 6 zdarza się czasem. Można sądzić, że ta grupa rodziców przywiązuje w wagę do rodzaju oglądanych przez dzieci programów, chociaż nie zawsze w wystarczającym stopniu. Niestety nie można tego powiedzieć o pozostałych rodzicach, którym obojętne jest to co ich dzieci oglądają w telewizji.

Dodatkowo zapytałam: „czy rodzice zachęcają cię do oglądania telewizji”? Na to pytanie, aż 10 dzieci odpowiedziało: „tak”. Jak się okazało, są to sytuacje np. „kiedy mamę boli głowa, chce żebym siedział cicho i oglądał bajki”, „czasem gdy do mamy przychodzą koleżanki i chcą pić kawę i rozmawiać, to mama każe mi oglądać telewizję”, tata jak przychodzi z pracy zmęczony, musi mieć święty spokój i chce żebym coś pooglądał w telewizorze”.

Przeraża fakt takiej niefrasobliwości ze strony rodziców, którzy chcąc zrelaksować się, uwolnić na chwilę od trudów dnia codziennego, wykorzystują telewizję jako „elektroniczną niańkę”. Na szczęście 6 rodziców, często wyrażają niezadowolenie gdy ich dziecko spędza czas przed telewizorem kosztem innych zajęć i zabaw.

Znaleźli się i tacy, aż 4 rodziców, których nie interesuje co dzieci robią po powrocie z przedszkola, co uważam za niewybaczalne zaniedbanie.

W związku z tym zadałam dzieciom pytanie: „czy są takie sytuacje, że rodzice zabraniają ci oglądania telewizji”? Odpowiedzi wskazały, że aż 18 rodziców zabrania swoim dzieciom oglądania większości filmów po godzinie dwudziestej, horrorów, sensacyjnych, także niektórych bajek z przemocą. Dwojgu dzieciom rodzice nie zabraniają oglądania telewizji.

Można stwierdzić, że ogólna sytuacja związana z organizowaniem przez rodziców czasu spędzanego przed telewizorem jest mało korzystna dla ich dzieci, które najczęściej pozostawione samym sobie „biorą sprawy w swoje ręce” i oglądają to co chcą.

Ważną kwestią stało się zbadanie jaki jest udział poszczególnych osób w oglądaniu telewizji. Dane przedstawiłam w tabeli nr 8.

Tabela 8

Udział rodziców w rodzinno - domowym odbiorze telewizji

N - 20

L. p.	Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
1	17	Z kim oglądasz telewizję?	Z mamą	10
						Z tatą	4
						Z rodzeństwem	12
						Sam	9
						Z babcią
						Z dziadkiem
						Z obydwojgiem rodziców	5
Σ				20
2	18	Co robią w tym czasie rodzice?	Prace domowe	15
						Praca zawodowa	7
						Naprawa sprzętu	2
						Rozwiązywanie krzyżówek	4
						Czytanie gazet	3
Σ				20
3	19	Jeśli oglądasz programy telewizyjne z rodzicami to w trakcie…?	Rozmawiacie ze sobą	6
						Musi być cicho	14
Σ				20
4	16	Czy rodzice rozmawiają z tobą na temat tego co oglądasz?	Zawsze
						Często	4
						Czasem	5
						Nie rozmawiają	11
Σ				20

Powyższe zestawienie pozwala sądzić, że dzieci najczęściej oglądają programy z rodzeństwem, nieco rzadziej z mamą, a rzadko z tatą lub obydwojgiem rodziców. Niepokój może budzić fakt, że dosyć często dzieci oglądają telewizję samotnie, chociaż nie było dziecka, które tylko w ten sposób korzystałoby z telewizji. Z reguły wymieniły też rodzeństwo lub rodziców.

Jeśli rodzice nie oglądają z dzieckiem telewizji, to najczęściej dlatego, że mamy wykonywały prace domowe, a ojcowie byli w pracy bądź też zajmowali się myciem lub naprawą samochodu, rozwiązywaniem krzyżówek i czytaniem gazet.

Można sądzić, że większość rodziców tylko dlatego nie towarzyszy dziecku w czasie oglądania jego ulubionych programów, ponieważ musi wykonywać różne domowe obowiązki. O ile rodzice znajdują czas na wspólny odbiór programów, to w zdecydowanej większości rodzin w trakcie oglądania musi być cicho, a tylko w kilku domownicy rozmawiają ze sobą.

Biorąc pod uwagę podejmowanie wspólnych rozmów na temat obejrzanych wspólnych audycji i filmów, okazuje się, że niespełna połowa badanych dzieci zadeklarowała, że rodzice dyskutują z nimi o tym co oglądały - w tym czworo, że zawsze tak się dzieje, a pięcioro, że czasem.

Przeważająca grupa dzieci nie rozmawia z dorosłymi po skończonej emisji programów. Dodam, że nieobecność rodziców podczas oglądania telewizji może stwarzać dziecku okazję do „obejrzenia tego czego nie wolno”.

Zadałam również pytanie: „czy oglądasz swoje ulubione programy zawsze do końca, czy ktoś ci przeszkadza, bo na innym kanale jest ciekawy program”? Więcej niż, bo 11 badanych dzieci skarżyło się, że często nie mogą z wymienionego powodu oglądać tego co chcą, a jedynie 9 dzieci nie miała tego problemu. Rodzice powinni uszanować prawa dziecka do korzystania z telewizji i oglądania ulubionych programów. W przeciwnym razie taka sytuacja może prowadzić do rozdrażnienia oraz kumulowania się w dziecku negatywnych odczuć jako osobie słabszej i „nie mającej nic do powiedzenia”.

Na koniec nasuwa się pytanie: „czy to dobrze, czy źle, że dzieci oglądają telewizję”?

Zdania dzieci nie były jednoznaczne, gdyż 18 z nich opowiedziało się, że: „czasem dobrze, czasem źle, a dwoje że dobrze.

Interesowało mnie dlaczego dzieci właśnie tak uważały. Z uzasadnień dowiedziałam się, że: „dobrze, bo mogą się dowiedzieć ciekawych rzeczy, a źle bo od oglądania psują się oczy”, dobrze bo są fajne bajki i filmy, a źle jak się długo ogląda, bo to psuje wzrok”, „jak są ładne programy to dobrze, a jak straszne to źle”.

Większość dzieci w ten sposób tłumaczyła swoją odpowiedź, chociaż znalazła się grupa, która nie potrafiła tego uzasadnić.

Z rozmów z dziećmi mogłam wywnioskować, że tylko troje rodziców zasługuje na ocenę zdecydowanie pozytywną, ponieważ odznaczają się oni dużym zainteresowaniem i praktycznym zaangażowaniem w proces organizowania rodzinno - domowego odbioru telewizji. Nieco większa grupa, bo 6 rodziców zasługuje na ocenę mniej pozytywną, ponieważ nie spełniają oni wszystkich niezbędnych warunków rodzinno - domowego odbioru. Większość rodziców - 9 daje swoim dzieciom częściowo pozytywny, a częściowo negatywny wzór, zaś 2 rodziców zdecydowanie negatywny ze względu na zupełne ignorowanie problemu. Przygnębiający jest fakt, że większość rodziców nie potrafi zrozumieć, że to właśnie rodzina ma największe możliwości planowania i organizowania treści przekazywanych przez telewizję oraz przygotowanie dzieci do aktywnego odbioru kultury.

Opinie uzyskane od dzieci wskazują ich punkt widzenia, ale jako, że problem główny zakłada również opinie rodziców odnośnie tego tematu przedstawię je w następnym rozdziale.

1.6. Wzory osobowe a płeć dziecka

Każdy człowiek jest swoistą indywidualnością odznaczającego się pewnymi cechami, które składają się na określony charakter.

Już od najmłodszych lat zaczynają się kształtować upodobania. Nawet małe dziecko potrafi wskazać na to, co mu się podoba, a co nie, chociaż nie zawsze trafnie dokonuje uzasadnienia swojego wyboru.

W części metodologicznej przyjęłam hipotezę zakładającą, że wzory osobowe preferowane przez dzieci 6 - letnie zależą od płci dziecka. Chcę teraz ustosunkować się do tej hipotezy. Wyniki przedstawia tabela nr 9.

Tabela 9

Wzory osobowe a płeć dziecka

N - 20

Telewizyjne wzory osobowe															Σ
Płeć	Liczba osób	Herkules	Zorro	Supermen	Batman	Dexter	Tygrysek	Królik Bugs	Paloma	Polcjantka	Ola z Klanu	Panna Migotka	Smerfetka	Tęczulka
Dziewczynki	11								8	1	2	3	3	5	22
Chłopcy	9	4	3	1	1	4	2	3							18

Globalny wskaźnik liczbowy przekracza N - 20 ponieważ każde dziecko wymieniło ulubionego bohatera filmowego oraz bajkowego.

W zasadzie w dużej mierze przyjęta hipoteza została zweryfikowana w podrozdziale: telewizyjne wzory osobowe preferowane przez sześciolatki. Materiał przedstawiony w tabeli nr. 5 oraz w tabeli nr. 9 wskazuje na wyraźne różnice pomiędzy wzorami osobowymi preferowanymi przez chłopców i dziewczynki.

Jak już pisałam wcześniej, dziewczynkom najczęściej podobają się postacie o delikatnym usposobieniu, dobre, miłe, wesołe, chłopcom zaś typowi „twardziele”, którzy odznaczają się takimi cechami jak siła, odwaga, spryt, pomysłowość, a także poczucie humoru.

Optymizmem napawa fakt, że zarówno dziewczynki jak i chłopcy zdecydowanie wybierają bohaterów pozytywnych przekładając ich cechy charakteru nad cechy negatywne jak np. złośliwość, agresywność czy brutalność.

Założona przeze mnie hipoteza znalazła swoje uzasadnienie w uzyskanym materiale badawczym.

• Miejsce telewizji w życiu dziecka 6 - letniego w opiniach rodziców

Cechą charakterystyczną dzieciństwa jest beztroska i nieodpowiedzialność za siebie. Dziecko nie dostrzega nieuzasadnionych powodów dla, których miałoby rezygnować p przyjemności oglądania telewizji.

Obowiązkiem rodziców jest wdrożenie dziecka do prawidłowego, korzystania z przekazu telewizyjnego, czyli uświadomienie mu nie tylko walorów, ale przede wszystkim wszelkich zagrożeń jakie niesie telewizja.

Zainteresowało mnie jak rodzice oceniają swoją rolę w odniesieniu do tego problemu.

2.1. Czas spędzany przez dziecko przed telewizorem w opiniach rodziców

Aby dokładniej sprawdzić ile czasu dzieci spędzają przed telewizorem, zapytałam o to ich rodziców. Dane przedstawiam w tabeli nr 10.

Tabela 10

Opinie rodziców na temat czasu spędzonego przez dzieci przed telewizorem

N- 20

L. p.	Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba osób
1	5	Ile godzin dziennie Państwa dzieci oglądają telewizję?	Do 1 gadziny	2
						Do 2godzin	11
						Do 3 godzin	7
						Bez ograniczeń
Σ				20
2	6	Czy regulują Państwo czas spędzany przez dziecko przed telewizorem?	Tak	18
						Nie
						Brak odpowiedzi	2
Σ				20

Z danych wskazanych w tabeli wynika, że ponad połowa rodziców uważa, że ich dziecko ogląda telewizję około dwóch godzin dziennie. Znaczna mniejszość badanych rodziców (7) informuje, że najwyżej do trzech godzin. Żadne dziecko według rodziców nie ogląda telewizji bez ograniczeń. Nie pokrywa się to z moją oceną i obserwacją, według której połowa dzieci spędza 3, a nawet więcej godzin przed telewizorem. Porównując informacje uzyskane od rodziców z informacjami dzieci okazało się, że prawie wszyscy rodzice twierdzą, iż regulują czas poświęcany telewizji, co nie do końca znajduje potwierdzenie w opiniach dzieci.

Informacje uzyskane od rodziców są bardziej korzystne, gdyż według nich dzieci znacznie mniej czasu spędzają przed telewizorem aniżeli wynika z moich spostrzeżeń. Rodzice uzasadnili: jeśli dziecko ogląda zbyt długo, wyłączam i kieruję uwagę na zabawę sprzątanie itp.”

Na pytanie: „co Pana (i) dziecko robi po przyjściu z przedszkola”?, większość, bo aż 11 badanych rodziców określiło, że ich dziecko najczęściej się bawi, a 9 ogląda telewizję co stanowi potwierdzenie wyboru jakiego dokonały dzieci.

Zainteresowało mnie, czy rodzice orientują się co ich dzieci oglądają, jakie są ich ulubione programy.

2.2. Upodobania programowe dzieci w opiniach rodziców

Mali widzowie zalewani filmami sprowadzanymi ze wszystkich stron świata, mają problemy ze zrozumieniem motywów postępowania, stylów życia bohaterów. Stąd zachodzi konieczność pokierowania dziecięcymi wyborami. Dzieci w wieku przedszkolnym przy wyborze programów telewizyjnych często kieruję się autorytetem rodziców, którzy są osobami najbardziej kompetentnymi w mniemaniu najmłodszych telewidzów.

Dlatego też zapytałam rodziców o upodobania programowe, co przedstawia tabela nr 11.

Tabela 11

Upodobania programowe dzieci

N - 20

Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba osób
19	Jakiego typu programy ogląda Pan(i) najczęściej?	Informacyjne	11
				Publicystyczne	4
				Rozrywkowe	16
				Teleturnieje	9
				Talk - show	6
				Filmy: sensacyjne	11
				Przygodowe	3
				Obyczajowe	8
				Komedie	16
				Telenowele	11
				Przyrodnicze	3
Σ			98

Globalny wskaźnik przekracza N - 20,gdyż rodzice wybrali więcej niż jedną pozycję programu telewizyjnego.

Okazuje się, ze największą popularnością wśród dorosłych widzów cieszą się programy rozrywkowe i komedie; wybrało je 16 badanych rodziców. Nieco mniejszą; telenowele, programy informacyjne i filmy sensacyjne. Tylko 4 osoby ogląda programy publicystyczne, a 3 - filmy przygodowe i przyrodnicze.

Co zatem lubią oglądać dzieci?

Tabela 12

Dziecięce upodobania programowe w ocenie rodziców

N - 20

Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba osób
3	Jakie programy w telewizji lubi najbardziej Pana(i) dziecko?	Bajki	20
				Programy informacyjne	3
				Programy rozrywkowe	7
				Teleturnieje	10
				Filmy: przygodowe	6
				Sensacyjne	2
				Komedie	15
				Telenowele	7
				Programy dla dzieci	16
Σ			86

Wskaźnik globalny przekracza N - 20, gdyż rodzice wskazywali na więcej niż jeden ulubiony program swoich dzieci.

Jak wynika z tabeli największą oglądalnością wśród dzieci cieszą się bajki, na które wskazali wszyscy rodzice, a niewiele mniejszą programy dla dzieci i komedie. Połowa rodziców uważa, że ich dzieci lubią oglądać teleturnieje. Mniejszą popularność mają telenowele, programy rozrywkowe, filmy przyrodnicze, a najmniejszą programy informacyjne i filmy sensacyjne. Można sądzić, że rodzice znają ulubione programy swoich dzieci, gdyż dane liczbowe wynikające z tabeli są zbieżne z wypowiedziami dzieci.

Połowa rodziców, która dokonała oceny tych programów uznała je za dobre, do nich zaliczyli dobranocki, programy cykliczne dla dzieci np. „Ciuchcia”, „Tik - Tak” itp. Pozostali nie ustosunkowali się do postawionego problemu.

Pewną niekonsekwencją jest określenie przez niektórych rodziców, że ich dziecko nie ogląda filmów dla dorosłych, skoro okazuje się, że wśród oglądanych programów są np. telenowele, które nie są skierowane do młodego odbiorcy, podobnie jak większość komedii.

Zapytałam też rodziców: „czy zdarza się, że dziecko ogląda programy telewizyjne przeznaczone dla dorosłych”? Spośród badanych rodziców połowa przyznała, że ich dzieci oglądają programy dla dorosłych, a tylko pięcioro, że taka sytuacja nigdy się nie zdarza. Czworo rodziców w ogóle nie udzieliło odpowiedzi.

Dodatkowo poprosiłam o odpowiedź na pytanie: „jakie postacie telewizyjne cieszą się wśród Państwa dzieci największą popularnością”? jak się okazało 6 rodziców wskazało na Palomę, 5 na Tęczulkę, 3 na Zorro, po 2 na Suprrmena i Smerfy, jeden na Muminki.

Opinie rodziców na temat popularności bohaterów nie pokrywały się dokładnie z wyborami dzieci, chociaż w jednym i drugim przypadku najwięcej głosów otrzymały Paloma, Tęczulka i Zorro.

2.3. Rola telewizji w rozwoju osobowości dzieci w opiniach rodziców

W rozdziale teoretycznym dużo miejsca poświęciłam możliwościom pozytywnego wpływu telewizji na poszczególne sfery osobowości dziecka.

Za ważny uznałam problem, w którym pytałam rodziców o ocenę wpływu telewizji na rozwój osobowości dziecka. W tym celu uwzględniłam w kwestionariuszu pytań dla rodziców następujące pytania:

„ Czy uważa Pan (i), że telewizja powoduje jakieś zmiany we wzajemnych stosunkach między rodzicami, a dziećmi”? Niestety nie wszyscy udzielili odpowiedzi na to pytanie, 11 rodziców uznało, że nie zauważa żadnych zmian spowodowanych telewizją dotyczących wzajemnych stosunków, a 3 osoby stwierdziły, że dostrzegają takie zmiany, ale te odpowiedzi nie zostały uzasadnione.

Zapytałam również rodziców o opinie na temat wywierania przez telewizję wpływu na psychikę dziecka. Wyniki przedstawiłam w tabeli nr 13.

Tabela 13

Opinie rodziców na temat wpływu telewizji na psychikę dziecka

N - 20

L. p.	Nr pytania	Treść pytania	Kategoria odpowiedzi	Liczba dzieci
1	17	Czy sądzi Pan(i), że telewizja wywiera wpływ na psychikę dziecka?	Zdecydowanie pozytywny	7
						Raczej pozytywny częściowo pozytywny, a częściowo negatywny	10
						Raczej negatywny	3
						Zdecydowanie negatywny
Σ				20
2	16	Czy dziecko Pana(i) podejmuje własną aktywność po obejrzeniu programu?	Tak	6
						Czasami	10
						nie	4
Σ				20
3	18	Czy obserwuje Pan(i) takie zachowania dziecka, które wskazują na naśladowanie postaci widzianych w telewizji?	Tak	6
						nie	14
Σ				20

Jak wynika z tabeli, żaden rodzic nie odpowiedział, że wpływ telewizji na psychikę dziecka jest zdecydowanie pozytywny, kilka osób określiło, że raczej pozytywny, a połowa badanych rodziców uznała, że częściowo pozytywny, a częściowo negatywny.

Znikoma liczba rodziców, bo tylko troje określiło wpływ telewizji na psychikę dziecka jako raczej negatywny uzasadniając: „dziecko obserwuje przemoc i brutalność, co ma swoje odzwierciedlenie w reakcjach z rodzeństwem lub kolegami”.

Rodzice, których zdania nie były tak jednoznacznie uzasadnione: „jeśli dziecko ogląda mądre bajki i programy edukacyjne, to poszerza swoją wiedzę, a jeśli ogląda bezwartościowe filmy i audycje to tylko uczy się złego zachowania i postępowania”.

Zdecydowana większość, bo aż 16 rodziców przyznało, że ich dzieci po obejrzeniu ciekawych programów podejmują zabawy np.: konkursy, turnieje wiedzy, gry sportowe, a także rysują ulubionych bohaterów itp. Jednak tylko 6 rodziców systematycznie dostrzega taką aktywność, a 10 czasami. Pozostali rodzice nie zauważają podejmowania przez swoje dzieci żadnej działalności związanej z obejrzanymi programami, co jest zjawiskiem niezadowalającym, bo świadczy o zupełnie biernym korzystaniu z telewizji traktowaniu jej jako chwilowej rozrywki.

Jak wskazują dane w tabeli, znaczna większość rodziców nie zaobserwowała u dzieci zachowań, które wskazywałyby na naśladowanie postaci widzianych w telewizji. Tylko 6 rodziców odpowiedziało, że takie sytuacje mają miejsce.

W przypadku dziewczynek, dotyczą one sposobu ubierania i uczenia, a w przypadku chłopców prezentowania stylu walk ulubionego bohatera, co akurat nie jest zjawiskiem pozytywnym.

Można sądzić, że rodzice zdają sobie sprawę z tego, że telewizja oprócz pozytywnego, ma także negatywny wpływ na psychikę dziecka. Jednak działania rodziców nie zawsze zmierzają w kierunku eliminowania negatywnego wpływu telewizji na swoje dziecko, co może wynikać z niewystarczającego zainteresowania lub bagatelizowania tego problemu.

2.3.1. Telewizja a rozwój intelektualny dzieci

Chcąc się zorientować jakie zdanie mają rodzice na temat wpływu telewizji na rozwój intelektualny dzieci, prosiłam o uzasadnienie się do pytań zawartych w tabeli nr 14.

Tabela 14

Wpływ telewizji na sferę intelektualną dziecka w ocenie rodziców

N - 20

L.p	Treść pytania	Kategorie					SUMA
				tak	raczej tak	czasem tak, czasem nie		raczej nie	nie
1	Telewizja rozwija zainteresowania dzieci		6	9	5		20
2	Telewizja rozwija wyobraźnię i spostrzegawczość małego dziecka		3	8	6	3	20
3	Telewizja dostarcza dzieciom źródła wiedzy o świecie	8	10	2			20
4	Programy artystyczne rozwijają podzielność uwagi				12	8	20
5	Telewizja pobudza dzieci do działań artystycznych	14	4	2			20
6	Telewizja stwarza szanse wzbogacenia zasobu umysłowego dzieci		15	5			20

Często w literaturze autorzy pisząc o pozytywnym wpływie telewizji na osobowość dziecka, mają na uwadze takie kwestie jak rozwój zainteresowań, wyobraźni, spostrzegawczości.

Uzyskane wyniki w większości potwierdzają, że telewizja rozwija zainteresowania dzieci, chociaż 9 uważa, że czasem tak jest, a czasem nie, a zależy to od wartości danego programu. Tylko troje rodziców zgodziło się z tym, że telewizja rozwija wyobraźnię i spostrzegawczość, a aż 8 miało zdania podzielone, a 9 nie potwierdziło tej tezy. Byłoby niesprawiedliwe jednoznaczne określenie, że telewizja nie dostarcza wiedzy, ponieważ są liczne programy edukacyjne, które mogą dopomóc w poszerzaniu wiadomości w zakresie różnorodnej tematyki.

Zatem wszyscy rodzice przyznali, że telewizja stanowi źródło wiedzy o świecie, w tym 10 stwierdziło, że „raczej tak”, a dwoje, że „czasem tak”, a „czasem nie”. Nikt z badanych nie potwierdził, że telewizja rozwija podzielność uwagi, co sądzę wynika z utwierdzenia, że właśnie telewizor i to co się na jego ekranie dzieje koncentruje i absorbuje uwagę dziecka. Mało prawdopodobne jest więc wykonywanie dodatkowych czynności w tym samym czasie, gdy dziecko coś ogląda.

Wszyscy rodzice zgodnie potwierdzili, że telewizja pobudza dzieci do działań artystycznych, w tym aż 14 z nich nie miało cienia wątpliwości co do tego faktu, a tylko 2 nie dało jednoznacznej odpowiedzi. Zdecydowana większość rodziców uważa też, że telewizja stwarza szansę wzbogacania zasobu umysłowego dla dzieci, a 5 uznało, że czasem taka sytuacja ma miejsce, a czasem nie.

Zdania rodziców odnośnie w wpływu telewizji na sferę intelektualną dziecka są podzielone, chociaż duża grupa skłania się ku pozytywnym ocenom odnośnie wyżej wymienionych kwestii.

2.3.2. Telewizja a rozwój społeczno - emocjonalny dziecka

Wszelkie badania wskazują, że nie można lekceważyć wpływu telewizji na rozwój społeczno - emocjonalny dziecka. Zainteresowało mnie, co rodzice sądzą na ten temat. Dane empiryczne przedstawiam w tabeli nr. 15

Tabela 15

Wpływ telewizji na sferę społeczno - emocjonalną dziecka w ocenie rodziców

N - 20

L.p	Treść pytania	Kategorie					SUMA
				tak	raczej tak	czasem tak, czasem nie		raczej nie	nie
1	Telewizja stanowi dla dzieci bogate źródło rozrywki	3	10	6	1		20
2	Telewizja wywołuje agresję u dzieci	16				4	20
3	Reklama telewizyjna kształtuje niepożądane cechy charakteru jak egoizm, pożądliwość	10	8		2		20
4	Programy telewizyjne zapoznają dzieci z normami i zasadami społecznego współżycia	4	6	6		4	20
5	Treści programów telewizyjnych kształtują stosunek do najbliższych		1	5	6	8	20

Jak wynika z moich badań, które wcześniej przeprowadzałam z dziećmi, telewizja stanowi dla nich źródło rozrywki. Znaczna grupa rodziców również potwierdza tę tezę, co nie jest niestety faktem zadawalającym. Wyniki badań potwierdzają również dotychczasowe stwierdzenia odnośnie wywoływania przez telewizję agresji u dzieci. Optymistyczne jest, że aż 16 rodziców dostrzega ten problem, chociaż niepokoi stanowisko 4 badanych, nie dostrzegających takiego zagrożenia. Pocieszające jest, że zdecydowana większość rodziców stanowczo potwierdza, że reklama telewizyjna wzmaga egoizm i pożądliwość u dzieci, ale przeraża opinia 2 rodziców, którzy się z tym nie zgadzają.

Połowa rodziców uznała, że programy telewizyjne zapoznają dzieci z normami i zasadami społecznego współżycia, a tylko 4 rodziców z tym się nie zgadzało.

Znaczna większość badanych nie zgodziła się z tym, że treści programów telewizyjnych kształtują stosunek dziecka do najbliższych. Tylko 1 osoba potwierdziła ten fakt, a 5 wskazało, że czasem tak się dzieje, a czasem nie.

Rodzice dostrzegają wpływ telewizji na rozwój społeczno - moralny, ale znaczna grupa ludzi uważa, że nie ma w nim nic niepokojącego. Są jednak tacy rodzice, którzy nie dają się tak łatwo zwieść i ulec czarowi kolorowych i migających obrazków. Świadczy to o dostrzeganiu przez nich niebezpieczeństw jakie niesie telewizja odnośnie kształtowania złych nawyków, zachowań, o ile tylko zabrakłoby świadomej kontroli ze strony dorosłych.

2.4. Wzory funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji w ocenie rodziców

Z pewnością to, w jaki sposób dziecko korzysta z przekazu telewizyjnego, zależy przede wszystkim, a może nawet wyłącznie od rodziców, którzy powinni mieć tego pełną świadomość.

W podrozdziale 1.5. został przedstawiony materiał, na podstawie którego starałam się odpowiedzieć na ten sam problem bazując na informacjach uzyskanych od dzieci.

W niniejszym podrozdziale staram się odpowiedzieć na to pytanie przyjmując za podstawę dane uzyskane od rodziców. jak już pisałam wcześniej, wzory odbioru telewizji można podzielić na pozytywne, negatywne oraz częściowo pozytywne, a częściowo negatywne. Aby ustalić wartości tych wzorów najpierw wybrałam 7 pytań, które dotyczyły rodzino - domowego odbioru telewizji, które poniżej prezentuję.

1. Czy regulują Państwo czas spędzany przez dziecko przed telewizorem?

2. Czy zdarza się, że dziecko ogląda programy telewizyjne przeznaczone dla dorosłych?

3. Kto decyduje o wyborze oglądanych przez dzieci programów?

4. Jak dziecko ogląda programy telewizyjne najczęściej?

5. Czy w domu Pana(i) zdarzają się sytuacje konfliktowe spowodowane wyborem programu telewizyjnego między Państwem a dzieckiem?

6. Czy oglądają Państwo telewizję wspólnie z dziećmi, a jeśli tak to czy w trakcie oglądania programu panuje cisza, czy dziecko komentuje treść oglądanego programu, czy rodzice rozmawiają z dzieckiem?

7. Czy rozmawia Pan(i) z dzieckiem o programach po ich obejrzeniu?

Odpowiedzi na każde pytanie były oceniane w skali od 1 do 5, w zależności od wartości odpowiedzi.

Za odpowiedź optymalną przyznawałam 5 punktów, odpowiedziom nieco mniej idealnym przyznawałam 4 punkty, odpowiedzi zawierające zarówno treści pozytywne jak i negatywne były na 3 punkty. Dwa punkty otrzymywali rodzice udzielający odpowiedzi znacznie odbiegającej od wzorowej oraz 1 punktem oceniano odpowiedzi całkowicie sprzeczne z odpowiedzią wzorcową.

Następnie obliczyłam sumę wszystkich punktów uzyskanych przez każdego z badanych rodziców i podzieliłam przez 7 (ilość odpowiedzi). W ten sposób ustaliłam średnią wartość liczbową wzoru funkcjonowania rodziców w rodzinno- domowy odbiorze telewizji.

Kolejno ustaliłam progi wyznaczające różne kategorie wartości funkcjonujących - zdaniem rodziców wzorów. Przyjęłam arbitralne następujące wartości liczbowe wyznaczające poszczególne kategorie:

bardzo dobry wzór - 5,00 - 4,21

raczej dobry wzór - 4,20 - 3,41

wzór o średniej wartości - 3,40 - 2,61

raczej zły wzór - 2,60 - 1, 81

zdecydowanie zły wzór - 1,80 - 1,00

Na tej podstawie skonstruowałam tabelę nr 16, która przedstawia wyniki badań.

Tabela 16

Ocena roli rodziców w funkcjonowaniu rodzinno - domowego odbioru telewizji

N - 20

L. p.	Skala oceny	Kategoria	Liczba osób
1	5,00 - 4,21	Bardzo dobry wzór	4
2	4,20 - 3,41	Raczej dobry wzór	2
3	3,40 - 2,61	Wzór o średniej wartości	4
4	2,60 - 1,81	Raczej zły wzór	8
5	1,80 - 1,00	Zdecydowanie zły wzór	2
RAZEM			20

Jak wynika z tabeli, tylko 4 rodziców uzyskało bardzo dobrą ocenę wzoru w rodzinno - domowym odbiorze telewizji, 2 rodziców - raczej dobrą ocenę, 4 rodziców zasłużyło na średnią ocenę wzoru, natomiast przerażający jest fakt, że aż 8 rodziców przekazuje swoim dzieciom raczej zły wzór korzystania z przekazu telewizyjnego, a dwoje zdecydowanie zły.

Można zatem sądzić, że ogólne zainteresowanie rodzinno - domowym odbiorem telewizji w badanej grupie rodziców jest raczej słabe. Podejmowane działania dotyczące tj. kwestii są w niewielu przypadkach czynnością świadomą, regularną pomagającą dziecku w recepcji odbieranych treści. Większość rodzin jeśli podejmuje jakiekolwiek działania, to należą one do czynności sporadycznych lub skoncentrowanych tylko na niektórych kwestiach np. wspólnej decyzji o oglądaniu filmów, bajek, regulowaniu czasu spędzonego przed odbiornikiem, czy zachęcaniu do aktywności artystycznej po programie. Przygnębiający jest fakt, że tylko w 9 rodzinach prowadzi się rozmowy w trakcie trwania programów oraz po ich emisji, a przecież dyskusja pozwala przeanalizować bezwartościowe treści ocenić je przez osobę dorosłą, bardziej przygotowaną do odbioru telewizji co w przyszłości rokuje nadzieję na świadome uczestnictwo w procesie recepcji odbieranych programów telewizyjnych.

Oprócz problemów opisowych uwzględnione zostały również problemy zależnościowe, dotyczące wpływu wieku oraz wykształcenia na funkcjonowanie rodzinno - domowego odbioru telewizji. Wyniki badań dotyczące zależności, o które pytam, prezentuję w kolejnych podrozdziałach.

2.5 Wiek rodziców a funkcjonowanie wzorów rodzinno - domowego odbioru telewizji.

W części metodologicznej niniejszej pracy sformułowałam hipotezę do problemu zależnościowego, która brzmiała: zakłada się, że wiek rodziców ma wpływ na wartość wzorów funkcjonowania rodzinno --domowego odbioru telewizji. Im starsi rodzice, tym wartość wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji jest bardziej zbliżona do optymalnej.

W poprzednim podrozdziale dokonałam oceny wartości wzoru funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji każdego rodzica, co szczegółowo omówiłam.

Chcąc sprawdzić zasadność założonej hipotezy skonstruowałam tabelę, w której zamieściłam wyżej wymienione oceny wszystkich rodziców, których z kolei przyporządkowałam do grup stosownie od poziomu wykształcenia. Wyniki przedstawia tabela nr 17.

Tabela 17

Wiek rodziców a funkcjonowanie wzorów rodzinno - domowego odbioru telewizji

N - 20

L. P.	Przedział wiekowy	Liczba osób	Kategorie
						bardzo dobry wzór	raczej dobry wzór	wzór o średniej wartości	raczej zły wzór	zdecydowanie zły wzór
1	25 - 30	5			2	1	2
2	31 - 35	11		2	2	7
3	36 - 40	4	4
4	RAZEM	20	4	2	4	8	2

Jak wynika z tabeli, trudno jednoznacznie określić, że wiek rodziców ma wpływ na funkcjonowanie rodzinno - domowego odbioru telewizji. Zależność ta jest bardzo słabo wyodrębniona. Nie mogę więc uznać, że założona hipoteza znalazła swoje uzasadnienie w przeprowadzonych przeze mnie badaniach.

2.6 Wykształcenie rodziców a funkcjonowanie wzorów rodzinno - domowego odbioru telewizji.

Chcąc się dowiedzieć, czy wykształcenie rodziców ma istotny wpływ na kształtowanie wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji, założyłam, że wykształcenie rodziców ma wpływ na wartość wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji. Im wyższy poziom wykształcenia, tym wartość wzoru funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji jest wyższa. Podobnie jak w poprzednim podrozdziale, chcąc sprawdzić zasadność założonej hipotezy skonstruowałam tabelę, w której zamieściłam oceny wzorów funkcjonowania rodzinno - domowego odbioru telewizji wszystkich badanych rodziców oraz poziomy ich wykształcenia.

Tabela 18

Wykształcenie rodziców a funkcjonowanie rodzinno - domowego odbioru telewizji

N - 20

L. P.	Poziom wykształcenia	Liczba osób	Kategorie
						bardzo dobry wzór	raczej dobry wzór	wzór o średniej wartości	raczej zły wzór	zdecydowanie zły wzór
1	Zawodowe	13			3	8	2
2	Średnie	4	1	2	1
3	Wyższe	3	3
4	RAZEM	20	4	2	4	8	2

Jak wskazują dane w tabeli wzory korzystania z przekazu telewizyjnego osób z wykształceniem zawodowym są raczej złe lub złe, a w dwóch przypadkach średnie. Wzory osób z wykształceniem średnim są raczej dobre, średnie, a nawet w pojedynczym przypadku bardzo dobre. Wszystkie osoby z wyższym wykształceniem uzyskały najlepszy wynik. Mogę zatem potwierdzić za badaczami, że określony poziom wykształcenia rodziców decyduje o podejmowanych przez nich działaniach związanych z funkcjonowaniem rodzinno - domowego odbioru telewizji. Okazało się, że im wyższe wykształcenie rodziców, tym lepsze praktyczne zaangażowanie ich w proces organizowania rodzinno - domowego odbioru telewizji. Założona hipoteza znalazła potwierdzenie w przeprowadzonych przeze mnie badaniach.

WNIOSKI

Temat pracy związany z rolą telewizji w życiu dziecka 6 - letniego wybrałam ze względu na to, że jest to zagadnienie istotne w związku z dynamicznym rozwojem środków masowego przekazu oraz ich oddziaływanie na osobowość małego dziecka.

Celem poznawczym było dokonanie oceny znaczenia wychowawczego pełnionego przez kontakt dziecka z obrazem telewizyjnym. Celem praktycznym było sformułowanie zasad oddziaływań wychowawczych, które określałyby właściwe korzystanie z przekazu telewizyjnego.

Zgodnie z ogólną hipotezą dotyczącą problemu głównego, że telewizja zajmuje czołowe miejsce w życiu dziecka 6 - letniego zarówno w opiniach samych dzieci jak i rodziców, uzyskane wyniki podporządkowane problemom szczegółowym potwierdzają to założenie. Zebrany materiał pozwolił na sformułowanie wniosków.

1. Dzieci 6 - letnie spędzają przed telewizorem za dużo czasu, co pozwala na podzielenie niepokoju pedagogów i psychologów wskazujących na ten problem.

2. Oglądanie programów telewizyjnych należy do ulubionych form spędzania wolnego czasu zdecydowanie dłużej grupy dzieci.

3. Dzieci szukają w telewizji przygody i rozrywki, oglądając najczęściej bajki, programy dla dzieci, komedie ,i filmy przyrodnicze.

4. Zarówno dziewczynki jak i chłopcy chętnie identyfikują się z bohaterami telewizyjnymi odznaczającymi się raczej pozytywnymi cechami charakteru.

5. Rodzice przywiązują zbyt małą wagę do organizowania rodzinno - domowego odbioru telewizji.

ZALECENIA:

1. Aby telewizja mogła przynieść korzyści dzieciom, rodzice powinni pomóc im w wyborze programów, a pozostały czas wolny przeznaczyć na rozwijanie zainteresowań.

2. Rodzice powinni podejmować dyskusje dotyczące oglądanych audycji, gdyż tylko w ten sposób dziecko będzie miało okazję nauczyć się prawdziwej oceny i świadomego uczestnictwa w odbiorze telewizji.

3. Zadaniem dla rodziców jest wskazanie dzieciom atrakcyjnych i konkurencyjnych dla telewizji form spędzania czasu wolnego.

4. Zadaniem dla twórców programów jest dbanie o to, by swymi programami nie działać na dzieci w sposób szkodliwy, ale przeciwnie, by dostarczać im pozytywnych wzorów postaw.

M. Sokołowski - „Telewizja - wróg czy sojusznik wychowania”, w Edukacja i Dialog 1994 nr 5

F. Januszkiewicz, W. Skrzydlewski - „Telewizja wiodącym środkiem technologii kształcenia”, w „Edukacyjne zastosowanie telewizji” Warszawa 1985 WSiP s 31.

J. Raczkowska „Wychowanie wobec ekspansji multimediów”, w „Problemy opiekuńczo - wychowawcze” 1995r, nr 10.

J. Gajda „Dziecko przed telewizorem”, Warszawa 1983 JWZZ s 29

J. Gajda- Telewizja, młodzież, kultura W-wa 1987 WsiP s.35

J. Izdebska- Niektóre przejawy ujemnego oddziaływania telewizji na dzieci w: Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1994 NR 5 s. 23

J. Gajda- „Telewizja...” Op. Cit 35

J. Gajda- Telewizja... Op.Cit s. 36

J. Raczkowska- Wychowanie wobec ekspansji multimediów... Op. Cit. s. 46

J. Gajda - Telewizja... Op. Cit. s.37

J. Izdebska - Rodzina,Dziecko, Telewizja. Trans Humana Białystok 1996 s. 160

M Sokołowski - Telewizja - wróg czy sojusznik wychowania w: Edukacja i Dialog 1994 NR 5 s. 50-51

J. Izdebska - Rodzina... Op. Cit. S. 170

J. Izdebska - Rodzina... Op. Cit. S. 170

J. Gajda - Dziecko... Op. Cit. S.29

J. Gajda - Dziecko... Op. Cit. S.30

J. Izdebska - Rodzina... Op. Cit. s. 149

J. Izdebska - „Rodzina...” Op. Cit. s. 145

J. Koblewska - „Poglądy psychologów, pedagogów na tzw. aspołeczne treści prezentowane przez film i telewizję”, w: Oświata i Wychowanie 1987 NR 14

J. Kobolewska - „Poglądy...” Op. Cit. s. 78

Teopolitz K.T - „Szkice Edyndburskie czyli system telewizji” W-wa 1979 PIW

F. Januszkiewicz, W. Skrzydlewski „Istota przekazu telewizyjnego” w: Edukacyjne zastosowanie telewizji”, W-wa 1985 WsiP s. 32-33

F. Januszkiewicz, W. Skrzydlewski - „Istota ...”Op. Cit. s. 34

J Izdebska - „Niektóre przejawy...” Op. Cit. s. 24 - 25

Kiełtyka Zając B. ZającA. - „Telewizja a świat dziecka. Analiza telewizyjnych programów dla dzieci względem zawartości merytorycznej i wartości etycznych w: Sztuka a świat dziecka”, Pod red. J. Kidy Rzeszów 1996, WSP

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 23

E. Bromboszcz - „Percepcja reklamy telewizyjnej przez dzieci”, w: Psychologia wychowawcza 1993 NR 1 s. 66

M. Braun - Gałkowska - „Psychologia odbioru programów telewizyjnych”, w: Psychologia Wychowawcza 1990 NR 3

M. Braun - Gałkowska - „Telewizja dzieciom” w, Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1995 NR 12

B. Puszczewicz - „O funkcji telewizji w dobie przemian edukacyjnych” w: Oświata i Wychowanie 1984 NR 8

J. Izdebska - „Rodzina...” Op. Cit. s 27 - 28

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 22

J. Izdebska - „Niektóre...” OP. Cit. s. 22

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 23

J. Wilkońska - „Telepokusa”, w: Wychowawca 1998 NR 5

J Izdebska -„ Rodzina...” Op. Cit. s. 34 - 35

R. Wojdan - Jaskólska - „Casus włoski”, w: Dzieci a telewizja. Próba oceny oddziaływania (opracowanie tematyczne Biura Studiów i Analiz Kancelarii Senatu) W-wa 1995

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 22

M. Braum - Gałkowska - „Telewizyjne dzieci” w: Edukacja i Dialog 1995 NR 6 s. 11

J. Wilkońska - „Telepokusa...”Op. Cit. s.62

M. Szymik - „Wpływ telewizji na wzrost agresywności u dzieci”, w: Wychowanie w Przedszkolu 1998 NR 5 s. 347

T. Bach - Olasik - „Oddziaływanie telewizji na zachowanie agresywne dzieci i młodzieży”, w: Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1993 NR 2 s.12 - 13

T. Bach - Olasik - „Oddziaływanie...”Op. Cit. s. 13

M. Przetacznik - Gierowska, Z. Włodarski - „Oddziaływanie książki oraz środków masowego przekazu na dzieci i młodzież” w: Psychologia Wychowawcza 1981 NR 4 s. 26

T. Bach - Olasik - „Oddziaływanie...”Op. Cit. S. 14

M. Szymik - „Wpływ...” Op. Cit. s. 346

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 24

E. Bromboszcz -„ Percepcja reklamy telewizyjnej przez dzieci” w: Psychologia Wychowawcza !993 NR 1 s. 60-61

P. Kossowski - „Reklama telewizyjna i dziecko w wieku przedszkolnym część I” w: Wychowanie w Przedszkolu 1999 NR 4 s. 252 -253

P. Kossowski - „Reklama telewizyjna i dziecko w wieku przedszkolnym część II” w: Wychowanie w Przedszkolu 1999 NR 5 s. 342

J. Izdebska - „Rodzina...”Op. Cit. s. 19

M. Szkop - „Jak przygotować dzieci do odbioru programów telewizyjnych?” w: Wychowanie w Przedszkolu 1999 NR 1 s. 47

J. Izdebska - „Rodzina..”.Op. Cit. s. 123 -125

J. Izdebska - „Rodzina...” Op. Cit. s. 123 - 125

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 23

J. Izdebska - „Niektóre...” Op. Cit. s. 24

J. Izdebska - „Rodzina...” Op. Cit. s 279

J. Gajda - „Dziecko...” Op. Cit. s. 20 - 21

J. Izdebska - „Rodzina...” Op. Cit. s. 278 - 279

J. Gajda - „Dziecko...” Op. Cit. s. 20 - 21

G. Wiergowski - „Ekranowe wzorce do naśladowania” w: Edukacja i Dialog 1995 NR 6

M Braun - Gałkowska - „Telewizyjne...” Op. Cit. s. 16

M Braun - Gałkowska - „Telewizyjne...” Op. Cit. s. 16

M Braun - Gałkowska - „Telewizyjne...” Op. Cit. s. 17

M Braun - Gałkowska - „Telewizyjne...” Op. Cit. s. 17

M. Szkop - „Jak ...” Op. Cit. s. 47 - 48

M. Szkop - „Jak ...” Op. Cit. s. 48

M. Szkop - „Jak ... Op. Cit. s. 49

M. Szkop - ”Jak ... Op. Cit. s. 50

W. Zaczyński - „Praca badawcza nauczyciela”. Warszawa 1968, PZWS s. 6

W. Zaczyński - „Badania pedagogiczno - empiryczne”. Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa PWN 1993

J. Pieter - „Zarys metodologii pracy naukowej”. Warszawa 1982 PWN s. 67

W. Zaczyński - „Praca badawcza…” Op. Cit s 26

Z. Skorny - „Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki” Warszawa 1984 WSiP s. 64

Op. Cit. s. 67

W. Zaczyński - „Praca badawcza…” Op. Cit. s 53

W. Kopaliński - „Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” W-wa 1972 Wiedza Powszechna s 61

J. Pieter - Op. Cit s 56

M. Łobocki - „Metody badań pedagogicznych” PWN W-wa 1982 s 56

T. Pilch - „Zasady badań pedagogicznych” PWN W-wa 1996 s 175

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 176

T. Pilch - „Zasady..”. Op. Cit. s. 177

S. Szymczak - „Słownik języka polskiego” W-wa 1988 PWN

M. Łobocki - „Metody…” Op. Cit s 73

Z. Skorny - „Prace…” Op. Cit s 72-73

S. Nowak - „Metodologia badań socjologicznych” W- wa 1970 PWN s. 95

Z. Skorny - „Prace...” Op. Cit. s. 62

Z. Skorny - „Prace..” Op. Cit. s. 63

Z. Skorny - „Prace...” Op. Cit. s. 63 -64

Z. Skorny - „Prace...” Op. Cit. s.11

M. Łobocki - „Metody...” Op. Cit. s.115

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 42

M. Łobocki - „Metody...” Op. Cit. s. 115

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 42

T. Pilch - „Zasady badań pedagogicznych”, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1978 Zakład Narodowy im. Ossolińskich s. 53

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 51 W-wa 1986

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 130 W-wa 1996

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 133 W-wa 1996

M. Łobocki - „Metody...” Op. Cit. s. 82

T. Pilch - „Zasady...” Op. Cit. s. 137

T. Pilch - „Metody...” Op. Cit. s 137-138

T. Pilch - „Metody...” Op. Cit. s 86

T. Pilch - „Metody...” Op. Cit. s 87

T. Pilch Op. Cit. s131

M. Łobocki - „Metody…” Op. Cit. s 275

M. Łobocki - Metody… Op. Cit. s 276 - 277

Z. Skorny - Prace… Op. Cit. s 95

Z. Skorny - Prace… Op. Cit. s 112

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

1

44

---