HISTORIA PRAWA - TEZY

1. Fontes iuris oriundi- fontes iuris cognoscendi

Fontes iuris oriundi- źródła powstanie prawa-skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia, czyli czynniki prawotwórcze, np.: dla Babilończyków ówczesnych Hammurabiemu jego kodeks był źródłem powstania prawa

Fontes iuris cognoscendi- źródła poznania prawa to same pomniki przeszłości, materiały prawne umożliwiające nam zapoznanie się z prawem minionych epok, np.: dla nas ten sam kodeks Hammurabiego jest tylko źródłem poznania prawa

2. Ius publicum- ius privatum

Podstawowy podział wprowadzony przez jurysprudencję rzymską. Podstawą podziału była korzyść (utilitas)

Ius publicum - przepisy prawne bezwzględnie obwiązujące, dotyczące ogółu regulujące organizację i funkcje państwa oraz kompetencje i działalność organów państwowych i administracji.

Ius privatum - przepisy prawne, ulegające zmianie w drodze umów prywatnych, dotyczące ochrony praw i interesów poszczególnych jednostek w zakresie osobowym i majątkowym.

3. Źródła prawa starożytnej Mezopotamii

Kodeks Urukaginy - (Urukagina (2378-2371)- władca miasta Lagasz w Mezopotamii), kodeks powstał ku poprawie sytuacji chylącemu się ku upadkowi Lagasz, zajął się:

umniejszeniem dochodów świątyń,

wyzyskowi biedaków przez bogaczy,

ustalił jednolite ceny za pogrzeby,

zabraniał wielomęstwa,

bronił praw wdów i sierot,

zwalczał przekupstwo sędziów.

Prawa z Esznunny - (pochodz. z I poł.XX w.p.n.e), kodeks ten zawierał 61 artykułów, został napisany w języku akkadyjskim, dotyczył przepisów ustalających ceny i opłaty oraz przepisy rodzinne i o niewolnikach, opisywał również system kar, często stosując karę śmierci

Kodeks Lapis Isztara - (pochodz. z 1868 r.p.n.e), zawierał 37 artykułów, odnosił się głównie do odszkodowań za krzywdy wyrządzone ludziom i zwierzętom gospodarczym, kodeks ten był przełomowy dla ubogich wyzwolonych od ucisku możnych, regulował sprawy dotyczące niewolników, między ojcem, a synem oraz o stosowaniu prawa odwetu (obraza).

Kodeks Hammurabiego - (powstał ok. 1792-1750 p.n.e.), składał się z 282 artykułów, prologu i epilogu. Zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego oraz procesowego. Miał charakter kazuistyczny (przewidywanie szczegółowych wypadków). Kary były odzwierciedlające wg zasady talionu. Wielkość kar zależała od przynależności do stanu (niewolnicy, lud, możni). Kodeks zawierał także prawa dotyczące kwestii majątkowych, ich ochrony, spraw rodzinnych, jak również ceny towarów i usług.

Kodeks Hetycki - (powstał pod koniec XV w.p.n.e), często stosował kary odszkodowawcze, zamiast odwetu, na śmierć skazywano za bunt przeciwko władcy i za cudzołóstwo, gwałt, sodomię. Okaleczanie jako karę stosowano tylko wobec niewolników. Król jako najwyższy autorytet. Normuje uprawnienia i obowiązki wojowników oraz stanowisko niewolników. Całkowite oderwanie od zemsty prywatnej. Rodzina jako patriarchalno-egzogamiczna organizacja, kodeks ustalał ceny i regulował stosunki gospodarcze w państwie.

4. Źródła prawa starożytnego Egiptu i Izraela

Źródła prawa egipskiego - odkrycia archeologiczne XIXw. I odczytanie pisma klinowego (ustawy karne XIX dynastii faraona Horemheba i Ramzesa II)

-zbiór praw faraona Bocchorisa z II poł. VIII w.p.n.e.

-epoka Ptolemeuszy- przenikanie i oddziaływanie różnych systemów prawnych: egipskich, grecko-helleńskich, rzymskich

-papirologia prawnicza- dziedzina zajmująca się badaniem papirusów egipskich

Źródła prawa starożytnego Izraela - Biblia stanowiła zbiory praw

- przep. Starego Testamentu - odzwierciedlenie przemian wśród plemion izraelskich

- pięcioksiąg - powstał z objawienia przez Boga Mojżeszowi

- normy prawne Starego Testamentu i ich powiązanie z nakazami religijnymi

- prawo wywodziło się z bezpośrednich nakazów Boga

- wymiar kar ewoluował od krwawych zemst do publicznego wymiaru sprawiedliwości

- zasada Talionu - oko, za oko

5. Źródła praw greckich i hellenistycznych

-dzieła literackie: Iliada i Odyseja Homera

-dzieła historyczne i filozoficzne: Arystoteles, Platon

-komedie, tragedie, zachowane mowy sądowe

-Podstawowe akty pawne:

Sparta- prawodawstwo Likurga,

Ateny - reformy Drakona i Solona

-ustawodawstwo Gortynu, ustawa pogrzebowa Julis z wyspy Kos, ustawa z Efezu dot. Własności na gruntach, Ustawa Ligdanis z Halikarnasu

6. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych w prawach antycznych

Zdolność prawna - zdolność do tego by być podmiotem praw i obowiązków, zdolność prawna była uzależniona od:

- stanowiska społecznego,

- przynależności państwowej,

- dobrej sławy,

- płci czy

- stanu zdrowia.

Posiadali ją ludzie wolni, nabywając ją w chwili urodzenia.

Zdolność do czynności prawnych - to zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. Pełną zdolność posiadali dorośli mężczyźni, obywatele Rzymu. Ograniczona była z powodów:

- niedojrzałości,

- płci (kobiety) oraz

- marnotrawstwa.

7. Źródła powstawania niewoli i stanowisko prawne niewolników

Niewola powstała poprzez: urodzenie, długi, degradację, jeńcy wojenni, porzucenie dziecka, kradzież ludzi,

mogła ustać w skutek: wyzwolenia, wykupienia się lub z mocy prawa.

Stanowisko prawne niewolników: nie mieli prawa do posiadania, pomimo braku zdolności prawnej, prawo zezwalało na niektóre działania niewolników w ograniczonym zakresie. Dokonując czynności prawnych mogli wyłącznie polepszać stan majątkowy właściciela.

Początkowo zobowiązania niewolników były niezaskarżalne, z czasem zaczęto kierować skargi do właściciela niewolników z tytułu zaciągniętych zobowiązań.

8. Małżeństwo w czasach antycznych

-Poligamia- wielożeństwo, jeden mężczyzna kilka kobiet

-Poliandria- wielomęstwo, małżeństwo pomiędzy jedna kobietą i więcej niż 1 mężczyzną

-W Babilonie- młodzi sami mogli wybierać sobie małżonka, małżeństwa monogamiczne

Sposoby zawierania małżeństwa: zgoda małżeńska, kupno, uprowadzenie, zawody sportowe

Przeszkody małżeńskie: pokrewieństwo, brak dojrzałości fizycznej, brak consensusu, brak zdolności do zawarcia małżeństwa, niekiedy status (niewolnicy i cudzoziemcy), inna wiara.

Rozwiązanie małżeństwa: śmierć, utrata zdolności do zawarcia małżeństwa, rozwód.

Pozycja kobiety w małżeństwie była słaba, większość decyzji podejmował w jej imieniu mąż.

9. Własność i inne prawa rzeczowe w starożytności

Własność - władztwo prawne osoby nad rzeczą

Przeniesienie własnośći - następowało w skutek kupna gotówkowego, przy świadkach (nieruchomośći) lub przy urządniku (grunty)

Prawo do korzystania z rzeczy cudzej - choć rzadkie występowało w starożytnej Grecji w postaci wieczystego korzystania z cudzego gruntu za roczny czynsz płatny w zbożu (emfiteuza) , istniała też możliwość oddania gruntu pod zabudowę z prawem zamieszkania w wybudowanym domu ( prawo zabudowy)

Prawo zastawu - rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności

10. Źródła zobowiązań i zasady odpowiedzialności w prawach antycznych

-Definicje zobowiązań tworzyli m.in. Paulus i Justynian

Powstawało ono: z kontraktów, z deliktów, z czynów zabronionych przez prawo oraz z bezpodstawnego wzbogacenia się

Zobowiązanie: obowiązek dłużnika do wypełnienia świadczenia czyli dług

Odpowiedzialność: przewidywane konsekwencje prawne na wypadek niewykonania przez dłużnika jego obowiązku. Istniała także instytucja poręczyciela, który był dodatkowym gwarantem wykonania zobowiązania, w umowach kupna-sprzedaży pojawił się tez zadatek. Możliwa była jeszcze zmiana osoby wierzyciela na podstawie dodatkowych umów (cesja).

Zobowiązanie wygasało najczęściej w wyniku wykonania świadczenia przez dłużnika.

-Odpowiedzialność za uszkodzenie czyjegoś mienia - było zobowiązaniem do uiszczenia odszkodowania.

-Zobowiązanie z powstałego przestępstwa - złodziej w wypadku kradzieży czyjejś rzeczy był zobowiązany do zapłacenia wielokrotności wartości skradzionego przedmiotu

11. Rodzaje umów w prawach antycznych

- Pierwsza systematyka źródeł zobowiązań u Arystotelesa:

umowy dobrowolne i

umowy niedobrowolne (czyli nałożony na dłużnika wbrew jego woli obowiązek zapłacenia kwoty

pieniężnej w związku z przestępstwem).

Pożyczka- wręczenie biorącemu przedmiotu pożyczki przy czym potwierdzano to dokumentem. Świadczenie ma być spełnione do rąk okaziciela dokumentu.

Użyczenie - nieodpłatne przekazanie rzeczy w cudze używanie, jeśli jej nie zwrócił odpowiadał co do jej wartości, gdy zaprzeczał posiadanie to wartość się podwajała. Podobnie sytuacja odnosiła się co do przechowywania.

Zamiana - wyparta przez wprowadzenie pieniądza, wartość zamienianych przedmiotów można było również wyrównywać w pieniądzach

Umowa kupna-sprzedaży- wymiana towaru na pieniądze, miała głównie charakter gotówkowy, w momencie przekazania ceny dochodziło do realizacji umowy.

Kupno kredytowe - świadczenie jednej strony wyprzedza świadczenie drugiego kontrahenta

Spółka - związek pojedynczych osób w celu osiągnięcia wspólnego celu, po rozwiązaniu spółki każdy otrzymywał zwrot wyłożonego kapitały i udział w zysku.

Zlecenie - zobowiązanie się wobec kontrahenta do wykonania dla niego pewniej czynności prawnej

Dzierżawa - umowa, mocą której dzierżawca miał prawo do odpłatnego korzystania z cudzej rzeczy przynoszącej pożytki, dzierżawca zobowiązany był płacić czynszu (często 1/3 plonu)

Najem - odpłatne korzystanie z cudzej rzeczy nie przynoszącej pożytków

Umowa o dzieło - przyjmujący zamówienie miał je wykonać za wynagrodzeniem niezależnym od czasu przyznanego na realizacje tego zamówienia.

12. Podstawowe zasady prawa spadkowego w starożytności

Semel heres sempel heres.

Wola spadkodawcy może być zmieniana aż do jego śmierci.

Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.

Testament musi zawierać spadkobiercę i to na samym początku, bo inaczej jest nieważny.

Spadkobierca może przeznaczyć na legaty, zapisy itp. 3 spadku, resztę powinien zostawić sobie (kwarta falcydyjska).

Osoby heredes sui nie mogą być w testamencie pominięci, powinni być albo spadkobiercami albo wydziedziczeni.

Jedynym porządkiem dziedziczenia w tym okresie było dziedziczenie beztestamentowe

PRAWO STAROEGIPSKIE: po zmarłym dziedziczy najstarszy syn ( zasada senioratu); jeżeli Egipcjanin chciał inaczej rozporządzi swoim majątkiem, musiał za życia wyda odpowiednią dyspozycję

PRAWO STAROBABILOŃSKIE, GORTYNU I ATTYCKIE: wszyscy synowie w równych częściach

PRAWO ASYRYJSKIE: spadek dziedziczony przez wszystkich synów, ale najstarszy syn otrzymywał udział podwójny

PRAWO GRECKIE: synowie ze związków pozamałżeńskich, dziedziczyli tylko w przypadku braku synów z prawego małżeństwa,

w drugiej kolejności dziedziczyli bracia z tego samego ojca, w trzeciej ich zstępni( potomkowie), w 4 siostry od tego samego ojca, w 5 ich zstępni, w 6 ci sami krewni i w tej samej kolejności ale po stronie matki (prawo Euklidesa)

Istniało również dziedziczenie przeciwtestamentowe

Pierwszy raz, terminu testament w ścisłym tego słowa znaczeniu użył Solon, sporządzic mógł go jednak ten, kto nie posiadał własnych dzieci, był to tzw testament adopcyjny( testator adoptował jednocześnie swego dziedzica)

PRAWO ATTYCKIE: dziedzic odpowiadał za długi jedynie spadkiem odziedziczonym

PRAWO GORTYNU: dziedzic odpowiadał za długi również majątkiem własnym (zasada sukcesji uniwersalnej)

13. Podstawowe zasady prawa karnego w starożytności

* ius talionis- prawo talionu, czyli po prostu oko za oko ząb za ząb (kodeks Hammurabiego), zasada identyczności kary

* kary odzwierciedlające- kara miała odzwierciedlać skutek dokonanego przestępstwa, np. jak syn uderzył ojca, to obcinano mu rękę

* prawo azylu- np. w prawie starożytnego Izraela, przestępcy mogli ukryć się w niektórych miastach i uniknąć tam kary

* za długi można popaść w niewolę lub stan podobny do niewoli (np. nexum)

* prawo zemsty rodowej- zabitego powinien pomścić jego najbliższy krewny (prawo starożytnego Izraela)

* szkoda- wskutek popełnionego przestępstwa powinna powstać szkoda, aby można było ukarać sprawcę

* wina- szkoda ta powinna być niejako zawiniona przez sprawcę

* między przestępstwem a wyrządzoną szkoda powinien być związek przyczynowo- skutkowy

* niewolnicy i osoby alieni iuris - za nich odpowiadali ich właściciele/ zwierzchnicy familijni w ramach tzw. Odpowiedzialności noksalnej (Noxa caput sequitur)

* odpowiedzialność z tytułu cusotdia- strzeżenia rzeczy, odpowiadali m.in. właściciele gospód, stajen, magazynów, statków przewożących towary, komodatariusz, odpowiadali także za przypadkowe zgubienie rzeczy, nie odpowiadali tylko za vis maior (siła, której nie można się oprzeć)

PRAWO BABILOŃSKIE - (Kodeks Hammurabiego)dzieli przestępstwa na wymierzone przeciwko :

Państwu ( niedoniesienie o spisku, uchylanie się od służby wojskowej)

Wymiarowi sprawiedliwości (fałszywe oskarżenie)

Życiu , zdrowiu, moralności (cudzołóstwo kazirodztwo )

Mieniu (szczególnie mienie króla i świątyń)

Nieumiejętne wykonywanie zawodu (błąd w sztuce lekarskiej)

Odpowiedzialność zarówno z winy umyślnej jak i nieumyślnej

Wina nieumyślna mogła stanowic okoliczność łagodzącą przy wymiarze kary albo być podstawą uwolnienia od kary

Kary talionu (oko za oko, ząb za ząb w odniesieniu do sprawcy powtarza się skutek przestępczego działania ), kary śmierci (spalenie, utopienie, wbicie na pal), kara przez okaleczenie (kara mutylacyjna), chłosta, ogolenie połowy głowy, napiętnowanie, wygnanie z gminy, kary pieniężne.

PRAWO GRECKIE:

Państwo ścigało przestępstwa naruszające interes ogólnonarodowy

Większość przestępstw traktowane było jako prywatne i ścigane było przez pokrzywdzonego

Pierwotnie ściganie odbywało się na drodze pomocy własnej (zemsta), a z chwilą umocnienia się władzy państwowej na drodze procesu sądowego.

Karane tylko przestępstwo dokonane a nie usiłowane

Przestępstwa wymierzone podobnie jak w kodeksie Hammurabiego

Najcięższe przestępstwa karane były śmiercią np. zrzucenie w przepaść Barathorn później przez podanie trucizny

W Sparcie skazanych na śmierć duszono albo wieszano

Kara mytulacyjna tylko dla niewolników

Rozpowszechniona była kara czasowe albo dożywotniego wygnania

Unikniecie kary śmierci przez dobrowolne opuszczenie kraju przed ogłoszeniem wyroku

Kary majątkowe to : konfiskaty oraz grzywny pieniężne

14. Najstarsze prawa słowiańskie

- najstarszym jest zbiór prawa, który powstał w państwie Bułgarów, ale obowiązywał też część Moraw, powstał około IX/ X wieku za czasów cara Symoeona Wielkiego i nazywał się Zakon sudnyj liudem

- można powiedzieć, że niejako wpływ na ten zbiór miało prawo rzymskie, ponieważ podstawowym źródłem prawa była bizantyjska Ekloga z 726 roku, a ta z kolei była zmodyfikowanym prawem justyniańskim

- Wielkie Księstwo Kijowskie: dogowory- traktaty zawierane przez książąt ruskich z Bizancjum, np. traktat z 911 roku znosił tzw. Prawo nadbrzeżne (ius naufragii), ale najważniejszym zbiorem była tzw. Ruska Prawda. Cechą charakterystyczną tego zbioru było to, ze był on napisany nie po łacinie, ale w języku rodzimym, czyli staroruskim. Najważniejsze są 2 redakcje Ruskiej Prawdy:

1) Krótka Prawda- obejmowała tzw. Prawdę Jarosława (ustawy Jarosława Mądrego- nie mylić z byłym premierem;) ), prawo zwyczajowe i tzw. Prawdę Jarosławowiczów, czyli synów Jarosława i tu źródłem były ustawy książęce, zwyczaj i praktyka sądowa.

2) Obszerną Prawdę- w pierwszej części mniej więcej to samo co Krótka Prawda, a druga część obejmowała m.in. statut Włodzimierza Monomacha, prawo karne, prywatne, przepisy z zakresu dziedziczenia, zobowiązań i opieki.

- Czechy- tu na uwagę zasługują takie zbiory prawa, jak np. Księga Rożemberska, Księga Pana Andrzeja z Dube, Księga Towaczowska i dzieło Wiktoryna Kornela z Wyszehradu pt. „O prawach i sądach ziemi czeskiej ksiąg 9” oraz Maiestas Carolina, wydany z inicjatywy króla Karola IV, jednakże nigdy nie wszedł w życie, bo król chciał za bardzo umocnić swoją pozycję.

- Rosja- tu zbiory prawa wydawane za cara Iwana III i IV nazywały się Sudiebniki, za Aleksandra Michajłowicza wydano Soborowe Ułożenie

15. Źródła prawa miejskiego w średniowieczu na zachodzie Europy

Podobnie, jak inne ówczesne prawa prawo miejskie było przeważnie prawem zwyczajowym uzupełnianym jednak przez prawo stanowione, zwłaszcza przez wilkierze( akty ustawodawcze, statuty rad miejskich). Cecha charakterystyczna niemieckiego prawa miejskiego było powstawanie tzw. „rodzin prawa”. Nowo utworzone miasta opierały się z reguły na rozwiniętym prawie miasta- matki.

Miasta macierzyste ( mutterstadt) Miasta filialne ( córki- tochterstadte) korzystały z porad prawnych tzw. weisthumer, Bewidmungen lub z wyroków sądowych- ortyli, czasami traktowano sądy macierzyste, jako instancje odwoławczą.

Na zach Niemiec miastem matką była Kolonia, zaś na wschodzie Magdeburg i Lubeka. Zdarzało się, że miasta córki satwały się matkami dla nowo zakładanych mist. W ten sposób powstawały rodziny praw miejskich, co broniło prawo miejskie przed nadmiernym partykularyzmem. Kolejnym źródłem były prace prywatne- spis zwyczjowego prawa miejskiego- Weichbild saski (Sachsisches Weichbild ) spis tworzony w początkach XIV wieku i obejmujący w jedną całość różne źródła miejskiego prawa magdeburskiego. Recypowany, jako zbiór obowiązujący w Polsce i Czechach a przetłumaczony na łaciński( przez Pawła Szczerbicza), czeski, polski.

We Włoszech natomiast źródłami prawa miejskiego były statuty miast włoskich ( komun) tzw. prawo statutowe. Podstawa tego prawa były początkowo spisy miejscowych zwyczajów prawnych ( najstarszy z końca X wieku z Genui)uzupełniany od XII wieku ustawami uchwalanymi przez miasta.

Stanowiły one podstawę do ułożenia statutów- systematycznych źródeł praw, które powstawały od końca XII wieku. W XIV każde miasto posiadało swój statut, liczba ich przekraczała 1000.

Starsze prawo statutowe oparte było na dawnym prawie germańskim (longobardzkim) stopniowo w miarę renesansu prawa rzymskiego (szkoła glosatorów i komentatorów) zaczęły przeważać w statutach elementy tego prawa.

16. Szkoła glosatorów i komentatorów. Nauka prawa na uniwersytetach.

Szkoła glosatorów- twórcą był Irneriusz; badano prawo justyniańskie metodą egzegezy (objaśnienia, tłumaczenia): profesor wraz z uczniami czytał teksty, tak jak w źródłach po sobie następowały, i objaśniał słowo po słowie, ustęp po ustępie. Te objaśnienia (glosy) wpisywano między wierszami (glossa interlinearia) albo na marginesie (glossa marginalis).

W XIII w. jeden z glosatorów, Accursius dokonał olbrzymiej pracy zbierając i porządkując najważniejsze glosy, pracę tę nazwano Glossa ordinaria lub Glossa Accursiana.

Szkoła komentatorów- zadanie przystosowania prawa rzymskiego do potrzeb praktyki (naginanie i dostosowywanie prawa do potrzeb współczesnych; kierowano się też nieraz przy tworzeniu i interpretacji prawa bardziej rozumem niż literą prawa). Obszerne komentarze. Przedstawiciele XIV w.: Baldus de Ubaldus i największy prawnik średniowiecza Bartolus de Saxoferrato.

Nauka prawa na uniwersytetach:

Prawo rzymskie było niemalże powszechnym przedmiotem wykładowym, m.in.: na uniwersytetach w Bolonii, Padwie, Perugii, Pizie, Orleanie, Pradze, Wiedniu, na obszarze Rzeszy Niemieckiej, zabroniono tylko wykładania prawa rzymskiego w Paryżu od 1219r., gdyż widziano w nim zagrożenie dla prawa kanonicznego i przejaw uznania zwierzchnictwa cesarzy niemieckich nad Francją.

Drugim przedmiotem dominującym było prawo kanoniczne. Średniowieczny wykształcony prawnik to „doktor obojga praw” (doctor utriusque iuris), tj. posiadający stopień naukowy zarówno z prawa rzymskiego, jak i kanonicznego.

17. Corpus Iuris Civilis. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech.

Corpus Iuris Civilis- 4-częściowy zbiór, będący źródłem poznania prawa rzymskiego, składający się z: Kodeksu (zebrine w całosci konstytucje cesarskie od Hadriana po Justyniana), Digesta (wybór z dzieł kilkudziesieciu jurystówz zakresu prawa prywatnego, postępowania cywilnego i prawa karnego), Instytucje (zwięzły podręcznik do nauki prawa, oparty głównie na „Instytucjach” Gaiusa), Nowele (późniejsze ustawy Justyniana i jego najbliższych następców) + Libri Feudorum (włoskie (lombardzkie) księgi lenne)

Recepcja (przyjęcie) prawa rzymskiego w Niemczech (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego)

Do pełnej recepcji prawa rzymskiego doszło w Niemczech. Proces ten dokonywał się na dwóch płaszczyznach. Pierwszą z nich stanowiła działalność ustanowionego w 1495r. Sądu Kameralnego Rzeszy, który jako podstawę wyrokowania przyjmował ustawy Rzeszy oraz prawo rzymskie. Za jego przykładem szły sądy poszczególnych krajów niemieckich, przy czym przyjmowano, że strona powołująca się na prawo rzymskie nie ma obowiązku udowadniania istnienia danego przepisu, tak jak należało udowodnić istnienie zwyczaju, na który się powoływano.

Drugą wreszcie płaszczyzną była działalność uniwersyteckich fakultetów prawa, do których opinii odwoływały się sądy w szczególnie zawiłych sprawach. A jako że prawo rzymskie obok prawa kanonicznego stanowiło podstawę ówczesnych studiów prawniczych, także i communis opinio doctorum była na nim oparta. Poprzez stosowanie owego gemeines Recht jako posiłkowego prawa w sądach krajów Rzeszy, doktryna w wieku XVII wykształciła kierunek prawoznawstwa, zwany usus modernus pandectarum (nowoczesne używanie pandeków- taka interpretacja prawa rzymskiego, jaka odpowiadała potrzebom ówczesnych czasów).

Przyczyny recepcji:

1.Przekonanie ,ze prawo rzymskie obowiązuje w Rzeszy (recepcja teoretyczna)

2.Opracowanie i przygotowanie do zadań praktycznych justyniańskiego prawa rzymskiego (Corpus Iuris Civilis) w szkołach pólnocnoitalskich, tj. w szkole glosatorów i komentatorów.

3.Potrzeba ujednolicenia prawa rozbitego na szereg praw lokalnych(partykularnych, stanowych, specjalnych itp.), rola unifikacyjna prawa rzymskiego.

4.Prawo rzymskie jako lepiej nadające się do regulowania rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej niż partykularne prawa zwyczajowe, lepiej też w niektórych kwestiach odpowiadało interesom mieszczaństwa(system gwarantujący silne prawo własności, nadto jako system, w którym był silnie rozwinięty dział zobowiązań, zawierający instytucje szczególnie przydatne dla ówczesnego obrotu handlowego, tj. kupno-sprzedaż, pożyczka, spółka) i feudałów( widzieli w niektórych instytucjach prawa rzymskiego gwarancję swej nadrzędnej pozycji: emfiteuza-wieczysta dzierżawa, kolonat-stwarzający przywiązanie do ziemi)

Skutki recepcji:

-zahamowanie w Niemczech rozwoju prawa rodzimego

-rosnąca rola prawa rzymskiego; stawało się prawem głównym w Rzeszy

18. Humanizm prawniczy

Humanizm prawniczy- rozwinął się w XVI w. humaniści szukali prawdziwego, czystego prawa rzymskiego, bez naleciałości włoskich (glos + komentarzy). Przedstawiciele: w Niemczech - Udalricus Zasius (prawo rzymskie ma znaczenie z racji cesarstwa), we Francji - J.Cujas, H.Doneau, F.Hotman (rozwinął się francuski sposób wykładu, tzw. mos gallicus docendi- wykład systematyczny, prowadzony przedmiotami; prawo rzymskie ma znaczenie z nakazu rozumu)

19. Źródła prawa kanonicznego

Prawo kanoniczne- prawo stworzone przez Kościół.

Pierwsze źródła to Pismo św., tj.45 ksiąg Starego i 27 Nowego Testamentu. Ważną rolę odgrywała tradycja, czyli ustne podanie przekazane w pismach tzw. Ojców Kościoła, tj. najstarszych pisarzy kościelnych (prawowierność doktryny i świętość życia) - były to źródła prawa objawionego, tzn. pochodzącego od Chrystusa.

Prawo poch. od ludzi to: kanony - dawniejsze ustawy uchwalane przez sobory (I-szy w Nicei 325r,ost. Watykański II 1962-65r), dekretały - ustawy papieskie; było to prawo powszechne. Partykularne powstawało przez statuty synodalne (synodów prowincjonalnych lub diecezjalnych).

A)Dekret Gracjana - 1140-1150r, Concordantia discordantium canonum - miało na celu pogodzenie sprzeczności zachodzących w prawie kanoniczynym

B)Liber extra (Dekretalia Grzegorza IX) z 1234r; oprac. przez Rajmunda de Penaforte, 5 ksiąg: 1)iudex (sędzia)- tj. przepisy obejmujące władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową 2)iudicium (sąd)- przepisy dotyczące sądownictwa 3)clerus- przepisy dotyczące duchowieństwa 4)conubium- prawo małżeńskie 5)crimen- kanoniczne prawo karne

C)Liber sextus Bonifacego VIII z 1298r;

D)Clementinae z 1317r, stworzone na polecenie Klemensa V;

Corpus Iuris Canonici - 1580r, Grzegorz XIII, po soborze trydenckim, skład: Dekret Gracjana, Liber extra, Liber sextus, Clementinae + Extravagantes Joannis Papae XXII z 1503r (zbiór prywatny, obejmujący dekrety papieskie z początku XIV w.+ Extravagantes communes z 1503r. (zbiór prywatny, obejmujący różne akty papieskie z XIV i XV w.)

20. Leges barbarorum i źródła prawa stanowionego w państwach germańskich

Leges barbarorum (prawa barbarzyńców)- spisy własnego prawa zwyczajowego poszczególnych szczepów germańskich; spisane w języku łacińskim. Np.:

Lex Visigothorum- spis prawa Wizygotów, z inicjatywy króla Euryka ok. 475r., najstarszy spis prawa germańskiego

Lex Salica Francorum- prawo Franków salickich- szczepu panującego, ok.507-511; głównie przepisy prawa karnego (dotyczące przede wszystkim kar kompozycyjnych) i procesowego

Lex Longobardorum (edykt króla Rotara- 643r.)- najdoskonalszy spis praw germańskich. Edykt głosił zasadę terytorialności: wszyscy przebywający na terytorium państwa longobardzkiego mieli bez względu na narodowość polegać prawu longobardzkiemu.

Prawo stanowione:

Ustawy królów frankońskich- kapitularze ze względu na moc obowiązującą dzieliły się na dwie grupy:

Capitularia legibus addenda- kapitularze dodane do praw szczepowych (leges barbarorum) i zawierające takie przepisy, które zmieniały albo uzupełniały postanowienia zawarte w leges.

Capitularia per se scribenda- odnosiły się do całego państwa: nie liczyły się z prawami szczepowymi i odgrywały pewną rolę unifikacyjną.

21. Leges Romanae barbarorum

Leges Romanae barbarorum- spisy prawa rzymskiego dokonane przez Germanów.

Np.:

Lex Romana Visigothorum (Brewiarz Alaryka)- spis prawa rzymskiego dla ludności rzymskiej żyjącej w państwie Wizygotów ogłoszonym przez króla wizygockiego Alaryka II w 506r. (obowiązuje do 654r., tj. do wydania lex Visigothorum Reccesvindiana wprowadzającej wspólne prawo dla ludności germańskiej i romańskiej)

Lex Romana Burgundionum- spis prawa rzymskiego dla ludności romańskiej w państwie Burgundów, powstałym przed 506r. i wydanym przez króla Gundobada. Prawo rzymskie zostało potraktowane bardzo dowolnie i starano się je nagiąć do pojęć germańskich.

Edictum Theodorici (edykt króla ostrogockiego Teodoryka, ok.493 a 507r.)- miał obowiązywać zarówno Ostrogotów, jak i Rzymian.

22. Źródła prawa w Niemczech

-Partykularyzm terytorialny, p. personalny

-Ustawy o pokoju ziemskim-celem ich było zabezpieczenie ładu wewnętrznego po przez zapobieżenie wojnom wewnętrznym ustawy ogólno państwowe

- zwierciadło saskieprawo ziemskie 1220r. , zachodnia Saksonia

* prywatny zbiór, pr. Zwyczajowe

* Eike vor Repgow

* pr. ziemskie + pr. lenne

* duży wpływ na inne kraje

- zwierciadło szwabskie XIII w.- poł. Niemcy, wzorowane na Zwierciadle Saskim

- pouczenia prawne, ortyle, wilkierze, prejudykaty, statuty wiejskie

- Weichblid Saski - prywatny zbiór prawa MAgdeburskiego

- recepcja pr. rzymskiego- Constitutio Criminalis Carolina

Karol V

1532r.

219 artykułówproces karny + prawo karne materialne

Autor Jan Schwarzenberg

- klauzula salwatoryjna =moc posiłkowa w stosunku do praw partykularnych

Od XIII w. spisy prawa zwyczajowego tzw. zwierciadła (Specula)

- Zwierciadło Saskie - spis prawa zwyczajowego wschodniosaskiego(region Ostfalia)

· powstało w latach 1220-1235,

· autor: Eike von Repkov (rycerz saski, ławnik sądowy)

· napisane początkowo po łacinie, później przetłumaczone na język dolnoniemiecki,

· zebrane prawo zwyczajowe w 2 częściach:

I- prawo ziemskie ( Landrecht),

II- prawo lenne (Lehnrecht),

· duża rola w dalszym rozwoju prawa niemieckiego,

- Zwierciadło Szwabskie- powstało w Augsburgu ok. 1275 r.

- Zwierciadło Frankońskie- ok. 1328- 1338r.

Prawo miejskie- było przeważnie prawem zwyczajowym, uzupełnianym przez prawo

stanowione - wilkierze czyli akty ustawodawcze wydawane przez rady miejskie;

- Weichbild saski -praca prywatna obejmująca zwyczajowe prawo miejskie, był to spis

stworzony w pocz. XIV w. który zawiera różne źródła miejskiego prawa magdeburskiego,

23. Źródła prawa we Francji

-prawo zwyczajowe - partykularyzm prawny z czasów rozdrobnienia

- Brewiarz Alaryka- 506 r. spisany przez Wizygotów Kodeks Teodozjański z naleciałościami germańskimi

- Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii- ok. 1200 r, lepsze opracowanie Najstarszego spisu prawa Zwyczajowego Normandii, charakter prawa obowiązującego,

-XVI w kodyfikacja kilku praw zwyczajowych dużych miast - Paryż, Orlaean- Coutume de Paris- spis prawa zwyczajowego Paryża

- XVII w ordonanse królewskie - źródła prawa stanowionego o charakterze ogólnym wydawane przez królów francuskich - Wielkie Ordonanse Ludwika XIV( pod patronatem Colberta)

postępowaniu cywilnym

postępowaniu karnym

handlu

marynarce

Ordonanse Ludwika XV ( Daguesseau)

- Kodeks Napoleona z 1804 ( opracowany dalej)

WIELKA KSIĘGA PRAWA ZWYCZAJOWEGO NORMANDII:

Powstała ok. 1250r.

Oficjalny spis prawa zwyczajowego normandzkiego (obowiązuje do dziś na wyspach Jersey i Guernsey)

ZWYCZAJE BEAUVAISIS:

Hrabstwa Clermont

Spisana ok. 1280r. przez Filipa de Remy

Stoi na wysokim poziomie sztuki prawniczej, gdyż autor był człowiekiem wykształconym,

Zachowuje rodzime cechy zwyczajowego prawa francuskiego, a równocześnie jest pod względem naukowym dobrze opracowany

24. Źródła prawa w Anglii

- prawo zwyczajowe plemion Anglów, Sasów, Jutów

- ustawodawstwo królewskie:

Ustawa władcy Kentu Etelberta ok. 600 r.

Ustawa Kanuta Wielkiego 1030 r.

Kodyfikacja króla Wessexu Alfreda Wielkiego IX w.

- precedensy sądowe ( sądów westminsterskich)- orzeczenia wydane przez sądy w uprzednio prowadzonych sprawach

- od XII w. common law ( prawo powszechne) a od XIV w. equity law( orzecznictwo sądów kanclerskich)

- statute low - prawo stanowione sądów królewskich

- ryty- pisemne rozkazy

-Yearbooks- zbiory records i reports ( urzędowych protokołów rozpraw i prawnej argumentacji wyroków)

- księgi prawne, litera prawnicza, wykłady wybitnych legistów angielskich ( Blackstone, Fortescue)

25. Wpływ humanitaryzmu na prawo karne okresu Oświecenia

- wiek XVIII to ogólny sprzeciw przeciw niehumanitarnemu feudalnemu prawu karnemu

- Monteskiusz, Wolter, Beccaria

- program humanistów w związku z pr. Karnym:

- Jasności i ujednolicenia procedur

- Nullum crimen sine lege

- Nulla poene sine lege

- Likwidacji kar arbitralnych

- Równośći wobec prawa karnego

- Kara: winna zmierzać do poprawy przestępcy, być proporcjonalna, szybka i nieuchronna

- Kwestionowali słuszność kary śmierci

- Likwidacji przestępstw przeciwko religii

- Reformy procedury karnej ( likwidacja procesu inkwizycyjnego, wprowadzenie ław przysięgłych)

- Wprowadzenia zasady domniemania niewinności oskarżonego

- realizacja postulatów : Leopoldina, Józefina, Landrecht Pruski, Franciscana

- więzienie i roboty przymusowe stały się podstawowa kara

Kodeksy oświeceniowe starały się realizować zasadę nullum crimen nulla poena sine lege

- zrywały z zasadą analogi i karami arbitralnymi (Austryjacja Józefina Farńciszkana nakazując trzymać się sędziemu ściśle litery Prawa, był to doniosły akt dla rozwoju prawa karnego dający gwarancję że można sądzić

i orzekać na podstawie ustawy. Pod tym względem kodeksy te wyprzedzają słynną francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela). Łagodzono system represji karnej, niektóre kodeksy zniosły przynajmniej w postępowaniu zwyczajnym karę śmierci ( potem ją przywrócono). Zgłoszono też kary niehumanitarne jak kary śmierci i kary mutylacyjne (pewne kary niehumanitarne zawierał Landrecht) podstawową rolę odgrywały kary więzienia lub roboty przymusowe były bardzo ciężkie i nieludzkie. - -

- Wprowadzono też zmiany w procesie karnym przede wszystkim zniesiono tortury jako środek procesowy. W Prusach uczynił to Fryderyk II w Austrii Józef II, również Leopoldina odrzuciła

możliwość stosowania tortur. Realizacja postulatów humanitarnych nie była oczywiście pełna, prawo służyło ochronie feudałów i wyrażało interesy ustrojów feudalnych co hamowało proces humanizacji. Tendencje humanitarne były kontynuowane i realizowane w sposób konsekwentny w kapitalistycznym prawie karnym.

25. Szkoła prawa natury i jej wpływ na kodyfikacje okresu Oświecenia

XVII/ XVIII w.

- doktryn mieszczan buntujących się przeciw feudalizmowi

- koncepcja istnienia praw nadrzędnych , absolutnych, niezmiennych , wywodzących się z natury

- przewaga racjonalizmu

- porządek społeczny i prawny powinien być dostosowany do tych zasad- zasady idealnego państwa

- Samuel Pufendorf/ Hugo Grotius

- prawo świeckie, uniwersalne

- względne prawo natury - uwzględnienie odrębności praw narodowych po uprzedniej ich weryfikacji

- prawo ma służy dla dobra ogółu

- prawo pozytywne wywodzi się z zasad rozumu

- Monteskiusz „ O duchu praw”, Filangierii „ Nauka ustawodawstwa”

26. Kształtowanie się common law. Zasady equity.

W Anglii dominowało partykularne prawo zwyczajowe, do najazdu Normanów w 1066r. Dzięki orzeczeniom sądów królewskich (precedensy)- system jednolity - common law (prawo pospolite) w XIII w.; podstawowe źródło - wyroki sądowe (precedensy), od XIV w. spisy urzędowe wyroków; ważne dzieła: R.Glanvill(XII w.), H.Bracton(XIII w.), J.Fortescue(XV w.).

Common law (b.formalne) - petycje do króla w sprawach cywilnych, król odsyłał do kanclerza - powstaje sąd kanclerski, który rozstrzyga wg zasad słuszności - nowy system: equity law. Equity law stosuje się na podstawie zasad: conscience - sumienia, fairness - uczciwości i justness - sprawiedliwości.

Od XVI w. powstał dualizm prawa: common law - equity

Porównanie:

EQUITY	COMMON LAW
Kształtowane najczęściej w sprawach cywilnych	Cywilne, karne i skarbowe
Słuszność, sprawiedliwość jako podstawa wyrokowania. Na tym opiera się sędzia, nie na precedensach	Podstawą wyrokowania -prawo: precedens, zwyczaj
Wyrok: która ze stron ma rację, nakaz lub zakaz określonego działania (nie odszkodowanie)	Odszkodowanie w sprawach cywilnych
Brak ławy przysięgłych, tylko jeden sędzia	Duża rola ławy przysięgłych; każdy miał zagwarantowany proces z ławą przysięgłych, szczególnie w sprawach karnych
Częściowa kodyfikacja, większa niż common law; spisanie decyzji	Brak kodyfikacji

28. Kodyfikacja prawa w Niemczech i we Francji w XVI-XVIII w.

Spis różnych praw ziemskich i miejskich w Niemczech, na polecenia władców, rozpoczął się już od schyłku średniowiecza (reformacje- swoiste kodeksy różnych praw niemieckich).We Francji rosła rola ustawodawstwa królewskiego (ordonanse). Kodyfikacje przedoświeceniowe znacznie różniły się od tych z epoki nowożytnej: nie tworzono prawa od nowa, lecz dotychczasowe źródła ujednolicano; panujący spełniali rolę administratora, nie stanowi prawa, nie zmienia jego treści.

Kodyfikacja prawa w Niemczech. XVI w. był nie tylko wiekiem recepcji prawa rzymskiego (w zakresie pr. prywatnego), równocześnie następowała kodyfikacja prawa karnego. Od początku XVI w. władcy terytorialni, pod wpływem pr. włoskiego, wydawali lokalne zbiory pr. karnego:

Constitutio Criminalis Bambergenis (CCB - Bamberska Ustawa Karna) z 1507, opracowana dla biskupstwa bamberskiego przez Jana von Schwarzenberga.

W 1516 opracował również kodeks prawa karnego Brandenburgii.

Constitutio Criminalis Carolina (CCC) - kodeks prawa karnego dla całych Niemiec przyjęty ostatecznie w 1532r, oparty na poprzednich kodeksach Schwarzenberga. Carolina obejmowała przepisy pr. karnego procesowego jak i pr. karnego materialnego. Mimo iż była bardzo niehumanitarna, stanowiła ogromny postęp w rozwoju pr. karnego. Na skutek sprzeciwu władców teryt. dodano tzw. Klauzulę Salwatoryjną, nadającą kodeksowi charakter subsydiarny (posiłkowi), czyli Carolina mogła obowiązywać wtedy, kiedy nie sprzeciwiała się miejscowym zwyczajom. Z biegiem czasu coraz częściej traktowano ją jako podstawowe źródło pr. karnego w Niemczech.

Próby kodyfikacji we Francji. Umocnienie władzy królewskiej i rozwój monarchii absolutnej spowodowało wzrost znaczenia ordonansów królewskich. Nie udało się tu dokonać jednego, oficjalnego zbioru praw, skończyło się na drobnych kodyfikacjach.

Wielkie ordonanse wydane przez Ludwika XIV z inicjatywy ministra Colberta:

1) Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667r.

2) Ordonans o postępowaniu karnym z 1670r.

3) Ordonans o handlu z 1673r.

4) Ordonans o marynarce 1681r.

Z zamiarem skodyfikowania całego prawa prywatnego nosił się za Ludwika XV kanclerz Daguesseau, ale ostatecznie opracował tylko trzy ustawy, z których dwie (o darowiznach 1731r. i o testamentach 1735r)odegrały większą rolę.

29. Kodyfikacje prawa karnego na zachodzie Europy w okresie Oświecenia

Kodyfikacja pr. karnego w XVIII w. postępowała pod wpływem nowych, humanitarnych tendencji - potępianiu niehumanitarnych kar, okrutnych zasad prawa i procesu karnego.

Głównymi prekursorami doktryny humanitarnej byli: Monteskiusz i Wolter, Caetano Filangieri i Cesare Beccaria.

Leopoldina - kodeks karny Wielkiego Księstwa Toskańskiego z 1786r. Zawierał przepisy prawa materialnego i procesowego; niezbyt doskonały pod względem techniki kodyfikacyjnej, ale jako pierwszy kodeks w Europie starała się realizować postulaty humanitaryzmu w duchu idei Beccarii.

Constitutio Criminalis Theresiana CCT, tzw. Terezjana - wydana w 1768r. w Austrii przez Marię Teresę, wywodziła się z niehumanitarnej XVI wiecznej Karoliny; wśród kodeksów oświeceniowych stanowiła anachroniczny przeżytek.

Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach tzw. Józefina - wydana w 1787r. w Austrii stanowiła prawdziwy przełom w dziedzinie pr. karnego, odznaczała się wysokim stopniem techniki kodyfikacyjnej (jasna systematyka, niekazuistyczne ujęcie przepisów). Jej celem było powszechne zapewnienie wymiaru sprawiedliwości dla wszystkich; realizowała postulaty humanitaryzmu. Józefina obejmowała tylko pr. karne materialne.

Franciscana - nowy kodeks austriacki z 1803r. Nie różnił się zasadniczo od Józefiny, w dużej mierze była powtórzeniem Ustawy karnej dla Zachodniej Galicji z 1797r.

Landrecht pruski - wielki uniwersalny kodeks wydany w Prysach w 1794r. Kodeks ten realizował postulaty humanitaryzmu.

30. Kodyfikacje prawa cywilnego na zachodzie Europy w okresie Oświecenia

Kodeks cywilny bawarski (Codex Maximilianeus Civilis)z 1756r. - zwiastun późniejszych kodeksów prawno-naturalnych. Opierał się na starych feudalnych zbiorach, jednak nosił pewne znamiona oświeceniowe: unikał kazuistyki, posiadał rozwiązania prawne w duchu racjonalizmu, ujęte w prostą i jasną formę.

Landrecht pruski (ALR) z 1794 - największy kodeks cywilny XVIII w. czołową rolę w tworzeniu odegrali J. von Carmer i C. Svarez. W zamierzeniu miał być uniwersalnym zbiorem, obejmującym całość pr. materialnego, w rezultacie obejmował pr. prywatne, karne, państwowe, lenne, kościelne, administracyjne i inne. W stosunku do partykularnych praw miał charakter posiłkowy.

Jego wadami były przede wszystkim słaba przejrzystość treści, rozbudowana kazuistyka. Podział na dwie części: dot. praw indywidualnych oraz społecznych, nie był zbyt udany, gdyż układ przepisów nie następował wg wewnętrznych związków, lecz wg celów, którym miały służyć.

ALR był mieszaniną nowych elementów prawno-naturalnych (szerokie pojmowanie wolności, nieograniczone władztwo nad rzeczą, wolność umów, pojęcie małżeństwa i rozwodu) ze feudalnymi przeżytkami (instytucje lenne, uprzywilejowania stanu szlacheckiego)

ABGB - kodeks cywilny wydany w Austrii w 1811r. obowiązuje do dzisiaj; stał się jednym z głównych kodeksów kapitalistycznych.

31. Stanowość prawa w Polsce. Partykularyzm prawny

Prawo sądowe w Polsce średniowiecznej nie było jednolite, rozpadło się na szereg układów uwarunkowanych podziałami stanowymi (stanowość prawa), bądź terytorialnymi (partykularyzm)

Ekspansja prawa niemieckiego od XII w. stworzyła podstawę do rozwoju systemu stanowego pr. miejskiego i pr. wiejskiego. Prawo rodzime polskie stawało się coraz bardziej pr. stanowym, tj. prawem szlacheckim (nazywanym pr. ziemskim). Ostatecznie prawo w Polsce późnośredniowiecznej rozpadło się na trzy systemy:

1)prawo ziemskie (regulowało stosunki między feudałami)

2)prawo miejskie (regulowało stosunki między mieszczanami)

3)prawo wiejskie (regulowało stosunki między chłopami)

Prawo ziemskie było prawem partykularnym za względu na odrębności dzielnicowe; zasadniczo można wyróżnić trzy główne odmiany:

1)małopolskie

2)wielkopolskie

3)mazowieckie,

ale mogły tworzyć się dalsze, lokalne odrębności. Odmienności nie były zasadnicze, w generalnych założeniach podobne do siebie.

32. Próby kodyfikacji i zbiory prywatne polskiego prawa ziemskiego (XVI- poł. XVIII w.)

KODYFIKACJE

W XVI wieku, na skutek przenikania do Polski idei humanizmu, a także dzięki rozwojowi reformacji, ożywieniu kontaktów z włoskimi uniwersytetami, wzrosło zainteresowanie prawem rzymskim. Zaowocowało to nie tylko pomysłami ( niezrealizowanymi z powodu niechęci szlachty ), by uczynić zeń prawo powszechnie obowiązujące, bądź też prawo o znaczeniu posiłkowym, czy w końcu by zreformować w jego duchu polskie prawo, ale także wpłynęło na wzrost kultury prawnej i doprowadziło do pierwszych prób unifikacji i kodyfikacji prawa ziemskiego w ramach szlacheckiego programu reform ( tzw. „egzekucja praw” )

Pierwszą próbą uporządkowania prawa było stworzenie na polecenie króla i wydanie drukiem w 1506 r. Przez kanclerza Jana Łaskiego tzw. Zbioru Łaskiego. Był to zbiór o charakterze porządkowym, stanowił mechaniczną kompilację i nie miał na celu głębszych reform ani systematyzacji. Składał się z dwóch części:

Oficjalna, otrzymała sankcję królewską	Nieoficjalna, zbiór źródeł prawa niemieckiego
Przywileje ziemskie Konstytucje sejmowe Statuty Consuetudines Terrae Cracoviensis Processus Iuris	Zwierciadło Saskie Weichbild Magdeburski Prawo lubeckie

Kolejna to stworzenie przez wybraną w 1520 r. na sejmie bydgoskim komisję kodeksu zwanego Formula processus ( przyjęta przez Małopolskę w 1523 r. ). Jego celem było skodyfikowanie i ujednolicenie prawa procesowego. Kodeks objął przepisy dotyczące postępowania wszczętego na podstawie skargi prywatnej.

Trzecia próba to stworzenie w 1532 r. Korektury praw ( Correctura iurium ) zwanej Korekturą Taszyckiego. Oparta na wydanych wcześniej konstytucjach, usystematyzowana na wzór prawa kanonicznego, wprowadzała tez wiele nowych, rewolucyjnych rozwiązań. W 1534 r. niechętna im szlachta zarzucała komisji na sejmie przekroczenie założeń kodyfikacyjnych i projekt odrzuciła.

W 1776 r. komisja pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego opracowała „Zbiór praw sądowych”, zawierający wiele nowych rozwiązań z zakresu opieki, kurateli czy prawa zobowiązań. W 1780 r. zbiór odrzucono.

Nie powiodło się stworzenie przez sejm czteroletni „Kodeksu Stanisława Augusta”

ZBIORY PRYWATNE

XVI w. : liczne prywatne zbiory, czasem opatrzone komentarzem, autorów takich jak: Jan Herburt, Stanisław Sarnicki i Jan Januszowski; 1553 r. zbiór Jakuba Przyłuskiego, oparty na podziale Gajusa na personae, res, actiones

XVII w. Prace Teodora Zawackiego i Tomasza Dreznera; Ius Regni Poloniae Mikołaja Zalaszowskiego

XVIII w. prace Stanisława Konarskiego i Józefa A. Załuskiego - osiem Tomów Praw ( Volumina legum )

PRAWO ZIEMSKIE POZOSTAWAŁO NADAL W PRZEWAZAJĄCEJ MIERZE PRAWEM ZWYCZAJOWYM. Jednak szczególnie w XVIw. większa rolę odegrało ustawodawstwo. Wśród aktów ustawodawczych największą role odegrały KONSTYTUCJE tj; normy uchwalane przez sejm.

Władze ustawodawczą posiadały tez lokalne organa władzy(sejmiki),które uchwalały dla swej ziemi tzw. LAUDA, obowiązujące lokalnie.

W XVI w. szczególnie pod wpływem szlacheckiego programu reform(egzekucja praw)rozpoczęły się prace nad kodyfikacja i unifikacją prawa rzymskiego. Bo prawo ziemskie było niejasne i niejednolite stwarzało wiele kłopotów-partykularyzm. Przenikające do Polski do II poł XVw. idee renesansu i humanizmu, przyczyniły się do ożywienia zainteresowania prawem i do wzrostu kultury prawnej. Wzrosło zainteresowanie prawem rzymskim w ruchu kodyfikacyjnym i unifikacyjnym. Jednak wszelkie próby wprowadzenia na większą skale prawa rzymskiego nie przyniosły efektu. Szlachta widziała w prawie rzymskim instrument służący wzmocnieniu władzy królewskiej i ustanowieniu rządów absolutnych. uważano tez ze wprowadzenie np. Rzymskiego byłoby przejawem zależności Polski od cesarstwa.

KODYFIKACJE:

1.ZBIÓR ŁASKIEGO- ułożony przez kanclerza Jana Łaskiego. Zbiór był pierwsza poważną próbą utworzenia zbioru praw. Sporządzony był na polecenie króla i wydany drukiem w 1506r. zawierał w układzie chronologicznym statuty, konstytucje i inne źródła prawa ziemskiego(cz1)i główne zabytki prawa niemieckiego(cz2).cz1 obejmująca prawo polskie, uzyskała sankcję królewską i służyła za urzędowy zbór prawa. Zbiór Łaskiego miał więc charakter porządkowy, nie zmieniał niczego, nie dążył do pełniejszej systematyki prawa.

2. FORMULA PROCESSUS - kodeks wybrany na sejmie bydgoskim w 1520r.obejmujacy prawo procesowe dotyczące postępowania wszczynanego na podstawie skargi prywatnej. Tworzył ten kodeks skodyfikowane, jednolite(na terenie całej Polski)prawo w ujęciu systematycznym. Projekt ten w 1523r. przyjęty został przez Małopolskę, później także przez resztę Korony. Pierwsza cześć zawierała przepisy normatywne reszta formuły procesowe. Formuła az do końca RP pozostała jedynym oficjalnym kodeksem sadowego prawa ziemskiego.

3. KOREKTURA PRAW-(nigdy nie wszedł w życie)opracowany w 1532r.projekt kodeksu, ale został odrzucony przez sejm(szlachta uznała projekt za przeciwny wolnościom pospolitym)Korektura Praw zwana także Korekturą Taszyckiego (od nazwiska członka komisji kodyfikacyjnej)była dość udaną próbą ujęcia prawa ziemskiego w układzie systematycznym. Całość napisana w języku łacińskim. Komisja kodyfikacyjna stworzyła Korekturę, opierając się na dotychczasowych statutach i konstytucjach, jak i na prawie zwyczajowym ziemi krakowskiej, nadano tez całości bardziej nowoczesną formułę. Odrzucenie Korektury przez sejm w 1534r.zahamowało rozwój polskiego prawa ziemskiego i oznaczało załamanie się prac kodyfikacyjnych.

ZBIORY NIEOFICJALNE:

- OD XVIw. pojawiły się zbiory i opracowania prawa polskiego tworzone przez prywatnych prawników. Odgrywały one rolę pomocnicza w praktyce prawnej jako kompendia(skróty)obowiązującego prawa

LEGES SEU STATUTA AC PRIVILEGIA REGI POLONIAE- dzieło Przyłuskiego wydane w 1553r. Jakub Przyłuski, usiłował swojemu projektowi kodyfikacyjnemu nadać systematykę rzymska wg podziału personae,res,actiones.

Oprócz Przyłuskiego powstało jeszcze kilka zbiorów prawa stworzonych przez JANA HERBURTA,STANISŁAWA SARNICKIEGO I JANA JANUSZOWSKIEGO.

W XVII i XVIIIw. nadal pojawiały się zbiory lub prace poświecone prawu polskiemu: dzieło Teodora Zawackiego, prace Tomasza Dreznera

Ius regni poloniae - dzieło mikołaja Zalaszowskiego (przełom XVII I XVIII w)

Ius publicum Regni Poloniae- dzieło Gotfryda Lengnicha(połowa xVIII)

W pierwszej połowie XVIIIw. zaczęły się prace o.pijarów, zainicjowane przez Stanisława Konarskiego i Józefa A.Załuskiego, nad wydawnictwem ustaw i konstytucji RP od czasów najdawniejszych. Przyjęła się dla wydawnictwa popularna nazwa Volumina Legum- Tomy Praw; VI zawierały akta ustawodawcze wydane od 1708r,

33. Prawo zwyczajowe w Polsce średniowiecznej

Pierwotnie nie było w Polsce odrębnych praw stanowych, istniało tylko jedno prawo, tzn. ludność polska podlegała temu samemu prawu stworzonemu przez zwyczaj - polskie prawo zwyczajowe (ius Polonicum).

Najdawniejsze polskie prawo sądowe kształtowane było przez zwyczaj, czyli główne źródło tworzenia prawa. Znajomość tego prawa zawdzięczamy przede wszystkim źródłom tj:

1)dokumenty - akta spisane w obowiązującej formie, w których utrwalano różne czynności prawne (np. kupno-sprzedaż, darowiznę, testament) głównie z XIII i XIw. Odzwierciedlają stan ówczesnego polskiego prawa zwyczajowego.

2)Najstarszy Zwód Prawa Polskiego (Księga Elbląska) - najstarszy znany spis zwyczajowego prawa polskiego. Powstał w XIV w., przed 1320r., jego autorem był Niemiec, prawdopodobnie urzędnik krzyżacki. Spisany w języku staroniemieckim jako zbiór prawa polskiego dla potrzeb Krzyżaków.

Prawo zawarte w NZ ułożone było w swoistym, ale logicznym porządku. Dominują przepisy dotyczące procedury sądowej i prawa karnego, nieliczne z zakresu prawa cywilnego. Ma on olbrzymie znaczenie dla historii prawa, gdyż jest jednym z nielicznych spisów praw słowiańskich.

34. Źródła prawa stanowionego w Polsce średniowiecznej

Prawo stanowione często opierało się na już istniejącym zwyczaju i tylko w pewnym stopniu wykazywało nowe, reformatorskie tendencje. Władca lub inny organ ustawodawczy nie mógł bowiem działać przeciwko zwyczajowi i przede wszystkim „spisywał”, a nie „tworzył” prawo.

Początkowo ustawy władców polskich, czyli statuty, nieznacznie wkraczały w dziedzinę prawa sądowego, przełom nastąpił w XIV w. za sprawą statutów Kazimierza Wielkiego.

„Statuty Kazimierza Wielkiego” były tworem niejednorodnym, powstały jako dwa odrębne statuty:

a/statut wielkopolski z 1357, zawierał 34 artykuły, oparty na wielkopolskim prawie zwyczajowym

b/statut małopolski powstał nieco przed 1370r. częściowo uchwalony na wiecu w Wiślicy. Składał się z 59 artykułów, był bardziej reformatorski i nowatorski

Później do statutów dołączono ekstrawaganty, czyli krótkie ustawy, wydane jeszcze za życie Kazimierza Wielkiego oraz prejudykaty, czyli orzeczenia sądowe w formie kazusów. Dorzucono również petyta, tj. projekty przepisów niesformułowanych ostatecznie.

Tę skomplikowaną całość redagowano jako połączony zwód statutów małopolsko-wielkopolskich. Najbardziej była redakcja zwana dygestami, obejmująca ok. 130 artykułów ukazała się drukiem ok. 1488r.. Dotyczyły postępowania sądowego, prawa cywilnego i karnego, ale trudno określić jaką moc obowiązującą miały te ustalenia. Dopiero umieszczenie tekstu w Zbiorze Łaskiego połączone było z sank

cją monarszą. Do chwili rozbiorów statuty uważano za źródło prawa polskiego.

Do najważniejszych statutów zajmujących się prawem sądowym należał statut warcki z 1423r, zatwierdzony przez Władysława Jagiełłę.

Akty o charakterze ustawodawczym uchwalały też organy lokalnej władzy, tzw. lauda.

35. Odmiany i źródła prawa miejskiego i wiejskiego w Polsce

Prawo miejskie. Wraz z lokacją miast polskich na prawie niemieckim od XIII w. powstawał odrębny system prawa miejskiego, oparty na prawie niemieckim.

Prawo magdeburskie - prawo macierzyste. Niektóre miasta polskie lokowane na tym prawie, stały się z kolei twórcami pewnych odmian prawa magdeburskiego, np. prawo chełmińskie.

Prawo lubeckie - ostatecznie utrzymało się w Elblągu, Fromborku i Braniewie.

Źródła miejskiego prawa sądowego:

pouczenia prawne udzielane miastom córkom przez miasta macierzyste

ortyle - wyroki o charakterze precedensów

wilkierze - statuty uchwalone przez radę miejską.

Zbiory - spisy zwyczajowego prawa niemieckiego ziemskiego lub miejskiego,

tj. Zwierciadło saskie i Weichblid magdeburski.

Stopniowo prawo miejskie wytworzyło własną, polską odmianą jednak nadal określano je mianem prawa niemieckiego. Proces polszczenia pogłębił się w kolejnym okresie.

Prawo wiejskie. Kolonizacja wsi na prawie niemieckim, głównie magdeburskim oznaczała przyjęcie niemieckiego prawa sądowego (źródło - Zwierciadło Saskie). Niektóre wsie były lokowane na polskim prawie dlatego szerokie zastosowanie miało rodzime polskie prawo zwyczajowe. Również we wsiach lokowanych na prawie niemieckim, ludność polska nie znała prawa niemieckiego, dlatego posługiwano się tam polskimi zwyczajami prawnymi.

Na Podkarpaciu od XIV wsie lokowano na prawie włoskim, wiązało się to z penetracją pasterskiej ludności włoskiej wzdłuż Karpat.

36. Źródła prawa kanonicznego w Polsce

Prawo kanoniczne:

Powszechne - dekret Gracjana i dekretały Grzegorza IX

Partykularne - tworzone przez polską organizację kościelną, szczególnie na synodach, tj. zjazdach przedstawicieli duchowieństwa. Na synodach prowincjonalnych biskupi uchwalali statuty prowincjonalne. Na zjazdach duchowieństwa jednej diecezji powstawały statuty diecezjalne.

Najważniejszym pomnikiem ustawodawstwa synodalnego były statuty Mikołaja Trąby, uchwalone na synodzie prowincjonalnym wieluńsko-kaliskim w 1420r. W dużej mierze zbierały dotychczasowe postanowienia synodalne, wiele jednak zaczerpnięto również z ustawodawstwa powszechnego.

Prawa kanoniczne, oparte głównie na prawie rzymskim, spełniało rolę transmisji pewnych pojęć i instytucji rzymskich do Polski. Wpływy te były powierzchowne, polegały na recepcji werbalnej (przejmowanie terminologii rzymskiej).

37. Odrębności prawa terytorialnego w Polsce

W średniowieczu partykularyzm prawa przejawiał się w istnieniu trzech głównych odmian:

Małopolskiej

Wielkopolskiej ( osobne statuty Kazimierza Wielkiego dla obydwu dzielnic - pierwszy dla Wielkopolski i wydany później, „nowocześniejszy”, dla Małopolski )

Mazowieckiej ( dwie ostatnie uznaje się za odmiany zachowujące stosunkowo najwięcej cech archaicznych; mazowiecka pod koniec średniowiecza pod silnym wpływem książęcego ustawodawstwa )

Nie był to jedyny podział, na początku XV w. wydzielił się choćby zwód praw ziemi łęczyckiej.

1) - Po inkorporacji Mazowsza w 1529 r. odrębne prawo ziemskie starano się skodyfikować - tak powstał posiadający sankcję monarszą Zwód Goryńskiego z 1540 r.

w 1576 r. odrzucony na rzecz prawa Korony ( pewne odrębności zachowano w eksceptach mazowieckich )

2) - W Prusach Królewskich inkorporowanych w XV w. szlachta zachowywała odrębny system prawa oparty na prawie chełmińskim, w 1598 r. wprowadzono opartą na polskim prawie ziemskim Korekturę prawa pruskiego.

3) - Na Litwie powstały trzy, pozostające pod wpływem prawa ruskiego, Statuty litewskie z lat 1529, 1566 i 1588 - ten trzeci stanowił kodeks prawa litewskiego, stosowany także posiłkowo w judykaturze Trybunału koronnego w Koronie.

Odrębne prawo posiadała oczywiście sama Korona.

38. Nauka prawa i próby kodyfikacyjne w Polsce w okresie Oświecenia

Nauka prawa na uniwersytetach - rozwinęła się głównie w drugiej połowie XVIII wieku. Przyczyniła się do tego reorganizacja akademii w Krakowie i w Wilnie, związana z pracami Komisji Edukacji Narodowej.

Nauczano prawa natury (działalność prof. Hieronima Stroynowskiego) i prawo międzynarodowe. W 1787 powstała pierwsza katedra prawa krajowego. Rozwijały się badania nad prawem polskim (praca T. Ostrowskiego - „Prawo cywilne narodu polskiego”).

Chciano zreformować prawo karne w duchu postulatów dążących do humanitaryzacji prawa. Główni przedstawiciele idei oświecenia i humanitaryzmu w Polsce: Sebastian Czochron, Józef Szymanowski, Hugo Kołłątaj, T. Ostrowski i Tomasz Kuźmirski. Domagano się zniesienia kary śmierci (dzieło Kuźmierskiego - „Uwagi nad procesem”).

Postulowano oparcie prawa pozytywnego na prawie natury, z uwzględnieniem jednak odrębności prawa polskiego (autorem A.Trębicki - przedstawiciel względnego prawa natury).

Wysuwano z doktryn zachodnich postulat zwięzłości, jasności i kompletności prawa.

Próby kodyfikacyjne:

1775 r. - sejm uchwalił ogólnokrajowe prawo wekslowe obowiązujące wszystkie stany (prawo powszechne);

1776 r. - sejm powołał komisję kodyfikacyjną (A.Zamoyski, J. Wybicki) - projekt Zbioru praw sądowych zwany Kodeksem A. Zamoyskiego - najwięcej zmian w zakresie prawa cywilnego, szczególnie w kwestii opieki i kurateli, a także w dziedzinie zobowiązań - chciano je dostosować do ówczesnych stosunków gospodarczych; prawo karne - utrzymanie wielu instytucji prawa feudalnego (zastój);

1780 r. - projekt Zbioru praw sądowych odrzucony przez Sejm na skutek opozycji duchowieństwa;

1788-1792 r. - po konstytucji 3 Maja rozpoczęły się przygotowania do stworzenia Kodeksu Stanisława Augusta - działały dwie komisje (dla Korony i dla Litwy) - w związku z sytuacją polityczną (Targowica) prace nie zostały ukończone.

39. Napoleońskie kodyfikacje prawa cywilnego i handlowego

Kodeks cywilny:

- prace rozpoczęto w 1800 r. , ostatecznie projekt został uchwalony w 1804 i tak powstał najwspanialszy z kodeksów ery napoleońskiej - kodeks cywilny

-początkowo nosił nazwę Kodeks cywilny Francuzów, od 1807 Kodeks Napoleona

-2000 artykułów, podzielony został na 3 księgi :

I-O osobach;

II- O majątkach i różnych rodzajach własności ;

III- O różnych sposobach nabywania własności;

-kodeks w swej treści łączył umiejętnie stare, obowiązujące systemy prawne z nowymi, racjonalnymi postulatami prawa natury

-twórcy kodeksu nie dążyli do stworzenia całkiem nowego prawa; starali się natomiast prawo już istniejące zreformować i przystosować w duchu racjonalizmu do nowych, kapitalistycznych potrzeb.

- kodeks oparł się na założeniach liberalno- egalitarnych

-prawo miało służyć indywidualnym interesom jednostki

-kodeks akcentował zasadę wolności jednostki (trzy wolności) i równości praw

- I wzorcowy kodeks prawa cywilnego dla świata kapitalistycznego, przechodzącego przez swe pierwsze stadium tj. wolnej konkurencji

- pod względem techniki kodyfikacyjnej, dzieło stojące na b. wysokim poziomie

- jasny, piękny, zwięzły język

- I kapital. kodeks prawa cywil. był symbolem nowego, postępowego prawa; koła reakcyjne widziały w nim groźbę dla istniejących jeszcze ustrojów feudal.

obowiązywał we Francji, Belgii, Luksemburgu, w państwach niemieckich pod dominacją napoleońską, w Gdańsku, Ks. Warszawskim

Kodeks handlowy 1807:

- przejmował wiele z dawnych ordonansów o handlu ( 1673) i marynarce ( 1681), które to ordonanse zostały wydane za czasów Colberta, słynnego merkantylisty, tj. kiedy rozwój stosunków kapital. był już dość wyraźny

-znaczna część dawnych przepisów nadawała się - po odpowiedniej modyfikacji- do potrzeb istniejących za czasów Napoleona

- wywarł duży wpływ na kodeksy handlowe innych państw.

40. Kodyfikacja prawa cywilnego w Austrii, Niemczech i Szwajcarii w XIX- XX w.

Austria (ABGB):

-prace rozpoczęto w II poł. XVIIIw. ( czasy absolutyzmu oświeceniowego i panowania szkoły prawa natury)

-cesarz Franciszek zniecierpliwiony przewlekaniem się prac kodyfikacyjnych , nie czekał dłużej na opinie tzw. komisji krajowych , powołanych przy trybunałach apelacyjnych i nakazał przygotowany projekt kodeksu wprowadzić w życie (1797)na ziemiach Galicji Wschodniej jako tzw. kodeks cywilny zachodniogalicyjski, w tym samym roku wprowadzono go też w Galicji Wsch.

- czołową rolę w pracach kodyfik. odegrał F.Zeiller; ostatecznie projekt został zatwierdzony przez Franciszka I w 1811r. I wszedł w życie pod długą nazwą Allgemeines Gesetzbuch..... ( ABGB)

wprowadzenie go w życie oznaczało uchylenie dotychczasowych praw cywilnych

i unifikację prawa cywilnego

- wprowadzono go także w 1855r do zlikwidowanego w 1846 Wolnego Miasta Krakowa

- jego sformułowania były proste i wyraźne, wyrażone w pięknym języku

- ABGB składał się z trzech ksiąg :

I- O prawie osobowym;

II- O prawie rzeczowym;

III-O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych

- twórcy kodeksu będący pod wpływem szkoły natury i koncepcji kodyfikacyjnych wieku oświecenia, dążyli do tego by ich dzieło, pod względem formy było jasne, zwięzłe i kompletne, a równocześnie pozbawione kazuistyki

- prawo natury wywarło wpływ nie tylko na formę kodeksu ale również na jego treść; starano się stworzyć normy zgodne z wymogami rozumu i natury ludzkiej

- odrzucono możliwość powoływania się na zwyczaj, chyba, że kodeks do niego odsyłał

- ABGB przyjął zasadę powszechności i równości praw( było to sprzeczne z ówczesnym ustrojem feudalnym w Austrii); jednak owa zasada w świetle realiów była fikcją

Niemcy:

szkoła historyczna:

-atak przeciwko prawu racjonalnemu i działalności kodyfikacyjnej

-szkoła profesorska( Savigny, Hugo)

-prawo powstało jako „duch narodu”, substancja prawa została przekazana przez wspólną przeszłość narodu, wywodzi się ona z samej najbardziej wewnętrznej istoty narodu i jego dziejów

-program oparty na historyzmie tj. na ogólnym założeniu, że teraźniejszość to nic innego jak organiczny wytwór przeszłości i że prawo jest tez tylko przejawem i produktem historycznego rozwoju

kierunek romanistyczny (Savigny, Puchta) : rozwinął badania nad prawem rzymskim, które jest integralna częścią niemieckiej kultury prawniczej ( recepcja prawa rzymskiego)

kierunek germanistyczny (K.F. Eichhorn i J. Grimm): zwrócił uwagę na prawo rodzime tj. niemieckie, sięgając nawet do starych instytucji germańskich

pozytywizm prawniczy, pandektystyka:

-odrzuciła rozważania historyczne oraz elementy pozaprawne(etyczne, moralne, czy ekonomiczne)

-pozyt. prawn. kształtował się na gruncie pandektystyki tj. nauki recypowanego prawa rzymskiego i ściśle był z nią związany

-pozytywiści na materiale rzymskim tworzyli katalog pojęć prawnych, traktowanych jako idealne i abstrakcyjne schematy mogące znaleźć

zastosowanie w praktycznych przypadkach

-operowali metodą formalnodogmatyczną (logicznajęzykową)

-rormalizm i dagmatyzm

Niemcy (BGB)

-prace nad skodyfikowaniem materiału rozpoczęły się w 1874; pierwszoplanową rolę odgrywał Windscheid ( projekt krytykowany przez Gierkego i Mengera)

-pierwszy projekt nie wszedł w życie, nowy został uchwalony w1896 (BGB), z mocą obowiązującą od 1.I. 1900

-podział materiału przebiegał wg systemu pandektowego (twór niemieckiej pandektystyki)w myśl którego wyróżniono cz. ogólną(normy o charakterze ogólnym) i szczegółową( pr. zobowiąz., pr. rzeczowe, pr. rodzinne, pr. spadkowe)

-BGB był produktem stosunków kapital. w okresie ich przechodzenia w kapitalizm monopolistyczny

- z jednej strony kodeks wyrażał tendencje liberalne( równość stron, swoboda umów, pełna własność) a z drugiej antyliberalne

- znakomity twór pod względem techniki prawnej, dzięki przejrzystemu systemowi oraz ścisłym i abstrakcyjnie sformułowanym pojęciom

- wadą był ciężki prawniczy język

- odstępstwem od zasady pozytywizmu było wprowadzenie tzw. przepisów kauczukowych tj. norm elastycznych, zezwalających sędziemu na rozstrzyganie wg zasady dobrej wiary , na stosowanie się do dobrych obyczajów, do zwyczajów obrotu

- niewiele zmieniony w swej treści obowiązuje w Niemczech po dzień dzisiejszy

- to trzeci wielki kodeks, wpłynął na k.c. Brazylii, Meksyku, Peru oraz Japonii

Szwajcaria (ZGB):

- prace nad kodyfikacją i unifikacją prawa cywilnego rozpoczęły się w 2 poł. XIXw.

-E. Huber wybitny prof. prawa (germanista) otrzymał od rządu szwajcarskiego w 1893 polecenie opracowania kodeksu cywilnego ( bez zobowiązań)

- kodeks został ostatecznie przyjęty przez szwajcarski parlament w 1907 ( było to dzieło jednego człowieka)

- ZGB został uznany za najlepsze dzieło nowożytnej cywilistycznej myśli prawniczej; wyrósł on ( podobnie jak BGB) na gruncie pandektystyki i pozytywizmu prawniczego

- od BGB różnił się systematyką, zwłaszcza brakiem cz. ogólnej (przepisy ogólne znalazły się w dużej mierze w cz. I, dot. prawa osob.; dalej : cz. II- pr. rodzinne, cz. III- pr. spadkowe, cz. IV- pr. rzeczowe

- przewyższał BGB poprzez jasność i elegancję języka a także silne uwzględnienie realiów społ.

- ogromne sukcesy i oddziaływanie szwajcarskich kodeksów (np. recepcja pr. szwajcarskiego przez Turcję)

41. Kodyfikacja prawa karnego na zachodzie Europy w XIX-XX w.

Austria :

- w I poł. XIX w. nadal obowiązywał austriacki kodeks karny z 1803 r. zwa

ny Franciscana,

- nowy kodeks zastał wydany w 1852 , i był tylko przeróbką starego; w 2 poł. XIX w. dokonano w nim nielicznych zmian , bądź uzupełniono ustawami dodatkowymi

- austriacka procedura karna skodyfikowana została u schyłku XVIII w. (ordynacja Józefa II z

1788) a potem w kodeksie z 1803 ( Franciscana); opierała się ona na zasadzie procesu inkwizycyjnego

- w międzyczasie nastąpiło kilka zmian ( ale były one tylko przejściowe)

[- dopiero w 1873 r wydano kodeks procedury karnej zrywający ostatecznie z zasada inkwizycji oraz wprowadzający proces skargowy, zasadę ustności i jawności, a także udziaqł czynnika społecznego tj. sędziów przysięgłych]

- obowiązywał w Polsce (Galicja) do czasu wejście w życie polskiego k.p.k. w 1929 r.

Niemcy:

Kodeksy prawa karnego:

- podobnie jak w pr. cywilnym, w pr. karnym panował partykularyzm

- do pierwszych o poważniejszym znaczeniu znaczenie kodeksów karnych wielu państw niemieckich, należał k.k. bawarski z 1813, dzieło J.P.A. Feuebacha, czołowego teoretyka prawa karnego w Niemczech z kręgu szkoły klasycznej

- kodeks ten, realizujący różne postulaty kierunku humanitarnego, wywarł duży wpływ na prawo karne innych krajów; w Bawarii obowiązywał do 1861 r.

- w 1851 wydano w Prusach nowy kodeks karny ( w miejsce prawa karnego obowiązującego dotychczas na podstawie Landrechtu pruskiego z 1794), wzorowany na francuskim kodeksie karnym z 1810 . Po różnych zmianach kodeks ten został w 1870 przyjęty w Związku Północno-Niemieckim, z kolei zaś po utworzeniu II Cesarstwa wprowadzono go w 1871 r. na obszarze tego państwa, a więc już w całej Rzeszy zjednoczonej przez Prusy.

- Tak więc niemieckie prawo karne(materialne) doczekało się ostatecznej unifikacji w 1871 ( bez Austrii)

- niemiecki kodeks karny z 1871 obowiązywał w Polsce niepodległej (były zabór pruski)aż do kodyfikacji materialnego prawa karnego polskiego w 1923 r.

Kodeksy postępowania karnego:

- liberalne mieszczaństwo niemieckie żądało; likwidacji procesu inkwizycyjnego, wprowadzenia sądów przysięgłych, oraz zasady ustności i jawności w procesie

- reformy (początkowo oparte jeszcze na zasadzie inkwizycyjnej) następowały droga wydawania różnych ustaw szczegółowych bądź też tworzenia nowych kodeksów.

-partykularyzm w dziedzinie proced. karn. Zlikwidowano za czasów II Cesarstwa, w 1877 gdy wprowadzono jednolity kodeks procedury karnej ( w Niemczech do 1877). W Polsce (ziemie byłego zaboru prusk. ) obowiązywał do czasów wydania polskiego k.p.k.

42. Kodyfikacja prawa w Rosji w XIX-XX w.

-początkowo miało miejsce wiele nieudanych prac kodyfikacyjnych w XVIII w i w

początkach XIX w .( od pocz. XVIII w aż do końca tegoż wieku działało 9 komisji kodyfik. których prace nie przynosiły żadnego efektu)

-przewodniczącym nowej 10 komisji został polityk i zwolennik reform Sperański, który przygotował i przedstawił projekt kodeksu cywilnego, wzorowanego na francuskim Kodeksie Napoleona(koła reakcyjne wyrażały wielkie sprzeciwy).

-prace kodyfikacyjne podjęto na nowo w 1825 (panowanie cara Mikołaja) a w nich ponownie główną rolę odgrywał Separański

- początkowo zebrano cały materiał ustawodawczy w porządku chronologicznym, z kolei na podstawie tego zbioru opracowano zbiór systematyczny):

1. Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego (ogromny zbiór od Sobornego Ułożenija z 1649 aż po ostatnie ukazy Aleksandra I z 1825)- ułożony w porządku chronologicznym . Później pracę te kontynuowano, powstał Drugi Pełny Zbiór ( ustawodawstwo z lat 1825-81) i Trzeci Pełny Zbiór (lata 1881- 1917)

2. Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego - systematycznie ułożony, ogromny kodeks (opracowano na podstawie I Pełnego Zbioru. Zbiór ten zatwierdzony został i ogłoszony przez cara w 1832 r.

- zbiór praw składał się z 8 części i obejmował pr. sądowe, państwowe, administracyjne, wojskowe itp.

-pod względem techniki i treści prawa był przestarzały, stojącym daleko w tyle za

wyspecjalizowanymi kodeksami podstawowych działów prawa sądowego, jakie powstawały w ciągu XIX w w innych państwach europejskich

Kodeksy karne:

-prace kodyfikacyjne zainicjował Sperański, a po jego śmierci kontynuował

Błudow

- w 1845 wydano nowy kodeks, pod nazwą Kodeks kar głównych i poprawczych ; prawo karne było nadal niehumanitarne i miało feudalnu charakter

- w 1903 car zatwierdził nowy kodeks karny, tzw. kodeks N.S. Tagancewa , od nazwiska głównego twórcy projektu, wybitnego teoretyka prawa karnego ( był on wielkim krokiem naprzód, nastąpiła humanizacja i liberalizacja zasad odpowiedzialności karnej)

- na terenie Królestwa Polskiego w latach 1915-17 uzyskał w całości moc obowiązującą

Kodeksy postępowania cywilnego i karnego:

-nowy kodeks postępowania cywilnego z 1864 wzorował się na procedurze francuskiej z 1806

- kodeks postępowania karnego zawierał wiele elementów postępowych. Zarzucono postępowanie inkwizycyjne, wprowadzono jawność i ustność rozprawy, jak i sądy przysięgłe. W praktyce znaczenie kodeksu było bardzo ograniczone, na skutek bardzo częstego stosowania

- postępowania specjalnego, wprowadzonego w Rosji podczas licznych okresów stanu wyjątkowego, oba kodeksy wprowadzono też w Królestwie Polskim

43. Źródła prawa angielskiego w XVII-XX w.

-w XVII w nadal główne znaczenie miało prawo sędziowskie, tj. tworzone przez orzecznictwo

sądowe czy to wg systemu common law, czy tez wg equiity

- podstawowe znaczenie miał nadal system common law (prawa pospolitego), mimo że rola equity (prawa słuszności) od XVII w stale wzrastała.

-system common law oparty na precedensach sądów królewskich działał na tej zasadzie, że sąd jest zobowiązany przestrzegać precedensów wcześniej wydanych .

Jest to reguła stare decisis, ,,trzymać się raz powziętych postanowień”

- wiemy, że rozwój obu systemów tj common law i equity związany był z działalnością dwóch rodzajów sądów: I- był wytworem sądów królewskich, II- sądów kanclerskich

- od XIX w. wzrosła rola ustawy (statute) jako źródła prawa; prawo stanowione zaczęło uzupełniać lub korygować prawo sędziowskie i to z zakresu common law jak i equity ( na ustawę się patrzy przez pryzmat precedensu)

- ze względu na podstawową role prawa precedensowego, głównym źródłem poznania są zbiory wyroków sądowych(reports); wg szacunku angielskiego prawnika F. Pollacka było już przeszło 6500 tomów takich reports .

-źródłem poznania prawa są także traktaty wybitniejszych prawników angielskich; dzieła niektórych najsłynniejszych prawników ang. zwłaszcza starszych jak np. komentarze(commentary) E.Coke'az XVII w miały w praktyce moc zbliżona do wiążącej i uznawane były za księgi autorytetu(books of authority)

-inne dzieła późniejszych pisarzy- prawników, nieraz bardzo wybitnych (np. W. Blackstone'a z XVIIw Commentaries in the law of England) uważane są raczej za przewodniki po prawie angielskim, już bez mocy wiążącej

- źródłem poznania prawa są tez oczywiście zbiory ustawodawstwa ang

- znaczenie pr. ang. :prawo ang. dało początek wielkiej rodzinie prawa zwanej anglosaską , lub rodzina common law.

- na systemie common law oparło się prawo Irlandii

- poza Europą system był przenoszony m.in. do kolonii w Ameryce Płn.

44. Źródła prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki

System common law:

- ignorancja była- wg Pounda - głównym czynnikiem twórczym w początkach prawa amerykańskiego

- w praktyce posługiwano się dość prymitywnym prawem tworzonym przez władze lokalne lub nieraz opartym na Biblii niż prawem ang.

-pomimo chęci stworzenia prawa skodyfikowanego , zwyciężyło prawo sędziowskie

Prawo federalne i stanowe:

-wyróżnić można :

- prawo federalne( reguluje małe wycinki prawa) - jego źródłem jest ustawa ( w niektórych zakresach jest prawem sędziowskim)

- stanowe ( w jego zakresie pozostaje zdecydowana większość prawa sądowego) . Głównym źródłem tego prawa jest orzecznictwo (precedensy), innymi słowy prawo sędziowskie.

- obok precedensów głównym źródłem prawa są kodeksy, obejmujące różne dziedziny

- prawo skodyfikowane ma w poszczególnych stanach większe znaczenie i zastosowanie niż w Anglii

Amerykański common law :

- system amerykański common law związany był z systemem ang.

-po zerwaniu więzów kształtowany przez orzecznictwo tylko własnych sądów( pojawiły się pewne różnice, między systemem Stanów i Anglii; w Stanach mniejsze znaczenie miała reguła

'' stare decisis”, na skutek czego sądy najwyższe mogły zmieniać swe własne precedensy

- pomimo różnic między państwami , ostały się w pr. Ang. pod cechy common law, gł. jego precedensowy charakter

- Precedens Najwyższego Sądu Federalnego przyjął zasadę, że sądy federalne mogą tworzyć i stosować ogólny common law, nie uwzględniając common law stanowego

- Precedens Najwyższego Sądu Federalnego rozstrzygnął sprawę zupełnie odmiennie, iż nie ma jakiegoś ogólnego common law

Prawo stanowione:

- prawo tworzone przez ustawę ma coraz większe znaczenie, co więcej, ustawodawstwo amerykańskie w silniejszym stopniu niż ang. oddziałuje na całokształt prawa ( na ustawę patrzy się przez pryzmat precedensu)

Wśród zbiorów prawa stanowionego można wyróżnić następujące rodzaje:

1) Konsolidacje - to zbiory ustawodawstwa federalnego lub stanowego, redagowane

alfabetycznie, pomijają prawo sędziowskie

2) Kodeksy stanowe- niekte stany mają własne kodeksy prawa cywilnego np. Georgia,

Montana , Kalifornia, Dakoty , Luizjana( wg Kodeksu Napoleona) , kodeksy procedury

cywilnej i karnej. Wszystkie stany mają kodeksy karne.

3) Kodeksy ujednoliconych praw stanowych- po II wojnie światowej pojawiła się tendencja

unifikacyjna poszczególne stany dobrowolnie przyjmują za obowiązujący jeden wspólny

kodeks np.,kodeks prawa obrotu gospodarczego (commercial law) przyjęty przez 49 stanów

(za wyjątkiem Luizjany), powstały w latach 1954-1958.

45. Źródła prawa karnego na ziemiach polskich w okresie zaborów

-w utworzonym na kongresie wiedeńskim Królestwie Polskim utworzono dotychczasowy stan prawny, tj. taki jaki istniał w dawnym Księstwie Warszawskim

- w dziedzinie prawa karnego materialnego i procesowego stosowano początkowo przepisy dawnego polskiego prawa karnego , wsparte głównie Landrechtem pruskim z 1794 r oraz austriacką Franciskaną 1803

- po powstaniu listopadowym nastąpiło wprowadzenie prawa rosyjskiego na skutek czego system prawny w Królestwie, upodabniał się do systemu rosyjskiego.

- prawo karne, przez pierwsze lata Królestwa pozostał prawem polskim, wspartym Landrechtem pruskim lub austriacka Franciskaną,

- wkrótce sejm uchwalił nowy kodeks prawa materialnego pod nazwą Kodeks Karzący Królestwa Polskiego , wzorował się na Franciskanie i Francuskim kodeksie Karnym

- wprowadzał zasadę formalnej równości wobec prawa karnego jak i zasadę nullum crimen sine lege, utrzymywał jednak wiele niehumanitarnych kar

- po 30 latach zastąpiony został nowym - Kodeksem Kar Głównych i Poprawczych , będącego tylko przeróbka niehumanit. kodeksu rosyjskiego

- w zakresie postępowania karnego stosowano ordynację pruską , wg pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 oraz austriacką Franciscaną ; postępowanie wg tych procedur było inkwizycyjne, z pewnymi polskimi zmianami ( ten stan utrzymywał się do 1875).

46. Źródła prawa cywilnego na ziemiach polskich w okresie zaborów

- w zakresie prawa cywilnego miały więc obowiązywać Kodeks Napoleona ( wprowadzony w Królestwie w 1808), francuski kodeks procedury cywilnej ( z 1806) oraz francuski kodeks handlowy

- po powstaniu listopadowym nastąpiło wprowadzenie prawa rosyjskiego na skutek czego system prawny w Królestwie, upodabniał się do systemu rosyjskiego. Mimo to Królestwo utrzymało znaczny stopień autonomii prawa, wyrażającej się w odrębności prawa cywilnego materialnego od prawa rosyjskiego(tzn. nie obowiązywało prawo cywilne państwa zaborczego)

-prawo cywilne oparte było na Kodeksie Napoleona(początkowo Kodeks był przyjęty

niechętnie, później opory były znacznie mniejsze). Pewne działy nie odpowiadały potrzebom i

obyczajom części społeczeństwa. Przyjęto koncepcję zmiany przepisów Napoleona;

w 1818 Sejm uchwalił nowe prawo hipoteczne, I księgę ,,narodowego” kodeksu cywilnego

Królestwa Polskiego ( w ten sposób prawo cywilne stało się francusko - polskie)

-w zakresie procedury cywilnej obowiązywał francuski kodeks procedury cywilnej aż do 1875, kiedy to na terytorium Królestwa wprowadzono rosyjski kodeks procedury cywilnej

47. Nauka prawa na ziemiach polskich w okresie zaborów

-Rozbiory zahamowały postępy nauk prawnych; ośrodki kształcenia: Kraków, Wilno zaczęły

tracić na znaczeniu( uniwersytet Wileński zamknięto w 1832 r, zaś Kraków przeszedł dwie silne fale germanizacyjne )

-lepsze warunki do rozwoju rodzimej myśli prawniczej przyniósł wiek XIX w W-wie. ; w okresie Ks. Warszawskiego stworzona Szkołę Prawa ( później Szkołę prawa i Nauk Administracyjnych ). W Król. Pol. przekształcono tę Szkołę w Wydział Prawa i Administracji UW , zlikwidowany. po powstaniu listopadowym Wydział ten ożył dzięki Wielopolskiemu, w ramach Szkoły Głównej (uniwersytetu) w 1862.

- stan nauki prawa zależał głównie od sytuacji politycznej istniejącej w zaborach

- germanizacja i rusyfikacja nie pozwoliły na pełny rozwój polskich nauk prawnych; na ich stan miała także wpływ sytuacja prawna na obszarach dawnej RP.

- każdy zabór posiadał własny system prawny, kształtowany przez zaborców(wyjątek Królestwo Polskie)

-rozwój badań nad historią prawa polskiego (Lelewel)

-szkoła prawa zaczęła pod wpływem szkoły histor., stawać się samodzielną dyscyplina naukową

-badania nad dawnym prawem polskim prowadził J.W. Bandkie, związany z Warszawą; tu także działał znakomity znawca prawa karnego R. Hube

- w Krakowie tworzył A.Z. Helcel, w dziedzinie wydawnictw źródeł dawnego prawa pol.

-po uzyskaniu w 1867 przez Galicję autonomii, pojawiła się nowa, korzystna sytuacja dla rozwoju polskich nauk

-uniwersytety w Krakowie i we Lwowie otrzymały szeroką autonomie (możliwość repolonizacji)

-wprowadzenie języka polskiego - jako wykładowego oraz powstanie katedr, zajmujących się historia prawa

-w obu uniwersytetach można było kontynuować tradycje polskie; działało tam grono polskich nauczycieli

- w dziedzinie badań historycznych prym wiedli : O. Belzer we Lwowie; S. Kutrzeba w Krakowie (historia prawa i prawo polskie)

-wielu uczonych pojawiło się w dziedzinie prawa pozytywnego np. E. Krzymuski i S. Wróblewski

48. Unifikacja i kodyfikacja prawa karnego (materialnego i procesowego) w Polsce w okresie międzywojennym

STAN PRAWNY PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI

Wprowadzenie jednolitego prawa sądowego na ziemiach Polskich było niemożliwe ze względu na

głębokie różnice społeczne i gospodarcze pomiędzy dzielnicami, stanowiącymi tereny byłych zaborów

Wymagającą czasu konieczność stworzenia nowego, polskiego prawa

Obowiązywanie kilku systemów prawa powodowało:

Trudności w scaleniu dzielnic, integracji społeczeństwa

Trudności, a wręcz chaos w praktyce prawnej

KOMISJA KODYFIKACYJNA

Powołana 3 czerwca 1919 r. działała aż do wybuchu II wojny światowej.

Wobec koncepcji

- Utrzymania na czas nieokreślony kodeksów zaborczych z częściową kodyfikacją i unifikacją

- Przyjęcia za ogólnopolskie różnych kodeksów zaborczych w różnych gałęziach prawa

- Recypowania zupełnie obcego systemu prawa

Zwyciężyło zgodne z celem powołania komisji przekonanie o konieczności stworzenia nowego, jednolitego ustawodawstwa dla wszystkich dzielnic

Zasady obradowania komisji zmieniały się, najpierw np. były to wyspecjalizowane sekcje, potem szczegółowe podkomisje; projekty przygotowywali stali referenci

Projekty poddawano pod obrady sejmu po zaopiniowaniu przez ministra sprawiedliwości, który wprowadzał poprawki, a po 1926 r. wprowadzano z pominięciem sejmu jako rozporządzenia prezydenta

PRAWO KARNE

W obrębie prawa karnego obowiązywały następujące systemy prawa

Ziemie centralne i wschodnie	Ziemie zachodnie	Ziemie południowe
Prawo karne materialne
Kodeks rosyjski z 1903 r. - kodeks Tagnacewa	Kodeks niemiecki z 1871 r.	Kodeks austriacki z 1852 r.
Prawo karne procesowe
Procedura rosyjska z 1864 r.	Kodeks niemiecki z 1877 r.	Kodeks austriacki z 1873 r.

Prawo karne materialne	Prawo karne formalne
K.k. przygotowano w 1931 r. Główni autorzy to prof. Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski;	Przygotowany wcześniej niż k.k.
Wszedł w życie w 1932 r. - rozporządzeniem prezydenta RP	Wszedł w życie w 1929 r. - rozporządzeniem prezydenta RP
Zwięzły i syntetyczny, pozbawiony kazuistyki Wprowadzał zasadę subiektywnej odpowiedzialności i indywidualizacji winy i kary, zależącej od okoliczności i stanu psychicznego sprawcy Wprowadzał zasadę humanitaryzmu tj. ograniczał np. karę śmierci do 5 przypadków, wyłączał odpowiedzialność dzieci do 13 roku życia, te do 17 kazał umieszczać w zakładach poprawczych Wprowadzał środki zabezpieczające stosowane nie tylko wobec alkoholików, chorych psychicznie czy narkomanów ale i „niepoprawnych”, popełniających przestępstwa zawodowo albo ze „wstrętu do pracy”	Syntetyczny i nowoczesny Przewidywał postępowanie mieszane W szczególnych wypadkach ( umyślne zabójstwo, przestępstwa przeciwko państwu i polityczne ) przewidywał proces doraźny o skróconych terminach procesowych i zaostrzonym wymiarze kary

49.Unifikacja i kodyfikacja prawa prywatnego (materialnego i procesowego) w Polsce w okresie międzywojennym

Ziemie centralne	Ziemie wschodnie	Ziemie zachodnie	Ziemie południowe
Prawo cywilne materialne
Kodeks Napoleona	Prawo rosyjskie - tom X Zbioru Praw	BGB z 1900 r.	ABGB z 1811 r., na obszarze Spiszu i Orawy do 1922 r. prawo węgierskie
Prawo cywilne procesowe
	Procedura rosyjska z 1864 r	Kodeks niemiecki z 1877 r., znowelizowany w 1898 r.	Kodeks austriacki z 1895 r.

Zunifikowano
1926 r.	Prawo międzynarodowe prywatne i prawo międzydzielnicowe
1924 r./1926 r.	Prawo wekslowe i czekowe, patentowe/autorskie
1933 r.	Kodeks zobowiązań - wzorowany na prawie szwajcarskim, posiadający również wiele oryginalnych rozwiązań, wysoko ceniony także poza granicami kraju, bardzo elastyczny - wielkie osiągniecie Komisji Kodyfikacyjnej; Procedura cywilna
1934 r.	Kodeks handlowy
Nie zunifikowano
1929 r.	Osobowe prawo małżeńskie - projekt Karola Lutostańskiego wzbudził duże kontrowersje - przewidywał rozwody, śluby cywilne lub wyznaniowe stosownie do woli małżonków i całkowite powiewnie jurysdykcji w sprawach małżeńskich świeckim sądom.
	Ogólnej części prawa cywilnego, prawa rzeczowego, spadkowego i rodzinnego

Pewne zmiany w prawie rodzinnym ( poprawienie sytuacji mężatek w byłym Królestwie Polskim, ułatwienie adopcji ), rzeczowym ( normalizacja stosunków własnościowych, sprawa ksiąg wieczystych ) wprowadzano odrębnymi ustawami

50. Nauka prawa w Polsce w okresie międzywojennym

Do 1918 r. istniały tylko dwa wydziały prawa na ziemiach polskich, działające w ramach uniwersytetu w Krakowie i Lwowie. Po wojnie stworzono cztery kolejne: w Warszawie, Poznaniu, Wilnie i na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Wszystkie wykształciły wielu wybitnych prawników i nową kadrę naukową, głównie dzięki działalności wielu wybitnych profesorów zaczynających karierę jeszcze przed I wojną. ( Nazwiska kilkudziesięciu są pięknie wypisane na przedostatniej stronie rozdziału :))

51. Zasada osobowości prawa- zasada terytorialności prawa

Zasada osobowości prawa- bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlega prawu swej narodowości.

Zasada terytorialności prawa- na określonym terytorium stosuje się jeden system prawny, któremu wszyscy muszą się podporządkować bez względu na pochodzenie (narodowość).

52. Stanowość prawa i partykularyzm prawa

Stanowość prawa- powstała wraz z wykształceniem się stanów, tj. grup społecznych różniących się od siebie zarówno pozycją społeczno-gospodarczą, jak i odrębnym stanowiskiem prawnym. Każdy ze stanów rządził się swoim własnym, odrębnym od innych prawem.

Partykularyzm prawa- rozbicie-w sensie geograficznym- prawa na szereg lokalnych praw zwyczajowych o większym lub mniejszym zasięgu.

Najlepiej jest mówić o partykularyzmie dwojakiego rodzaju: geograficznym i stanowym.

53. Prawo zwyczajowe i kształtowanie się prawa stanowionego

Prawo epoki feudalizmu było prawem zwyczajowym, jego źródłem był zwyczaj tj. powszechnie uznana uświęcona tradycja forma zachowania się przyjęta w danej zbiorowości społecznej. Powstało przekonanie ze zwyczaje są użyteczne, niezbędne i że posiadają powagę prawa.

Zwyczaj rodził prawo zwyczajowe tj. prawo polegające na tym ze organ państwa rozstrzygał sprawę na podstawie zwyczaju przyjętego w danym społeczeństwie i obwarowywał ten zwyczaj przymusem państwowym. Było to w czasach najdawniejszych prawo niepisane, ociężałe i niepewne. W razie różnych wątpliwości, stosowano praktykę tego rodzaju, że na zgromadzeniach ludu ludzie starsi i obeznani w prawie udzielali odpowiedzi na rożne pytania.

W epoce feudalizmu zwłaszcza zaś we wcześniejszej jej fazie różnice między prawem zwyczajowym a stanowionym nie były jednak ostre. Wiele aktów o charakterze ustawodawczym korzystało z prawa zwyczajowego. Często, więc pod pojęciem prawa stanowionego kryło się prawo zwyczajowe. Prawa zwyczajowe dominowały bezwzględnie w pierwszej fazie feudalizmu i dopiero szkoła prawa natury oświecenie i absolutyzm spowodowały zmierzch prawa zwyczajowego i ożywienie tendencji ustawodawczych i kodyfikacyjnych (XVII-XVIII).

Istotna przyczyna przy procesie kształtowania się prawa stanowionego była zasada osobowości prawnej. Jej przeciwieństwem jest zasada terytorialności prawnej, według której na określonym terytorium stosuje się określony system prawny, któremu wszyscy muszą się podporządkować bez względu na pochodzenia. Zasada osobowości prawnej polegała na tym ze bez względu na miejsce pobytu jednostka podlega prawu narodowemu. Sprzyjała ona działaniom kodyfikacyjnym, które miały na celu ułatwić sądzenie obcokrajowców zgodnie z ich prawem narodowym.

54. Pojęcie prawa feudalnego

Prawo feudalne - prawo ukształtowane i znajdujące zastosowanie w epoce feudalizmu. Było ono prawem nierównym - dominacja feudałów (przywileje), zależność chłopa od feudała. Brak powszechności prawa wyrażał się w szeroko pojętym partykularyzmie prawa (mozaika złożona z różnych praw narodowych). Prawo feudalne obejmuje okres 1400 lat (data początkowa 476 r. - upadek ces. zach.; data końcowa - 1848-1864 r. - kres stosunków feudalnych w Austrii i Rosji). Nurty prawa feudalnego (dwa pierwsze - główne nurty rozwojowe):

rodzimy(najstarszy) - prawo kształtowało się na podstawie własnych, narodowych tradycji prawnych związanych głównie z prawem zwyczajowym (prawa germańskie i słowiańskie)

prawa rzymskiego - głównie na południowym wschodzie i wschodzie Europy; wyrażał się w żywotności prawa rzymskiego, które zwłaszcza w XII w. coraz silniej oddziaływało na prawo rodzime

prawa kanonicznego - silnie związany z prawem rzymskim

prawa racjonalnego i skodyfikowanego - rozwinął się w wieku oświecenia(u schyłku feudalizmu); był mocno powiązany z ideologią mieszczańską

prawa angielskiego - odrębny system prawa oparty przede wszystkim na precedensach; miał charakter rodzimy; był zupełnie odmienny od kontynentalnych

Charakterystyczne cechy prawa feudalnego:

Przewaga prawa zwyczajowego - źródłem prawa był zwyczaj tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej zbiorowości społecznej. Było to prawo niepisane, żyjące w ustnej tradycji i przechodzące z pokolenia na pokolenie bez większych zmian. Cechowała je ociężałość i niepewność. Prawo zwyczajowe jest zwykle przeciwstawiane prawu stanowionemu.

Zasada osobowości prawa - bez względu na miejsce swojego pobytu jednostka podlegała prawu swej narodowości. Przeciwieństwem - zasada terytorialności prawa.

Partykularyzm - rozbicie prawa w sensie geograficznym na szereg lokalnych praw zwyczajowych o większym lub mniejszym zasięgu.

55. Zdolność prawna (nabycie i utrata) i jej ograniczenia w prawie feudalnym

Zdolność prawna - ciężko o jednoznaczną definicję z powodu odmiennego kształtowania się w różnych kręgach prawa; najbardziej ogólna - podmiotem praw i obowiązków w epoce feudalnej był człowiek - wolny i - zdrowy, - niepozbawiony czci, - tuziemiec (krajowiec), - korzystający ze swej podmiotowości prawnej w ramach swego stanu lub grupy społecznej.

Nabycie zdolności prawnej - następowało w zasadzie z chwilą urodzenia, pod warunkiem że noworodek wykazywał swą żywotność i miał ludzką postać. Niektóre prawa germańskie - z chwilą nadania imienia, w czasach najdawniejszych - uznanie dziecka przez ojca (podniesienie dziecka na rękach w górę, podanie pokarmu lub innych gestach). Warunkiem uznania dziecka za żywe było jakieś zewnętrzne bardzo widome świadectwo jego życia (krzyk, krzyk słyszany przez ścianę, otwarcie oczu itp.).

Koniec zdolności prawnej - następował w sposób naturalny z chwilą śmierci. Niektóre prawa rozciągały zdolność prawną na życie pozagrobowe (własność na ruchomościach potrzebnych zmarłemu po śmierci lub władza męża nad żoną wyrażająca się w zakazie powtórnego zamążpójścia wdowy). Trzy sposoby:

Wyjęcie spod prawa - (friedlosigkeit) stosowano wobec przestępców łamiących pokój(mir) społeczny

Śmierć cywilna - człowiek żywy usunięty zostawał w sensie prawnym ze społeczeństwa i tracił zdolność prawną. Stosowana przy skazaniu na ciężkie kary.

Śmierć klasztorna - wstępujący do klasztoru był traktowany jako zmarły i tracił zdolność prawną („umarł dla świata, narodził się dla Pana”)

Trzy rodzaje ograniczeń:

Niezdolność całkowita - osoba nie mogła być podmiotem praw i obowiązków. Przyczyny: niewola i obce pochodzenie.

Zdolność częściowa - ograniczenie jedynie w pewnym zakresie(np. niemożność dziedziczenia) przy zachowaniu zdolności w innych zakresach.

Zdolność względna - jednostka mająca nawet pełną zdolność mogła z niej korzystać jedynie w ramach swojego stanu; objawiało się to np. w sferze prawa małżeńskiego i majątkowego.

Ograniczenia zdolności prawnej osób fizycznych:

Niewola - niewolnik w prawie feudalnym był traktowany jak rzecz. Niewola - jako problem społeczny występowała tylko na początku średniowiecza. Później niewolni przekształcili się w chłopów zależnych od swoich panów.

Zdrowie - brak pełnego zdrowia fizycznego mógł być przyczyną całkowitej (na początku epoki feudalnej) bądź częściowej utraty zdolności prawnej. Przyczyną mógł być niedorozwój pod względem fizycznym i psychicznym.

Cześć - dwie przyczyny:

Naganne postępowanie - postępowanie uznane za szczególnie hańbiące bądź skazanie na kary hańbiące.

Określona pozycja osobista lub wykonywanie „niehonorowego” zawodu - nieślubne urodzenie (dzieci pozamałżeńskie - bastardzi) przyczyną niemożności rozporządzenia własnym majątkiem po śmierci; bardzo szeroki krąg zawodów niesławnych (np. kat, komediant, śpiewak uliczny itp.).

Obce pochodzenie - cudzoziemcy pozbawieni zdolności prawnej. Do obcego obnoszono się nieufnie i traktowano jak wroga. Ius naufragii - rozbitkowie stawali się własnością właściciela brzegu. Ius albinagii - w przypadku braku ustawowych dziedziców majątek przejmował panujący.

Stan - względne zmniejszenie zdolności prawnej. Ograniczenia w sferze prawa majątkowego - własność pewnych dóbr np. ziemskich zastrzeżona dla szlachty. Także wykonywanie pewnych zawodów np. rzemiosła, kupiectwa zastrzeżone dla mieszczan. Ograniczenia występowały także w sferze prawa opiekuńczego, prawa dziedziczenia czy prawa małżeńskiego.

Inne czynniki:

Wyjęcie spod prawa (śmierć cywilna) - całkowite pozbawienie ochrony prawnej

Płeć - kobieta (na początku średniowiecza) nie mogła dziedziczyć nieruchomości

Religia - kacerze tj. odstępcy od prawowitej wiary byli narażeni na pozbawienie zdolności prawnej

56. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia w prawie feudalnym

Zdolność do czynności prawnych - pełną zdolność do czynności prawnych posiadała osoba pełnoletnia płci męskiej oraz zdrowa fizycznie i psychicznie. We wczesnym średniowieczu sprawowała ona władzę opiekuńczą (mundium) nad wszystkimi osobami uznawanymi za niesamowładne.

Ograniczenia zdolności do czynności prawnych:

Wiek - zdolność do czyn. praw. uzyskiwało się z chwilą osiągnięcia pewnego stadium rozwoju fizycznego i psychicznego. W czasach najdawniejszych - za pełnoletniego uważano mężczyznę, który był zdolny do władania bronią. Następnie wprowadzono konkretne progi wiekowe. Pod wpływem recepcji prawa rzymskiego w Niemczech wprowadzono zasadę, że dzieci poniżej 7 roku życia były całkowicie niezdolne do czyn. praw. Starość (ukończenie 60, później 70 roku życia) także była przyczyną konieczności opieki, a tym samym ograniczenia.

Płeć - kobiety były na ogół ograniczone w zdolnościach do czyn. praw. pozostając przez całe życie pod czyjąś opieką. Kobieta była niezdolna do władania bronią, a więc bezbronna i wymagała opieki. W późnym średniowieczu ograniczenia kobiet były minimalne. Dopiero w XVI w. ograniczono ich zdolność do czyn. praw. i poddano opiece ze względu na płeć (cura sexus) - wysnuwano tezę o lekkomyślności i słabych przymiotach jej umysłu.

Zdrowie - utrata zdolności do czyn. praw. mogła nastąpić wskutek braku pełnego zdrowia fizycznego i/lub psychicznego. W niektórych systemach znano np. ograniczenia trędowatych. W czasach najdawniejszych odnoszono się w sposób niehumanitarny w stosunku do osób chorych psychicznie. Traktowano ich jak opętanych, których trzeba leczyć za pomocą uwięzienia bądź egzorcyzmów. Później w Niemczech (po recepcji pr. rzym.) wprowadzono instytucję ubezwłasnowolnienia.

57. Średniowieczne osoby prawne- pojęcie, rodzaje

Osoby prawne - (tzw. sztuczne lub fikcyjne) Pojęcie osoby prawnej jako osoby fikcyjnej, oderwanej od osoby fizycznej, sformułowali w XIV w. komentatorzy i kanoniści, zwłaszcza Bartolemus de Saxoferrato. Przeciwstawili oni zbiorowość ludzką - jednostkom, które je tworzyły, przyznając jej jako całości zdolność prawną.

Osoby prawne występowały jako:

Korporacje (stowarzyszenia) - stanowiła ona związek osób, określoną zbiorowość. Posiadała zdolność prawną jako samodzielna jednostka. W okresie średniowiecza ilość korporacji była znaczna m.in. państwo, samo miasto, związki istniejące w mieście (cechy, gildie), wspólnoty terytorialne (marki, opola), gminy żydowskie itp.

Fundacje - powstawały na mocy aktu fundacyjnego, z woli założyciela, który przeznaczał na wskazany cel pewien majątek, określając jednocześnie zasady jego administrowania. Szczególnie rozpowszechnione były w okresie średniowiecza fundacje na rzecz Kościoła. Były to tzw. zakłady.

Podstawowa różnica - zakład powstaje z woli założycieli (jak Kościół z woli Boga) i że ta wola z góry decyduje o celach i działalności osoby prawnej, podczas gdy w korporacjach decyduje wola członków. Rozróżnienie owo kształtowało się dość powoli (Bartolus jeszcze nie rozróżniał tych dwóch pojęć).

58. Ewolucja formy zawarcia małżeństwa

Charakter - małżeństwo było związkiem monogamicznym. Kanoniści średniowieczni starali się zdefiniować małżeństwo jako „sakrament, który wywołuje głównie skutki duchowe a dodatkowo cywilne, w zasadzie nierozdzielne jedne od drugich”.

Małżeństwo przez porwanie i kupno:

Przez porwanie - wiadomości na ten temat pochodzą ze starych sag germańskich, jak i ze źródeł prawnych (leges barbarorum, kapitularze, statuty synodalne). Małżeństwa przez porwanie zdarzyły się tam, gdzie obowiązywał zwyczaj szukania żony poza swoją grupą społeczną (np. rodem, plemieniem) - egzogamia

Przez kupno - kobieta stanowiła rolę przedmiotu umowy, pomiędzy muntwaldem (posiadającym władzę nad kobietą), a tym, pod którego władzę mężowską przechodziła tj. narzeczonym. Małżeństwo następowało w drodze umowy realnej tj. za pomocą rzeczy. Akt składał się z dwóch czynności: 1) uiszczenia ceny kupna 2) oddania kobiety. Był to akt jednolity pod względem prawnym. Kobiety zazwyczaj były szukane w obrębie tej samej grupy społecznej - endogamia

Umowa formalna - ważność zawarcia małżeństwa zależała od przestrzegania przepisanej formy i wyrażała się w różnych symbolach. Rozpadała się na dwa odrębne akty (oba akty były istotne dla prawnej ważności małżeństwa):

Zmówiny - były umową, na mocy której narzeczony płacił muntwaldowi cenę kupna, ten zaś był zobowiązany do przekazania narzeczonemu kobiety. Cena kupna przybrała formę zadatku (arrha), a więc gwarancji wykonania zobowiązania w formie zakładu (vadium). Później zaczęto uważać, że nie sprzedaje się kobiety, ale władzę nad nią.

Zdawiny (ślub) - były uroczystą czynnością prawną polegającą na tym, że kobieta wydawana była przez muntwalda narzeczonemu. Wydanie narzeczonej narzeczonemu odbywało się wśród różnych ceremonii w domu narzeczonej i w obecności krewnych obu stron m. in. „ściganie”, ujęcie za rękę narzeczonej, pokładziny (wstąpienie do łoża i cielesne obcowanie wobec świadków). Była to świecka forma zawarcia małżeństwa.

59. Wpływ prawa kanonicznego na prawo małżeńskie.

Małżeństwo kanonicze (przed Tridentinum) - wymagało złożenia stosownego oświadczenia woli, braku przeszkód małżeńskich i zawarciu go w obliczu Kościoła. Podstawowym wymogiem była zgodna wola stron (consensus facit nuptias). Sakramentu udzielali sobie nupturienci. Dawne zmówiny przekształciły się w zaręczyny (sponsalia de futuro), zaś zdawiny w oświadczenie zawarcia małżeństwa w teraźniejszości (sponsalia de praesenti). Matrimonia clandestina - małżeństwa tajne; były małżeństwami ważnymi.

Małżeństwo wg postanowień soboru trydenckiego (Tridentinum) - Normował je słynny dekret noszący nazwę Tametsi uchwalony na soborze. Małżeństwo, aby było ważne musiało być zawarte przed właściwym plebanem (in facie ecclesiae) i w obecności świadków. Matrimonia clandestina - po wydaniu dekretu były małżeństwami nieważnymi. Zaręczyny nie mogły się przekształcić w ważne małżeństwo przez copula carnalis (pokładziny) ale jedynie przez sponsalia de praesenti (ślub). Nupturiencie nadal sami udzielali sobie ślubu.

Początki ingerencji państwa. Kryzys małżeństwa kanonicznego. - wpływ protestantyzmu na kanoniczną formę małżeństwa: nie uznanie przez protestantów postanowień soborowych; możliwość udzielania ślubu przez duchownego;

XVI/XVII w. - pojawienie się małżeństw cywilnych (proces laicyzacji prawa małżeńskiego we Francji - zasada gallikanizmu - ustawodawstwo kościelne obowiązywało jeżeli zostało uznane przez Kościół);

rozdzielenie małżeństwa jako sakrament i małżeństwa jako umowę cywilną - patent małżeński (Ehepatent) - Józef II 1783 r., szczegółowo normował kwestie małżeńskie także Landrecht Pruski (1794) np. zakaz małżeństwa ze względu na nierówność stanu.

60. Przeszkody małżeńskie

Przeszkody małżeńskie - czynniki przeszkadzające zawarciu małżeństwa. Rozróżniano dwa rodzaje przeszkód:

Przeszkody zrywające (impedimenta dirimentia) - sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa, a zawarte rozwiązują (m.in. przeszkody z pokrewieństwa, powinowactwa, pokrewieństwa duchownego - dzieci i rodzice chrzestni)

Przeszkody wzbraniające (impedimenta prohibentia) - nie zezwalały na zawarcie małżeństw, ale małżeństwo zawarte wbrew nim pozostawało ważne (m.in. odmienność wyznania, brak przepisanego wieku, choroba psychiczna itp.)

61. Rozwiązanie małżeństwa

Śmierć jednego ze współmałżonków - najczęstsza i naturalna przyczyna ustania małżeństwa;

Rozwód - w najstarszych prawach germańskich możliwy był przez układ między żoną, a mężem (obustronny), bądź przez odtrącenie żony przez męża (jednostronny) np. gdy żona była bezpłodna. Przyczyna jednak musiała być słuszna inaczej mąż narażał się na zemstę ze strony rodu kobiety. Kościół chrześcijański walczył z rozwodami

Wyjęcie spod prawa - żona była wówczas uznawana za wdowę.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa - rozwiązanie (dissolutio); warunkiem było ratum sed non consumnatum tzn. by było ważnie zawarte, ale niedopełnione w sensie fizycznym

Separacja „od łoża i stołu” - instytucja wprowadzona przez Kościół po soborze Trydenckim; rozdzielenie małżonków od siebie bez możliwości zawarcia ponownego małżeństwa przez którekolwiek z nich

Ad1 Prawa protestanckie dozwalały możliwość rozwodu z powodu cudzołóstwa jednego ze współmałżonków.

Ad2 Landrecht Pruski (1794 r.) wprowadzał przepisy o rozwodach.

Ad3 Dopiero w dobie kapitalizmu (od Wielkiej Rewolucji Francuskiej) zaczęto w pełni wprowadzać rozwody udzielane wg prawa świeckiego.

62. Wyprawa, posag i wiano

Wyprawa - otrzymywała ją kobieta wychodząca za mąż. Składały się na nią przedmioty osobistego użytku, a więc szaty, ozdoby, pościel itp. W miarę wzrostu praw majątkowych kobiet w skład wyprawy wchodziły także cenniejsze ruchomości.

Posag - Majątek w poważniejszym znaczeniu niż wyprawa. Podstawowa różnica między wyprawą a posagiem polegała na tym, że posag był odpowiednikiem tego, co kobiecie by przypadło po rodzicach w drodze dziedziczenia. Posag był wypłacany w gotówce, mógł obejmować też nieruchomości. Kobiety zawierające małżeństwo bez zgody rodziny nie otrzymywały posagu.

Wiano - Majątek podarowany żonie przez męża. Jego genezę wiąże się z dawną ceną kupna kobiety. Jego wysokość zależała od umowy. Później wprowadzono wiano ustawowe (bądź oparte na prawie zwyczajowym) z możliwością jego wyegzekwowania po śmierci męża. Traktowano je jako zabezpieczenie majątkowe żony na wypadek śmierci męża.

63. Stosunki majątkowe między małżonkami w prawie feudalnym

Istniało bardzo wiele wariantów majątkowego prawa małżeńskiego w prawie feudalnym (Niemcy XVII w. - 200 różnych). Można wyróżnić kilka podstawowych stosunków majątkowych między małżonkami:

Zarząd majątku przez męża, przy utrzymaniu oddzielności majątku żony i męża - wynikał z mundium (władzy nad żoną); każdy z małżonków pozostawał właścicielem całego majątku ruchomego i nieruchomego, ale zarząd i użytkowanie tego majątku (z wyjątkiem wyprawy) pozostawały w ręku męża; majątek przechodził na dziedziców

System polegający na ograniczonej wspólności majątkowej - polegał na wspólności dorobku tj. na wspólnej własności nabytych w czasie trwania małżeństwa rzeczy ruchomych i nieruchomych; innym wariantem była wspólność jedynie na rzeczach ruchomych; uprzywilejowana pozycja męża; w razie śmierci majątek był dzielony między spadkobierców a pozostałego współmałżonka (najczęściej 1/3)

System pełnej wspólności majątkowej - polegał na stopieniu się majątku - zarówno wniesionego do małżeństwa, jak i nabytego w czasie jego trwania w jedną wspólną całość. Większy zakres dyspozycji własnością ogólną przypadał mężowi. W przypadku śmierci cały majątek przypadał współmałżonkowi (jeśli brakowało dzieci).

Rzymski system posagowy - polegał na rozdzielności majątkowej małżonków z tym, że żona wnosiła do majątku mężowskiego posag mający służyć jako wkład na pokrycie „ciężarów małżeństwa”(onera matrimonii). Posag własnością męża; nie mógł go alienować (np. sprzedać); żona mogła posiadać własny majątek (paraphernalia). Po śmierci męża posag wracał do żony.

Ad1 Niezależnie od systemu rozdzielności majątkowej stosunki między małżonkami były często normowane przez umowy małżeńskie.

64. Sytuacja prawna wdowy w Polsce na tle innych rozwiązań europejskich

W polskim prawie opiekę nad dziećmi po śmierci ojca zazwyczaj sprawowała matka (czasem babka). Opiekunce - wdowie przyznawano z reguły jednego z krewnych męskich jako współopiekuna. Świadczyło to o stosunkowo wysokiej pozycji szlachcianek w polskim prawie ziemskim.

W innych systemach prawnych opieka nad dziećmi po zmarłym ojcu była przyznawana rodowi, który wybierał spośród siebie opiekuna (najczęściej najbliższego krewnego w linii męskiej), ewentualnie opiekę przyznawano osobie wyznaczonej przez ojca przed śmiercią, a w przypadku braku opiekunów ojcowskich i przyrodzonych przyznawano opiekuna urzędowego.

65. Znaczenie pokrewieństwa w prawie feudalnym

W systemie rodowo - plemiennym szczególne znaczenie miało pokrewieństwo agnacyjne, które powstawało tylko przez linie męska. Później podstawowe znaczenie uzyskiwał system kognicyjny, oparty na rzeczywistych więzach krwi, obejmujący krewnych zarówno ze strony ojca jak i matki.

66. Władza ojcowska nad dziećmi

Władza ojca nad dziećmi we wczesnym okresie była bardzo rozległa.
Ojciec mógł decydować o przyjęciu dziecka do rodziny, miał prawo je porzucić, zastawić, sprzedać w niewole a nawet zabić. Z czasem prawo życia i śmierci uległo ograniczeniom. Jednak przez długi czas władza ojcowska miała charakter patriarchalny, co wyrażało się w prawie tzw. Karcenia domowego oraz w prawie ożenienia syna i wydania za mąż bez względu na ich wole.

Również ojciec wydawał zgodę na wstąpienie córki do klasztoru

67. Dzieci prawe i pozamałżeńskie. Legitymacja dzieci pozamałżeńskich.

Dzieci prawne i pozamałżeńskie:

Początkowo prawa dzieci prawych i pozamałżeńskich były zbliżone. Dopiero pod wpływem Kościoła, który zwalczał nieślubne związki, sytuacja prawna dzieci pozamałżeńskich uległa pogorszenia.

Sytuacja Dzieci pozamałżeńskich była wyraźnie upośledzona:

- Nie wchodziły do rodziny i stanu ojca (w prawie rzymskim były spokrewnione tylko z matką i tylko po niej dziedziczyły)

- Nie mogły nosić jego nazwiska

- W niektórych krajach bękarci byli odsunięci od urzędów, godności, wojen prywatnych, nie mogli zeznawać przed sądem czy pojedynkować się (chyba że z równymi sobie)\

Dzieci nieślubne pozostawały w gorszej sytuacji aż do przełomu XIX i XX w.

68. Adopcja

Początkowo adopcja miała charakter familijno - prawny, gdyż rodziła stosunek ojca do syna. Z czasem nabrała charakter majątkowego, służąc jako forma przekazania majątku nieruchomego na wypadek śmierci w związku z istniejącymi ograniczeniami testowania i alienacji. Za zgoda krewnych prawo adopcji przysługiwało również kobietom.

Znane były również takie rodzaje przysposobienia jak adopcja braterska (zapewniała wzajemne dziedziczenie po sobie), adopcja do herbu (umożliwiała przedostanie się plebejuszy do szlachty) oraz adopcja w obrębie dynastii (umożliwiała następstwo tronu).

69. Opieka i kuratela

Opieka - instytucja prawna zastępująca naturalną władzę ojcowską. We wszystkich systemach prawnych występowała opieka na nieletnimi, przewidywano także opiekę nad kobietami, marnotrawcami oraz minores (osoby w wieku 18 - 24). Prawo feudalne znało też opiekę na wypadek nieobecności pupila. W średniowieczu głównym zadaniem opiekuna było dbanie o majątek pupila - aby nie podupadł i nie został skradziony. Należało: prowadzić go ze szczególną ostrożnością, składać rachunki itp. Opiekun działał w interesie własnym lub rodziny.

Rodzaje opieki:

Ustawowa (naturalna) - opiekunem zostawał najbliższy krewny męski, zazwyczaj spadkobierca pupila, początkowo opiekę sprawował cały ród, wyjątkowo opiekunem mogła być matka (rzadziej babka).

Testamentowa (zapisana, ojcowska) - opiekuna wyznaczał ojciec w testamencie.

Urzędowa (nadana) - opiekuna wyznaczała władza, w polskim prawie ziemskim - król, sąd grodzki albo sąd ziemski.

Kuratela - celem kurateli było pomaganie (współdziałanie, doradzanie ) w gospodarowaniu. Kuratora zazwyczaj ustanawiano na wniosek podopiecznego albo jego rodziny (w przypadku marnotrawcy powoływał go sam król).

70. Kategorie rzeczy w prawie feudalnym

Podział na ruchomości i nieruchomości - duże znaczenie w systemie prawa rzeczowego miał podział na rzeczy ruchome i nieruchome. Podział ten często odbiegał od samej natury rzeczy tzn. rzeczy z natury nieruchome traktowano niekiedy jako ruchomości i na odwrót. Zwierciadło saskie: rzeczy ruchome - „jakie można poruszyć i nosić”, wg innej zasady niemieckiej: „to co ulega zniszczeniu od pochodni jest ruchomością”. W niektórych partykularnych prawach niemieckich nawet pewne rzeczy ewidentnie ruchome uważano za nieruchomości (np. zbroje). Za nieruchomości uważano także same prawa związane z nieruchomościami (pr. własności, użytkowanie, służebności), czy prawa o charakterze publicznym (władza wójtowska, regalia, uprawnienia celne).

Prawo rzeczowe inaczej normowało moc prawną osoby nad rzeczą ruchomą i nieruchomą (obowiązywały inne reguły posiadania czy nabywania rzeczy, w prawie spadkowym odmienne kwestie dziedziczenia, w małżeńskim prawie majątkowym - kategoria rzeczy miała istotny wpływ np. na podział majątku).

Inne podziały:

Rzeczy ludzkie, poświątne i szanowane

Rzeczy ludzkie - przeznaczone na użytek człowieka

Rzeczy poświątne - przeznaczone służbie Bożej (dochód na cele kościelne) np. kościół kaplica, cmentarz

Rzeczy szanowane - charakter ich wywodzi się z wyobrażeń ogólnoludzkich (nietykalność domu szlacheckiego, miejsca obrad, zaliczane również bramy, mury, dwór królewski)

Rzeczy pospolite i prywatne

Rzeczy pospolite - służące powszechnemu użytkowi (morze, drogi publiczne)

Rzeczy prywatne - służące użytkowi prywatnemu

Rzeczy w obiegu i z obiegu wyjęte

Rzeczy w obiegu - znajdujące się w majątku poszczególnych obywateli, znajdujące się w obrocie prawnym

Rzeczy z obiegu wyjęte - bezwzględnie (obrót całkowicie zabroniony), względnie (obrót uruchomiony - sól, alkohol, broń)

Rzeczy jednostkowe i zbiorowe

Rzeczy zbiorowe - rzecz w skład którego wchodzi pewna ilość rzeczy jednostkowych takiego samego lub pokrewnego rodzaju

Rzeczy jednostkowe - nie można było wyróżnić jednostkowej części

Rzeczy podzielne i niepodzielne

Rzecz podzielna - dała się podzielić na części bez naruszania swej istoty

Rzecz niepodzielna - nie można było ich podzielić fizycznie bez naruszenia ich właściwości

Rzeczy zmysłowe(można objąć zmysłami), rzeczy niezmysłowe (nie można objąć zmysłami)

71. Własność a posiadanie w prawie feudalnym

We wczesnym średniowieczu - brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem nad rzeczami - posiadaniem, a władztwem prawnym - własnością.

Posiadanie - gewere - w większości przypadków polegało na faktycznym władaniu nad rzeczą. Za tym władaniem musiała się jeszcze kryć wola władania (element odpowiadający rzymskiemu animus). Nie musiała to być jednak wola władania rzeczą tak jak właściciel - jak w pr. rzymskim - gewere miał każdy, kto korzystał z prawa rzeczowego. Posiadanie przyznawano także temu, kto nie władał faktycznie rzeczą (np. prawny spadkobierca, wyzuty z posiadania) - idealna gewere. Istniała możliwość jednoczesnego posiadania (przy nieruchomościach) tej samej rzeczy, należącej do wielu osób. Wynikało to z faktu, że posiadanie na nieruchomościach przyznawano każdemu, kto z rzeczy korzystał i pobierał z niej pożytki.

Własność - najwyższy stopień gewere. Szkoła glosatorów stworzyła teorię własności podzielonej - istniały dwa rodzaje własności na nieruchomościach: własność bezpośrednia (zwierzchnia) oraz własność podległa (użytkowa). Pan feudalny miał własność zwierzchnią, chłop - podległą. Wielką rolę w rozwoju własności podzielonej odegrały lokacje gruntowe (lokacje chłopów na ziemi, lokacje miejskie, lokacje lenne).

72. Procesowa ochrona własności i posiadania (proces petytoryjny i posesoryjny)

Proces petytoryjny - miał stwierdzić prawo do posiadanej nieruchomości.

Proces posesoryjny - miał na celu stwierdzenie wyzucia z posiadania (przy pomocy najazdów zbrojnych „wyrzucano” posiadaczy z dóbr nieruchomych, gdy zajeźdźca rościł sobie prawo do tych dóbr) czy też naruszenia spokojnego posiadania nieruchomości i tymczasowe przywrócenie stanu poprzedniego.

73. Formy i cechy własności ziemskiej (własność podzielona, alodia, współwłasność)

Własność podzielona - polegała na tym, że do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miały dwa podmioty prawne: właściciel zwierzchni miał prawo do pobierania z tego tytułu pewnych opłat oraz prawo do rozporządzania rzeczą (senior lub inny pan feudalny), właściciel podległy, użytkowy, którymi byli: rycerz (wasal), chłop - własność wyrażająca się w posiadaniu i użytkowaniu ziemi. Atrybuty tych obu osób składały się na pełnię prawa własności. Stąd własność każdego z nich nazywa się niepełną.

Alodium - w średniowieczu ziemia stanowiąca nieograniczoną własność, w odróżnieniu od lenna będącego tylko własnością użytkową. W Rzeczypospolitej ze względu na przewagę polityczną szlachty, ziemia zachowywała charakter własności alodialnej czyli niepodlegającej innemu władztwu prawnemu. Pochodzące z XVI wieku konstytucje sejmowe zabraniały królowi przekształcenia królewszczyzn w lenna.

Współwłasność - forma własności zbiorowej - własność pospólnej ręki. Pozostałość dawnej wspólnoty rodowej. Jako przykład - szlachecki niedział rodzinny (ojcowski, braterski) - właściciele niedziału nie władali nim w częściach idealnych, ale jako grupa mająca prawa na całej rzeczy a działająca zbiorowo (do dokonania jakiejkolwiek czynności prawnej dot. Niedziału rodzinnego, wymagana była zgoda wszystkich właścicieli).

76. Ograniczenia prawa własności

Cudze prawa rzeczowe wynikające z istnienia własności podzielonej

Prawa bliższości - wynikające z pokrewieństwa, krępowało dyspozycję mieniem nieruchomym i zagrażało prawom nowonabywcy. Dotyczyło dóbr rodzinnych i zapewniało uprawnionemu bliższemu (krewnemu posiadającemu lepsze prawo) możność wyłączenia od wspomnianych dóbr osób posiadających gorsze prawo. Dwie instytucje: pierwokup (bliscy krewni mieli pierwszeństwo nabycia dóbr), retrakt (prawo wykupu dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy).

Regalia - prawa zastrzeżone wyłącznie dla panującego (regale polowania, regale górnicze)

Ordynacje - celem była chęć zapewnienia świetności rodu przez nieuszczuplanie majątku rodowego.

Fideikomisy - zapisy oparte na nieformalnej prośbie, skierowanej przez spadkodawcę do swojego spadkobiercy, aby wydała osobie trzeciej pewną korzyść majątkową.

Regulacje prawa sąsiedzkiego - ograniczone prawa własności wynikające np. ze zbiorowej własności pastwisk

Szczególne przepisy prawa(istnienie możliwości wywłaszczenia)

77. Nabycie i utrata własności w prawie feudalnym

Sposoby nabycia własności:

PIERWOTNY SPOSÓB NABYCIA WŁASNOŚCI - powstanie nowego stosunku prawnego własności niezależnie od tego czy ktoś miał prawo własności do rzeczy

Zawłaszczenie (rzeczy niczyjej lub porzuconej) - rzeczy ruchomej przez objęcie w posiadanie, rzeczy nieruchomej przez jej stałe użytkowanie, zdobyczy wojennej, z tytułu prawa nadbrzeżnego

Zasiedzenie - na podstawie upływu czasu, w którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie (w prawie rzymskim - 5 przesłanek: rzecz do zasiedzenia, dobra wiara, czas, posiadanie, tytuł prawny, w polskim prawie ziemskim - zasadnicza przesłanka czas.

POCHODNY SPOSÓB NABYCIA WŁASNOŚCI - przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą na podstawie tytułu prawnego np. spadek, darowizna, kupno-sprzedaż. Wymagane były dwie czynności: wzdanie - przeniesienie prawa własności, wwiązanie - wprowadzenie w posiadanie

Utrata własności

Mogła nastąpić na skutek przeniesienia prawa własności z jednej osoby na drugą na podstawie kupna-sprzedaży, zamiany, darowizny lub na skutek zasiedzenia, zawłaszczenia.

76. Ograniczone prawa rzeczowe w prawie feudalnym

Ciężary realne - polegające, że na gruncie spoczywał ciężar, który każdorazowy właściciel gruntu musiał uiszczać pewnej osobie (uprawnionej do pobierania tego ciężaru).Zliczano: czynsze chłopskie, dziesięciny, w miastach renty (określony dochód, przy czym renta obciążała grunt tzn. każdorazowy właściciel musiał płacić ją uprawnionemu.

Służebności (w Polsce „wolności”) - powstawały głownie drogą umowy między stronami lub też z ustawy (prawo przechodu lub przejazdu, wypasu bydła)

Zastaw - oddanie pewnej rzeczy wierzycielowi w dzierżenie celem zabezpieczenia wierzytelności. Dwie podstawowe formy zastawu nieruchomości: zastaw użytkowy - połączony z dzierżeniem i użytkowaniem zastawionej nieruchomości (1. wierzyciel zaliczał pożytki na poczet wierzytelności - extenuacja, 2. wierzyciel nie zliczał pożytków a zastaw kończył się w momencie uiszczenia długu), zastaw bezużytkowy - bez dzierżenia rzeczy i jej użytkowania.

77. Zobowiązania i odpowiedzialność z tytułu zobowiązań w prawie feudalnym

Zobowiązanie (inaczej obligacja) - stosunek prawny, w którym jedna strona(podmiot uprawniony) zwana wierzycielem może żądać od drugiej strony(podmiot zobowiązany) zwanej dłużnikiem określonego zachowania się (świadczenia). Na dłużniku spoczywa obowiązek spełnienia tego świadczenia. Cecha charakterystyczna: oddzielenie długu od odpowiedzialności.

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań:

W okresie wczesnego średniowiecza w razie niewykonania zobowiązania dłużnik przechodził w moc wierzyciela, który mógł go nawet zabić. Potem brano dłużników do niewoli (nie opłacało się ich zabijać). Pod wpływem prawa rzymskiego wprowadzono odpowiedzialność majątkową - dłużnik odpowiadał swoim majątkiem. Rozdzielenie długu od odpowiedzialności - samo zawarcie umowy rodziło przymus jej wykonania, ale nie rodziło odpowiedzialności.

78. Sposoby powstawania zobowiązań w prawie feudalnym

Sposoby powstawania zobowiązań:

Z umów -

- Umowa realna: przez przyjęcie rzeczy od jakiejś osoby przyjmujący stawał się wobec tej osoby dłużnikiem.

- Umowa formalna: cechowała się koniecznością ścisłego przestrzegania formy i niezwykle rozwiniętą symboliką prawną. Powstawało przez ślubowanie wiary (złożenie przyrzeczenia wykonania świadczenia w przyszłości, przypisane przez rytuał prawny gesty rąk) albo wręczenie wierzycielowi wadiacji (zakładu, pewnego symbolu, zwykle laski lub przedmiotu związanego z osobą np. część ubrania).

Z deliktów - najstarsza forma powstania zobowiązań. Fakt wyrządzenia szkody drugiej osobie rodził obowiązek wynagrodzenia jej i roszczenie wobec sprawcy. Nie odróżniano wówczas skutków karnych od cywilnych. Samo niewykonanie zobowiązania było przestępstwem.

79. Sposoby umacniania i utwierdzania umów w prawie feudalnym

Sposoby umacniania umów

Określone typy czynności, które gwarantowały spełnienie przez dłużnika świadczenia:

Zakład, wadiacja - pewna suma pieniężna, którą musiał zapłacić dłużnik, jeżeli nie wykonał świadczenia w określonym terminie.

Rękojemstwo - powszechna forma zabezpieczenia wykonania świadczenia przez dłużnika. Rękojmia - osoba odpowiedzialna.

Zastaw

Załoga - obowiązek przebywania dłużnika w gospodzie z określoną liczbą koni i służby tak długo, dopóki nie wykonano świadczenia albo przebywanie wierzyciela w gospodzie na koszt dłużnika

Łajanie - bezkarne lżenie dłużnika ustnie lub na piśmie jeżeli nie zostało wykonane świadczenie

Sposoby utwierdzania umów

Te sposoby, które przesądzały o ważności zawiązania umowy:

Klątwa (pierwotnie) - przywołująca na świadectwo zawarcia umowy bóstwo

Litkup - polegający na biesiadzie, w której brały udział strony wraz z innymi osobami, mogącymi posłużyć jako świadkowie zawarcia umowy

Przybijanie rąk, włożenie rąk w ręce wierzyciela lub zawiązanie rąk - gesty symboliczne

Sporządzanie aktów pisemnych

Powoływanie świadków

80. Rodzaje umów w prawie feudalnym

Umowy realne- przez przejęcie rzeczy od jakiejś osoby przyjmujący stawał się wobec tej osoby dłużnikiem (z ręki do ręki)

Umowy formalne- konieczność ścisłego przestrzegania formy i rozwinięta symbolika prawna. Zawierała zobowiązanie się dłużnika do świadczenia w przyszłości. Powstawało albo przez ślubowanie wiary ( w formie uroczystej złożenie przysięgi istotny był pewny gest ręki np. podanie dłoni) i przez wadiacje- wręczenie przez dłużnika pewnego symbolu będącego znakiem własnościowym dłużnika, odpowiednie formuły słowne

Umowy konsensualne- zawierane przez samo porozumienie

Rozwój zobowiązań w miastach włoskich:

SPÓŁKA KOMANDYTOWA, AKCYJNA
Przeważały najprostsze rodzaje umów, co było rezultatem prostego i nie skomplikowanego obrotu gospodarczego. Zatem ;]-----> Prawo ziemskie w Polsce ZAMIANIA: obie strony zobowiązane były do wzajemnych świadczeń w naturze.

DAROWIZNA: jej cecha charakterystyczna w prawie polskim było to ze na początku miała charakter remuneratoryjny tzn. że obdarowywany musiał tez świadczyć cos na rzecz darczyńcy, co powodowało, że zacierały się różnice pomiędzy darowizną a zamiana lub kupnem -sprzedażą.

KUPNO-SPRZEDAŻ: rozwinęło się z zamiany-jedna strona nie świadczy w naturze lecz uiszcza określony towar. Największe znaczenie miało kupno-sprzedaż nieruchomość (nie zawsze miało ono czysta postać, gdyż zbliżały się do niego inne formy jak zastaw na upad czy darowizna remuneratoryjna)

DZIERŻAWA: najem rzeczy polegający na odpłatnym użytkowaniu nieruchomości zwłaszcza gruntów.

POŻYCZKA: umowa nieodpłatna w myśl przepisów p.kanonicznego (tzn. bez pobierania odsetek) W praktyce było inaczej. Pobierano odsetki tzw. lichwa, w formie mniej rzucającej się w oczy (np. za pomocą zastawu użytkowego gdzie odsetki nie szły na poczet długu)

WIERNA REKA (POKŁAD): depozyt, Początkowo polska wierna ręka oznaczała cos więcej niż sam depozyt (stosunek obligacyjny gdzie osoba zaufana dokonywała jakichkolwiek czynności na rzeczy wierzyciela nie tylko przechowania)
Prawo miejskie w Polsce------> Tu prawo zobowiązań rozwijało się żywiej ze względu na bardziej skomplikowany obrót gospodarczy w miastach. Większe znaczenie miały tam nie tylko WYZEJ PRZEDSTAWIONE UMOWY ale również te słabiej zarysowane w prawie ziemskim np. UMOWA NAJMU, UMOWA PRACY lub DZIELA, UMOWA SPOLKI

81. Wygaśnięcie zobowiązania w prawie feudalnym

Zobowiązanie w prawie feudalnym mogło wygasnąć poprzez:

- Rzeczywiste wykonanie

- Potrącenie

- Zlanie się wierzytelności z długiem

- Zwolnienie z długu(przez czynność symboliczną lub wypowiedzenie formuły słownej)

- Zmiana zobowiązania (treści lub osób)

- Przedawnienie

- Niemożliwość świadczeń

- Cesję wierzytelności

- Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu

Ad1 Większość z nich występowała w prawie miejskim, co było rezultatem rozwiniętego obrotu gospodarczego i wymiany handlowej.

82. Zastaw w prawie feudalnym- definicja i rodzaje

Zastaw zaliczano do najważniejszych praw rzeczowych ograniczonych w systemie prawa polskiego. Był on bardzo rozpowszechniony gdyż wierzytelności szlacheckie zabezpieczano właśnie przez zastaw na nieruchomości.

Wyróżniamy:

Zastaw użytkowy był połączony z dzierżeniem (posiadaniem) i użytkowaniem zastawionej nieruchomości. Występują dwie odmiany tego zastawy:

- extenuacja czyli zastaw do wydzierżawienia. Pożytki wierzyciel zastawnik zaliczał na poczet wierzytelności, a zastaw kończył się z chwila jej zaspokojenia. Wierzyciel otrzymywał tylko tyle ile wynosi dług.

- druga odmiana popularniejsza polegała na tym że pożytków nie zaliczano na poczet długu, a zastaw kończył się z chwila uiszczenia długu.

Zastaw bezużytkowy hipoteka, bez dzierżenia użytkowania zastawionej rzeczy. Był terminowy, zaś do czasu upłynięcia terminu dłużnik zastawca miał w swym posiadaniu rzecz na której ciążyło prawo rzeczowe wierzyciela zastawnika w postaci zastawu. Jeśli uiszczenie długu nie nastąpiło w terminie, wierzyciel mógł: zaspokoić swe roszczenia albo przez sprzedaż zastawionej rzeczy, bądź tez objąć nieruchomość na własność (tzw. zastaw na upad) albo wreszcie utrzymać się w zastawie dalej ale jako zastawnik użytkowy.

83. Hipoteka w prawie feudalnym

Zastaw bezużytkowy hipoteka, bez dzierżenia użytkowania zastawionej rzeczy. Był terminowy, zaś do czasu upłynięcia terminu dłużnik zastawca miał w swym posiadaniu rzecz na której ciążyło prawo rzeczowe wierzyciela zastawnika w postaci zastawu. Jeśli uiszczenie długu nie nastąpiło w terminie, wierzyciel mógł: zaspokoić swe roszczenia albo przez sprzedaż zastawionej rzeczy, bądź tez objąć nieruchomość na własność (tzw. zastaw na upad) albo wreszcie utrzymać się w zastawie dalej ale jako zastawnik użytkowy.

Prawo zastawu w Polsce stało na wysokim poziomie. Dotyczy to głównie prawa hipotecznego. Było ono regulowane przez ustawę „O ważności zapisów” 1588r. Wymieniała ona podstawowe zasady w prawie hipotecznym, zaś niektóre z nich istnieją do dziś.

Była to między innymi zasada pierwszeństwa, które miał ten kto pierwszy dokonał wpisu w odpowiednich księgach sądowych. Przez wpis do ksiąg sądowych, do których każdy miał swobodny dostęp realizowała się kolejna zasada jawności (niestety nie prowadzono oddzielnych ksiąg hipotecznych) Warunkiem uzyskania prawa zastawu było, aby hipoteka obciążała dobra ściśle określone i aby sama wierzytelność była dokładnie podana- zasada szczegółowości. Wreszcie przyjęto zasadę dobrej wiary- jeśli ktoś działa w zaufaniu do ksiąg sadowych nie mógł być narażony na straty.

Zasady:

- pierwszeństwa

- jawności

- szczególności

- dobrej wiary

84. Spadek i jego geneza

Spadek - całokształt stosunków prawno-majątkowych po zmarłym. Najdawniejsze prawo spadkowe nie znało instytucji spadkobrania, ponieważ znało jedynie własność wspólnoty rodowej, a nie jednostkowej. Śmierć nie powodowała żadnych zmian w strukturze wspólnoty. Zindywidualizowanie się własności powodem wykształcenia się prawa spadkowego.

Zasady spadkobrania były ogromnie zróżnicowane z powodu:

- Istnienia podziałów stanowych - odmienne unormowania w zakresie poszczególnych stanów.

- Upośledzonej pozycji kobiet - początkowo w ogóle nie mogły dziedziczyć, później w ograniczonym zakresie.

- Odmiennych reguł dla dziedziczenia ruchomości i nieruchomości.

- Oddziaływania prawa rzymskiego bądź braku jego wpływów.

Ścierania się dziedziczenia testamentowego z beztestamentowym

85. Dziedziczenie beztestamentowe w prawie feudalnym

Ten rodzaj dziedziczenia górował w epoce feudalnej nad dziedziczeniem testamentowym.

Istniały też dwa warianty odnośnie porządku dziedziczenia beztestamentowego;

Według KLAS (kręgów) np. w prawie frankońskim pierwszy krąg- dzieci rodzice rodzeństwo, pozostali krewni uszeregowani byli w pozostałe kręgi

Według PARANTELI pierwsza parantele tworzyli descendenci spadkodawcy druga krewni wywodzący się od ojca spadkodawcy, trzecia krewni wspólnego dziadka.

W Polsce dziedziczenie ruchomości nie podlegało większemu skrępowaniu i schodziło na dalszy plan. Natomiast dziedziczenie nieruchomości było zatem bardziej rygorystyczne. Początki dziedziczenia beztestamentowego nie są całkiem jasne. Jeszcze w średniowieczu istniała często zbiorowa własność rodzinna w postaci niedziału, przy której nie istniało dziedziczenie w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jednak w miarę rozwoju własności indywidualnej (schyłek średniowiecza XIV-XV w.) otwierało się pole dla szerszego rozwoju prawa spadkowego.

Dziedziczenie beztestamentowe przechodziło rożne koleje. Cechy:

Na pierwszy plan wysuwały się prawa synów, którzy należeli do kategorii dziedziców koniecznych. Dziedziczyli w równych częściach (primogenitura przy ordynacjach)

XIII rozwój praw dziedzicznych kobiet (córek) Dziedziczyły w braku równych stopniem dziedziców męskich. Jeśli byli, więc bracia musiały zadowolić się posagiem

poszerzanie się bocznych krewnych uprawnionych do dziedziczenia

prawo polskie nie uznawało dziedziczenia po małżonku

w razie braku krewnych spadek stawał się puścizną która przypadała panującemu tzw. prawo kaduki

86. Geneza i rozwój testamentu w prawie feudalnym. Dziedziczenie testamentowe.

We wczesnej epoce feudalizmu nie uznawano dziedziczenia testamentowego. Niemniej stopniowo zdobywała sobie uznanie zasada ze spadkodawca może rozporządzać częścią swojego majątku w drodze testamentu. Przyczyniła się głównie do tego polityka Kościoła i lansowana koncepcja „usynowienia Chrystusa” zmierzająca ku temu, by ojcu było wolno dysponować dla zbawienia duszy, taka część majątku jaka przypadała każdemu z synów. Ustaliła się w ten sposób tzw. „część swobodna”. Z tego prawa dysponowania „częścią swobodna” rozwinęło się prawo dysponowania reszta majątku. Znacznie szybciej rozpowszechnił się testament w miastach gdzie własność była bardziej zindywidualizowana niż we własnościach ziemskich. Testament nie musiał zawierać dziedzica, lecz jedynie dyspozycje pewnymi rzeczami lub częścią majątku. W krajach gdzie duże znaczenie miała recepcja prawa rzymskiego pojawiła się konieczność ustanowienia dziedzica w testamencie.

W Polsce niechęć do testamentu wynikała z założenia, że wola wyrażona za życia wywołuje skutki po śmierci testatora, a po drugie jeśli testament był sporządzony na rzecz osób nie będących dziedzicami beztestamentowymi stanowił naruszenie zasady, że własność jest dobrem rodzinnym.

Od XII pod wpływem Kościoła szlachta zaczęła stopniowo akceptować swobodna dyspozycje części majątku na wypadek śmierci, bądź też tylko dysponowanie trzecizna tzn. 1/3 majątku nieruchomego.

Jednak od XVI pod groźbą nieważności zakazywano sporządzania testamentów, co utrzymało się do schyłku Rzeczypospolitej.

87. Przestępstwa publiczne w prawie feudalnym

Zasada publicznoprawna zakłada, że przestępstwo nie jest kwestia prywatną w stosunkach między pokrzywdzonym a sprawca, jest natomiast czynem zagrażającym interesom społeczeństwa, i

naruszającym nie tylko interes jednostki, ale również porządek publiczny, musi zatem być ścigane przez organ publiczny, a więc przez państwo.

Początkowo jednak dominowała zasada kar prywatnych. Niemniej już w okresie rodowo-plemiennym istniały nieliczne przestępstwa o charakterze publicznym jak zdrada, tchórzostwo na wojnie, zbrodnie religijne, nierząd przeciwko naturze. Wierzono ze wszystkie te czyny są obraza bóstw opiekujących się ludem.

Wraz z rozwojem struktur państwowych doszło do wzrostu liczby przestępstw ściganych z urzędu. Zaliczano do nich te które naruszały mir (a więc przede wszystkim przestępstwa przeciw państwu i panującemu) Podstawowymi karami w tym okresie były: wyjecie spod opieki monarszej, kara śmierci chłosty ,piętnowania, mutylacyjna.

Z czasem pojawiło się też postępowanie rugowe-czyli ściganie przestępstw z urzędu, przy udziale zaprzysiężonych reprezentantów społeczeństwa.

W ostatnich wiekach średniowiecza XIII-XV nastąpił istotny wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej- uwydatniało się to w dziedzinie kar. Kary wymierzane przez organy sadowe i egzekwowane przez władze publiczne. Kary kompozycyjne ustąpiły miejsca kara publicznym. Wzrost kar wymierzanych z urzędu można wiążac ze wzrostem znaczenia władzy publicznej (państwowej miejskiej terytorialnej) W czasach nowożytnych ostatecznie zwyciężyła zasada publicznoprawna-bez względu na rodzaj przestępstwa.

- zbrodnia obrazy majestatu

- zdrada kraju

- przeciwko panującej religii

- łotrostwa

- przeciwko skarbowi

- przeciwko moralności i dobrym obyczajom

88. Przestępstwa prywatne w prawie feudalnym

- w epoce przedpaństwowej sankcja była wymierzana przez samego poszkodowanego (kara prywatna)

- brak rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego

- zemsta rodowa (krwawa zemsta)

- od 2 poł. XV wieku wymierzenie kary stało się sprawą samego pokrzywdzonego

- w okresie wykształcenia się stanów zemsta przysługiwała tylko stanowi szlacheckiemu

- z powodu braku proporcjonalności kary do przestępstwa zemsta rodziła odwet

- i tak w kółko aż państwa zakazywały toczenia wojen rodowych (można było ukarać tylko winnego)

- podział przestępstw przeciwko życiu w XVI wieku w prawie ziemskim:

a) zabójstwa kryminalne - umyślne lub z domniemaniem złego zamiaru; karane śmiercią

b) zabójstwa cywilne- nieumyślne; kara wieży

- uszkodzenia ciała: ze względu na stopień uszkodzenia dzieli się na okaleczenia i zranienia

- gwałty:

a) na osobie- uwięzienie, porwanie, zgwałcenie

b) na mieniu- rozbój, podpalenie, rabunek, kradzież zwykła i wykwalifikowana, naruszenie posiadania (przesuwanie znaków granicznych)

Definicja przestępstwa:

definicja materialna: czyn naruszający dobro jednostki lub społeczeństwa

definicja formalna: czyn zabroniony przez ustawę Nullum crimen sine lege

Przestępstwo traktowane jako naruszenie pokoju ( Frieden mir) panującego w danej grupie społecznej. Za przestępstwo uznawano pierwotnie wyrządzenie każdej szkody.

Przestępstwa prywatne - naruszające interesy jednostki i jej rodu. Dochodzone na podstawie skargi prywatnej pokrzywdzonego lub jego rodziny. Stosowanie samopomocy (zemsta rodowa) co wywodziło się z przekonania, że ofiara nie zazna spokoju dopóki nie zostanie pomszczona (pomsta krwawa). Dokonany odwet powodował

odwet z drugiej strony co mogło prowadzić do długotrwałych walk(Fehde, wróżda) między rodzinami na wskutek

przekroczenia ram zwykłego odwetu.

Do przestępstw prywatnych zaliczano większość przestępstw,najważniejsze są niżej przedstawione:

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu:

Zabójstwo - mężobójstwo - homicidium (karano je główszczyzną+karami pieniężnymi na rzecz państwa)

-Kwalifikowane wypadki zabójstwa:( kara kwalifikowana)

krewnobójstwo - parricidium

zabójstwo szlachcica w jego domu -pomocnicy odpowiadali na równi ze sprawcą

Zwykłe zabójstwa wśród szlachty: od XV wieku dzielona na:

a) umyślne- voluntaria (kara śmierci przez ścięcie)

b) nieumyślne- casualia (kara wieży dolnej 1 rok 6 miesięcy)

Przestępstwa przeciwko zdrowiu: uszkodzenie ciała powodujące trwałe kalectwo czy tez tylko zranienie

( odróżniano zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcięcie części ciała lub

ochromienie- ucięcie kończyny)

Przestępstwa przeciwko mieniu:

kradzież (chąźba) (kary pieniężne na rzecz poszkodowanego i sądu)

kradzież kwalifikowana- kradzież kobył ze stada,zbożna z pola nocą)

Szkody polne oraz leśne wyrządzenie przez zwierzęta domowe i przez człowieka

podpalenie domu (karane śmierci ą)

Przestępstwo przeciwko czci:

Zniewaga (np. nazwanie szlachcica synem nierządnicy)

Potwarz - oszczerstwo

Gwałty (violentiae)

Gwałty na majątku

rozbój- zabór mienia w celu przywłaszczenia dokonany przy użyciu przemocy

Gwałty na osobie:

zgwałcenie kobiety- usilstwo (szlachcianka 50 grzywien, chłopka 6 jeśli kazano jej gdzieś pójść, lub drobną

karą „trzysta” jeśli się wałęsała)

porwanie kobiety -raptuszej paranteli.

89. Podmiotowa i przedmiotowa strona przestępstwa w prawie feudalnym

Strona podmiotowa przestępstwa-

Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestępstwa obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy, i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.

Strona przedmiotowa przestępstwa- zaliczamy do niej:

1) czyn (zachowanie się) podmiotu,

2) skutek czynu,

3) czas i miejsce czynu,

4) sytuację, w jakiej czyn popełniono,

5) sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.

Samo przestępstwo traktowano jako naruszenie pokoju. Kto łamał mir, sam się pozbawiał ochrony prawnej wynikającej z ładu panującego w społeczeństwie. Najcięższe skutki w tym zakresie wywoływało naruszenie miru powszechnego(tj. przestępstwa o charakterze publicznym).

Przy ocenie przestępstwa małą rolę odgrywała kwestia winy przestępcy, zwracano uwagę przede wszystkim na skutki popełnionego czynu bez względu na zamiar sprawcy i okoliczności towarzyszące przestępstwu

Nieuznawano usiłowania przestępstwa jako czynu przestępnego, stosowano zaś odpowiedzialność karną za czyny całkiem przypadkowe

Za przestępstwo uważano pierwotnie wyrządzenie każdej szkody

Krzywdę wyrządzoną przez czyn przestępny traktowano tak samo jakby była popełniona przez czyn uznawany dziś tylko za naruszenie przepisów prawa cywilnego

Nie znano rozróżnienia między bezprawiem cywilnym a karnym, a odpowiedzialność w obu przypadkach była ta sama

90. Podstawy odpowiedzialności karnej w prawie feudalnym. Obiektywny i subiektywny charakter odpowiedzialności.

- odpowiedzialność obiektywna - za skutek, nie zwraca się uwagi na istnienie winy przestępcy

- odpowiedzialność subiektywna- oparta na winie przestępcy, którą należy udowodnić; wina jest nieodłącznym elementem definicji przestępstwa, zatem tylko odpowiedzialność subiektywna za popełnienie przestępstwa może być sprawiedliwa.

a) prawo wczesnośredniowieczne:

- nie ma ogólnych zasad odpowiedzialności karnej

- nie odróżniano prawa karnego od cywilnego

- przestępstwo- każde działania/zaniechanie, które spowodowało szkodę

- odpowiedzialność obiektywna- za zewnętrzne skutki czynu i wszelkie jego konsekwencje

- związek przyczynowo- skutkowy bardzo szeroko rozumiany; sprawca odpowiadał nawet za zachowania, których nie mógł przewidzieć, nawet za przypadek

- zasada przyczynowości formalnej- wystarczało jakiekolwiek powiązanie skutku z osoba sprawcy, np. za śmierć topielca odpowiadał właściciel stawu

- stopniowo ograniczano te zasadę, m.in. domniemania, rozwój empirii kryminalnej (sekcja zwłok, oględziny ran)

- początki subiektywizacji odpowiedzialności:

Zabójstwo z przypadku wykluczało możliwość odwetu

Mniejsza odpowiedzialność za przestępstwa popełnione przypadkiem

Brano pod uwagę okoliczności popełnienia przestępstwa

b) prawo późno średniowieczne:

- rozstrzygnięcia w sposób kazuistyczny, opierając sie na przesłankach zewnętrznych

- jak zły zamiar to karano surowiej

- uwzględniano czy ktoś chciał/nie chciał popełnić przestępstwo (stosunek subiektywny)

c)prawo włoskie:

- brano pod uwagę wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu i jego świadomość

- rozróżniano dolus (wina umyślna) i culpa (wina nieumyślna)

- za czysty przypadek zwykle nie ponosiło się odpowiedzialności

d) prawo staropolskie:

- początkowo odpowiedzialność obiektywna

- w praktyce sadowej starano się eliminować odpowiedzialność prawną za casus, do odróżnienia przypadku od winy umyślnej doszło w XVII wieku

e) CULPA! i jej szczególne rodzaje:

Wina umyślna	Wina nieumyślna
Dolus directus Dolus indirectus Dolus eventualis	Luxuria neglegentia

Dolus directus- zamiar bezpośredni, sprawca ma wole popełnienia przestępstwa i zmierza do jego popełnienia

Dolus indirectus- zamiar pośredni, pojęcie to wprowadzili kanoniści pod koniec średniowiecza, sprawca chce wyrządzić mniejsze zło niż rzeczywiście wyrządził, jeśli jego działanie było bezprawne to odpowiadał za wszystkie jego konsekwencje, nawet takie, które nie mógł przewidzieć, np. chciał pobić a wskutek pobicia nastąpiła śmierć (praesumptio doli- domniemanie winy co do dalszych skutków czynu)

Dolus eventualis- zamiar ewentualny, sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa godzi się na to (np. podpalasz dom, chociaż wiesz, ze są w nim ludzie, ale masz nadzieję, ze uciekną); pojawił się w Kodeksie niemieckim z 1871r

Luxuria- lekkomyślność, sprawca przewiduje, ze jego zachowanie może doprowadzić do przestępstwa, ale bezpodstawnie przyjmuje, że uda mu się go uniknąć

Neglegentia- niedbalstwo. Sprawca narusza reguły ostrożności, nie przewiduje skutków przestepnych, ale powinien, albo może.

Casus- przypadek, dawniej wina nieumyślna.

91. Przyczyny i brak bezkarności w prawie feudalnym. Przypadki wyłączające przestępność czynu. Okoliczności wyłączające karanie lub ściganie.

1.- są to przyczyny, w związku z którymi czyn naruszający dobro prawne lub reguły postępowania nie podlega karze

- bezkarność może wynikać z:

Braku bezprawności czynu- występuje okoliczność dodatkowa, która legitymizuje czyn generalnie uważany za bezprawny

Brak winy sprawcy- niemożność postawienia zarzutu ze względu na brak wymagalności zgodnego z prawem zachowania sprawcy w danych okolicznościach, (bo np. jest niemowlęciem)

2.- kontatypy- przypadki wyłączające przestępczość czynu; termin sformułowany przez Władysława Woltera, jest to działanie odwrotne wobec typu czynu zabronionego, wyłącza zatem karalność, np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności.

- defensio- obrona konieczna, jest to odparcie zamachu bezprawnego, bezpośredniego, realnego (obiektywnie grożącego) i skierowanego przeciw dobru prawnie chronionemu napadniętego lub osoby trzeciej. Obrona, by zostać zakwalifikowaną do kontratypu, musiała być:

Rzeczywista (circa causam)- w celu odparcia napaści a nie np. z zemsty

Natychmiastowa (circa tempus)- w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po nim

Proporcjonalna (circa modum)- środki obrony powinny być równoważne ze środkami napadu (zagrożeniem), z drugiej jednak strony wszystkie chwyty dozwolone ☺

- przekroczenie tych warunków powodowało, że czyn podlegał karze, tylko ze złagodzonej

- zgodnie z sentencją vim vi repellere licet

- stan wyższej konieczności- w razie niebezpieczeństwa pochodzącego z bliżej nieokreślonego źródła, bezpośrednio i realnie zagrażającego dobru prawnie chronionemu można usunąć to niebezpieczeństwo kosztem innego dobra (cudzego). Warunki:

Subsydiarność- niebezpieczeństwo nie może zostać w inny sposób odparte

Proporcjonalności- można poświęcić dobro o mniejszej wartości dla dobra o większej wartości

- np. św. Tomasz z Akwinu dopuszczał kradzież z nędzy

- podobnie Carolina, Landrecht z 1620 roku

- na przełomie XVIII/ XIX wieku określano go jako przymus nie do odparcia

- pozostałe okoliczności:

Początek- zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw dobru prawnie chronionemu danej osoby lub jej bliskim lub poddanym; mogło być przesadne, inaczej niż w obronie koniecznej

Samopomoc- m.in. krwawa zemsta, ograniczano z czasem w miarę jak wchodziła zasada publicznoprawna, np. bezkarność zabójstwa osób wyjętych spod prawa jako pomoc organom sprawiedliwości

Ugoda z pokrzywdzonym- tylko przy przestępstwach prywatnych

Przedawnienie

Sprawowanie funkcji urzędowych- zabójstwo lub zranienie osób naruszających pokój publiczny, dokonane w czasie wykonywania obowiązków służbowych przez osoby urzędowe było bezkarne (immunitet)

Rozkaz przełożonego- nie zawsze obowiązywał

Dozwolone ryzyko- np. lekkie uszkodzenia ciała w czasie gier lub zabaw

Okoliczności wyłączające karanie lub ściganie:

- nieletniość- poczytalność łączy się ze stopniem rozwoju umysłowego sprawcy, określano konkretnie (dla danego sprawcy bez określenia wieku) lub abstrakcyjnie (przez ustalenie granicy wiekowej)

- niepoczytalność- może wynikać z choroby umysłowej lub z niedorozwoju; uwzględniali m.in. w prawie kanonicznym, w Carolinie.

- afekt- ograniczenie poczytalności ze względu na silne wzburzenia psychiczne, usprawiedliwione pewnymi okolicznościami; traktowano jako okoliczność łagodzącą

- błąd (error)- niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości sprawcy. Może dotyczyć:

a) faktu- co do znamion typu czynu zabronionego

b) prawa- ignorantia iuris nocet

- przymus fizyczny - wyłączał wolna wolę sprawcy

- pijaństwo- oczywiście ten specyficzny rodzaj ograniczenia poczytalności wynaleziono w Rosji w Soborowym Ułożeniu z 1649 roku i przetrwał do XVIII wieku :)))))))

92. Formy udziału w przestępstwie w prawie feudalnym ( patrz zeszyt)

93. Kary prywatne w prawie feudalnym

Kary prywatne w prawie feudalnym:

Krwawa zemsta - wywodziła się jeszcze ze wspólnoty rodowej. Zasadniczym przedmiotem odwetu było mężobójstwo. Później zastąpiono ją ugodą stron i jednocześnie przymusem pojednania.

System kar kompozycyjnych (kary pieniężne) - stopniowo krwawa zemsta była wypierana przez kary pieniężne. Wysokość kar pieniężnych była początkowo indywidualnie ustalana przez strony lub sąd. Każda kara kompozycyjna składała się z dwóch elementów:

- okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny

- opłaty na rzecz władcy za złamanie porządku publicznego

Dwa rodzaje:

Główszczyzna (wergeld) - płacono ją rodzinie zabitego za życie utracone w rezultacie przestępstwa. Jej wysokość była uzależniona od stanu, urzędu, płci, i wieku. Obowiązek uiszczenia główszczyzny spoczywał początkowo na sprawcy i jego rodzie (rodzinie), później już tylko na samym zabójcy.

Nawiązka (tzw. pokuta Busse) - płacono ją za popełnienie przestępstwa przeciwko zdrowiu, głównie zranienia i uszkodzenia ciała np. obcięcie ręki i palców, wybicie zębów, pobicie, wyrwanie włosów itp.

94. Kary państwowe w prawie feudalnym

Groziły za popełnienie przestępstw naruszających interes ogólny oraz tych przestępstw prywatnych, od których sprawca się nie wykupił. Wymierzało je państwo. Rodzaje:

a) Kara śmierci - była wymierzana w stosunku do sprawców większości przestępstw. W systemie kompozycyjnym można ją było wykupić. Dzielono je na: zwykłe (ścięcie i powieszenie) i kwalifikowane (łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit i pogrzebanie żywcem).

b) Kary mutylacyjne (ochromienia) - miały charakter kar odzwierciedlających, mających unaocznić popełnione przestępstwo. Stosowano je samo istnienia albo dla zaostrzenia kary śmierci. Polegały np. na obcięciu kończyn.

c) Kary na czci:

- proskrypcja - wyjęcie spod prawa = śmierć cywilna; proskrybowany tracił osobowość prawną np. wygnanie

- chłosta - najważniejsza spośród kar cielesnych, orzekano ją za przestępstwa drobniejsze

d) Kary majątkowe:

- konfiskata całego majątku

- grzywna - kara pieniężna za naruszenie porządku publicznego

e) Kara pozbawienia wolności - miała najmniejsze znaczenie w średniowieczu;

zasadniczo służyła jedynie przetrzymaniu przestępców do czasu wykonania kary właściwej np. śmierci

95. Kary kościelne (ekskomunika, interdykt, pokuta)

Obok kar publicznych i prywatnych orzekanych przez sądy monarsze (państwowe) istniały również kary kościelne orzekane przez sądy duchowne. Najcięższą karą kościelną była ekskomunika, tj. wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej. Powodowało to konfiskatę przez władzę państwową mienia ekskomunikowanego. Następną karą kościelną był interdykt miejscowy, czyli zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na terytorium nim objętym. Interdykt był nakładany na dzielnicę książęcą, miasto, włość rycerską. Ekskomunika i interdykt były równocześnie środkami presji, mającymi skłonić obłożonych nią do podporządkowania się decyzji władzy duchownej i do spełnienia orzeczonej przez nią pokuty.

Ta ostatnia kara była karą kościelną najbardziej powszechną. Odróżniano pokutę uroczystą, publiczną i prywatną. Według statutu synodalnego wrocławskiego z 1248 r. pokuta uroczysta polegała na przywiązaniu penitenta do drabiny i wystawienia go na widok publiczny (prototyp późniejszej kary pręgierza). Później złagodzono to nieco, ale zawsze pokutę uroczystą rozumiano jako pokutę publiczną,

Interdykt (łac. interdictum) to nakładany przez władze kościelne lub powstający na mocy prawa kanonicznego przez sam czyn zakaz odprawiania obrzędów religijnych na danym terenie (zbiorowy) lub przez daną osobę. Obecnie nie istnieje już interdykt zbiorowy, ale w średniowieczu był stosowany nawet wobec całych państw, kiedy ich władca szkodził papieżowi.

W przypadku popełnienia następujących czynów, osoba zaciąga karę interdyktu:

użycie siły fizycznej w stosunku do biskupa,

symulowanie spowiedzi - tj. słuchanie spowiedzi, wypowiadanie formuły rozgrzeszenia przez osobę bez święceń prezbiteratu

symulowanie odprawiania mszy świętej- tj. symulowanie odprawiania przez osobę bez święceń prezbiteratu

fałszywe oskarżanie spowiednika o próbę uwiedzenia,

naruszenie ślubów zakonnych,

próba zawarcia małżeństwa z członkami zakonów

W Kościele katolickim kara kościelna (tzw. cenzura), która pozbawia osobę obłożoną ekskomuniką prawa uczestniczenia w życiu religijnym z powodu ciężkiego przestępstwa wobec jego porządku i nauki. Wyróżnia się excommunicatio latae sententiae - wiążącej mocą samego prawa, która następuje automatycznie po czynie. Przez sam czyn katolik tak bardzo oddala się od Kościoła, że nie może być dalej uważany za jego członka.

Ekskomunika grozi między innymi za:

znieważenie postaci eucharystycznych

użycie siły fizycznej wobec papieża

rozgrzeszenie przez kapłana wspólnika grzechu nieczystości

udzielenie i przyjęcie sakry biskupiej bez zgody papieża

naruszenie tajemnicy konklawe przez personel pomocniczy

wykroczenia naruszające konklawe: uleganie wpływom zewnętrznym zmowy między elektorami

bezpośrednie naruszenie tajemnicy spowiedzi

przeprowadzenie lub dobrowolne poddanie się aborcji

apostazje

herezje

Sakrament pokuty i pojednania - jeden z sakramentów w Kościele katolickim, starokatolickimm i prawosławnym. Polega on na wyznaniu grzechów przez wiernego (zwanego penitentem) duchownemu (zwanemu spowiednikiem). Katolicy mają obowiązek przystąpienia do spowiedzi przynajmniej raz do roku oraz jeżeli popełnili grzech śmiertelny (przystąpienie do komunii w stanie grzechu śmiertelnego jest świętokradztwem, a więc grzechem szczególnie ciężkim). W Kościele starożytnym kwestia pokuty i praktyk pokutnych nie była uregulowana. W III w. rozpowszechnił się zwyczaj jednorazowej pokuty, której poddawano się dopiero na łożu śmierci. Z obszarów irlandzko-anglosaskich w VI w. rozpowszechniła się na powrót praktyka pokuty wielokrotnej. Rozwój spowiedzi prywatnej, jako równoprawnej ze spowiedzią powszechną, przypada na czasy Grzegorza Wielkiego. W 1215r. Sobór Laterański IV wprowadził do dziś obowiązujące regulacje dotyczące pokuty, tj. obowiązek spowiedzi przynajmniej raz w roku w czasie wielkanocnym oraz tajemnicę spowiedzi. Dopiero w XVI w. wprowadzone zostały powszechne dziś konfesjonały. Dzisiejsze praktyki pokutne reguluje Ordo Poenitentiae 1973

96. Środki zabezpieczające

Środki zabezpieczające to środki przymusu państwowego, stosowane wobec osób, które sąd lub organ administracyjny uznał za niebezpieczne dla porządku społecznego.

Schyłek XIX wieku- kryzys koncepcji kary jako środka sprawiedliwej odpłaty.

Poszukiwanie sposobu, które realnie zabezpieczyłyby społeczeństwo przed przestępcami

Szkoła socjologiczna wysunęła propozycje izolacji jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa.. Jednostki niebezpieczne i niepożądane dla społeczeństwa to:

- sprawcy niepoczytalni

- sprawcy niepoprawni (przestępcy zawodowi, recydywiści)

- osoby uzależnione (alkoholicy, narkomani)

- osoby charakteryzujące się niewłaściwym trybem życia ( włóczędzy, narkomani)

Rodzaje środków zabezpieczających stosowanych w zależności od określonej kategorii osób i celów, jakimi miały odpowiedni środki służyć to:

leczenie- polegało na zamknięciu w specjalnych zakładach dla osób należących do kategorii niepoczytalnych i uzależnionych.

poprawczo-zabezpieczające- polegające na zamknięciu w domach pracy przymusowej, zakładach dla niepoprawnych dla osób niepoprawnych i charakteryzujących się niewłaściwym trybem życia.

Szerokie zastosowanie środków zabezpieczających miało miejsce w XIX w. (wpływ szkół pozytywistycznych). Wcześniej przewidywał je Landrech z 1794. Znalazł odzwierciedlenie w polskim Kodeksie karnym z 1932 r. Jednak wprowadzenie do kodeksu tej instytucji, spotkało się z krytyka liberalnych środków prawa jako przejaw odchodzenia od zasady nullum crimen sine lege.

97. Okoliczności obciążające i łagodzące przy wymiarze kary w prawie feudalnym

	OBIEKTYWNE (dostosowane do czynu)	SUBIEKTYWNE (dostosowanie do osoby sprawcy)
Okoliczności obciążające	Recydywa generalna (popełnienie kolejnego przestępstwa przez sprawcę) lub specjalna (popełnienie kolejnego podobnego przestępstwa przez sprawcę) początkowo nie miały wpływu na wymiar kary. Później wpływały na zaostrzenie wymiaru kary. Podwyższano karę przy drugiej, czasem przy trzeciej, a rzadziej przy pierwszej recydywie. Naruszenie miru- popełnienie przestępstwa w miejscach urzędowania władz, w miejscach kultu religijnego, na drogach publicznych; w czasie świat; gdy ofiarą jest urzędnik Nagminność przestępstwa, utrzymywanie się z przestępstwa. Popełnienie przestępstwa w nocy, potajemnie, z ukrycia, z użyciem siły, zabójstwo z rusznicy. Danie przez sprawcę początku Złapanie na gorącym uczynku albo z przedmiotem pochodzącym z przestępstwa Poszkodowanie krewnego, pana dominalnego, zwierzchnika, gospodarza	Natężenie złej woli (premedytacja) Zła sława upór
Okoliczności łagodzące	wątpliwości natury prawnej lub faktycznej brak wcześniejszego konfliktu z prawem wiek sprawcy (młody- ograniczona odpowiedzialność, w XIX-XX w. stosowanie środków wychowawczych i poprawczych; przy podeszłym wieku- złagodzenie kary) upływ czasu bycie kobietą (ze względu na słabość płci) danie początku przez pokrzywdzonego	przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przyrzeczenie poprawy, wstąpienie do klasztoru, chrzest (Żydzi) pojednanie się z pokrzywdzonym (np.: małżeństwo ze zgwałconą), naprawienie szkody, zwrot przedmiotów pochodzących z przestępstwa dobra sława

Członkowie szczególnie chronionych stanów: szlachty i kleru byli karani za te same czyny łagodniej niż plebejusze, a z kolei ochrona ich dóbr była bardziej stanowcza niż dóbr plebejuszy.

Poszkodowanie osoby pochodzącej ze stanu wyższego było okolicznością obciążającą. W podobny sposób na wymiar kary wpływały różnice religijne: wyznawców religii panującej karano łagodniej niż innowierców.

98. Prawo łaski a pozostawanie na łasce

Amnestia wyklucza ściganie lub wykonanie wyroku (dotyczącego kary publicznej) w stosunku do grupy osób, a prawo łaski w stosunku do konkretnej osoby. Uprawnienia te w XVI wieku utracił król na rzecz sejmu. Wcześniej, na przykład w 1343 r. król objął amnestia zbiegów i miasta, które przeszły na stronę zakonu krzyżackiego.

99. Mir i jego rodzaje

Rzecznikiem miru był panujący, stąd mir zwano także ręką pańską. W wypadku naruszenia miru czynem zabronionym, jego sprawcę karano nawiązką lub główszczyzną (kary prywatne) a także, pobieraną na rzecz monarchy, karą państwową a czasem również karą sądową (na rzecz sądu).

Wyróżniano różne rodzaje miru, takie jak:

mir powszechny (porządek prawny)

mir miejscowy (obejmujący określone miejsca: drogi, targi, domy, pola),

mir osobowy (obejmujący określone kategorie osób: kobiety, Żydzi),

mir mieszany (obejmował zarówno osobę, jak i miejsce).

100. Zasady procesu wczesnośredniowiecznego

Proces wczesnośredniowieczny rodził kilka podstawowych zasad. Nie było oddzielnego procesu cywilnego i karnego. Najdawniejszy proces cywilny był procesem karnym, w którym chodziło o wymierzenie kary a nie o naprawienie ewentualnej szkody cywilnej. U schyłku średniowiecza doszło do rozróżnienia skargi karnej, której celem było wymierzenie kary, od skargi cywilnej, której celem było usuniecie skutków bezprawia cywilnego.

Podstawową cecha była skargowość (zasada akuzatoryjna) polegająca na tym że proces był wszczynany tylko na odstawie skargi przez uprawnionego oskarżyciela i że nie można było łączyć funkcji oskarżyciela i sędziego w jednej osobie. Oskarżycielem był sam pokrzywdzony bądź ktoś z jego rodziny. W zdecydowanej większości przypadków skarga wiec miała charakter prywatny.

Proces wczesnośredniowieczny toczył się według zasady ustności i jawności tzn. wszystkie czynności procesowe dokonywane były za pomocą słowa, a sama rozprawa była jawna. Ważna cecha był też formalizm trzeba było ściśle przestrzegać określonych form postępowania, a naruszenie wskazanej formy- choćby na skutek omyłki- pociągało za sobą przegranie sprawy. Charakterystyczna cecha było też oddzielenie postępowania dowodowego od samego przewodu . Zwykle przeprowadzano je poza sądem i po wydaniu wyroku. Jeśli pozwany zaprzeczył, wyrok nie miał charakteru końcowego i był tylko warunkowy, tzn. postanawiano w nim, która ze stron na przeprowadzić dowód i przy pomocy jakich środków dowodowych oraz jakie będą skutki przeprowadzonego dowodu. W rezultacie wynik postępowania dowodowego rozstrzygał przeciwko komu zwróci się osnowa wyroku.

- skargowość

- ustność i jawność

- formalizm

- odzielenie postępowania dowodowego od przewodu

Nie znano apelacji. Stosowano natomiast naganę sędziego polegająca na tym, że stron a czująca się pokrzywdzona na skutek wyroku mogła „naganić” tj. zarzucić mu świadome złamanie prawa. Naganę sędziego rozstrzygano zwykle przez pojedynek sądowy miedzy naganiającym a naganionym.

Środki dowodowe: przysięga stron wsparta przysięgą współprzysiężników, sądy boże (w 1215r. kościół zakazał uczestniczyć w nich osobom duchowym), dokumenty (największe znaczenie miały urzędowe, królewskie), zeznania świadków.

-

101. Środki dowodowe stosowane w procesie okresu feudalizmu

Środki owodowe:

Przysięga własna - mogła być złożona tylko osobiście przez stronę toczącą spór, zasadniczo tę, która miała bliższość w dowodzie. Jej treść zawierała krótkie zeznanie z powołaniem się na Boga i krzyż święty, przez co nabierała ona charakteru sakralnego. Dwa rodzaje:

Oczyszczająca - przysługiwała pozwanemu

Obciążająca (oskarżająca) - przysługiwała powodowi

Przysięga ze współprzysiężnikami - współprzysiężnicy nie składali przysięgi w zakresie prawdziwości twierdzeń strony, lecz jedynie potwierdzali prawdziwość przysięgi własnej, o samej sprawie mogąc nic nie wiedzieć. Poświadczali wiarygodność strony. Liczba współprzysiężników zależała od rangi sprawy.

Świadkowie - ograniczona rola świadków. Świadkowie byli powoływani do konkretnej czynności prawnej. Składali zeznanie w formie przysięgi. Świadkiem mogła być jedynie osoba wolna, posiadająca odpowiedni majątek (służący do zaspokojenia roszczenia w razie krzywoprzysięstwa).

Dokumenty - z czasem zyskały miano najlepszego środka dowodowego. Dzielono je na:

Publiczne - sporządzane przez upoważnione do ich wystawienia osoby urzędowe. Ich moc dowodowa była niepodważalna co do treści i autentyczności. Zarzut nieprawdziwości był zagrożony karą śmierci.

Prywatne - sporządzane ręką prywatną i przy świadkach. Mogły być zaczepione w sposób zwykły (odmówienie prawdziwości) lub uroczysty (przez ich przedziurawienie przed sądem).

Świadectwa urzędowe - na wniosek osoby zainteresowanej, sąd mógł wyznaczyć z urzędu oznaczoną osobę np. woźnego, komornika celem przeprowadzenia wizji lokalnej. Relacje wpisywano do ksiąg i traktowano jako dowód w sprawie.

Ordalia, czyli sądy Boże - były środkiem dowodowym opierającym się na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę bezpośredni sąd Boży. Dzielono je na:

Jednostronne - próba: zimnej i gorącej wody, losowania, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii (przełknięcie pokarmów poświęconych bez zakrztuszenia się), rozpalonego żelaza i marów.

Dwustronne - pojedynek sądowy i próba krzyża.

102. Zasady procesu inkwizycyjnego

Proces inkwizycyjny sięga początków XIII w., gdy zaczął się rozwijać głównie dzięki ustawodawstwu sycylijskiemu i papieskiemu. Stopniowo wypierał on proces skargowy, a od XVI w. w państwach zachodnioeuropejskich (Niemcy, Francja, Hiszpania) osądzano sprawy karne przeważnie w trybie inkwizycyjnym.

Proces inkwizycyjny charakteryzował się następującymi zasadami:

- wszczynany z urzędu- na podstawie informacji (doniesienia) przeciwko osobie posądzonej o popełnienie przestępstwa lub też z samej tylko inicjatywy organu publicznego

- skarga miała charakter publiczny, tzn. w roli oskarżyciela występował przedstawiciel organu publicznego (państwa, miasta); tylko w nielicznych przypadkach istniała możliwość wniesienia oskarżenia przez osobę prywatną

wszystkie funkcje procesowe (oskarżenie, obrona, wydanie wyroku) spoczywały w ręku jednej osoby, tj. sędziego- inkwirenta

postępowanie było tajne i pisemne

Oskarżony w procesie inkwizycyjnym był przedmiotem rozprawy. Obowiązywała - legalna teoria dowodów (sędzia oceniał dowody wg reguł z góry określonych przez ustawę lub zwyczaj; każdy dowód miał swoją określoną wartość, a sędzia musiał skazać oskarżonego, jeśli za jego winą przemawiała określona ilość i jakość środków dowodowych.). Postępowanie takie prowadziło do orzekania na zasadzie prawdy formalnej.

Najlepszym środkiem do wykrycia prawdy materialnej jest przyznanie się oskarżonego do winy (zasada: Confessio est regina probationum- przyznanie się jest królową dowodów) nadużywanie tortur.

Postępowanie inkwizycyjne można podzielić na trzy etapy:

I inkwizycja generalna (postępowanie informacyjne):

Ustalenie czynu przestępczego, okoliczności jego popełnienia oraz osoby sprawcy. Wszczynane było z urzędu przez sędziego- inkwirenta (lub inny organ państwowy) na podstawie:

-doniesienia o przestępstwie

-własnej inicjatywy sądu (na podstawie poszlak, np.: famy publicznej)

-skargi poszkodowanego lub jego krewnych

-schwytania złoczyńcy na gorącym uczynku

Praca sędziego-inkwirenta polegała na zbieraniu informacji, wiadomości oraz opinii rzeczoznawców, na wstępnym przesłuchiwaniu świadków, a także na przeprowadzaniu wizji lokalnych oraz rewizji pomieszczeń.

Opierając się na zebranym materiale sąd decydował o wytoczeniu oficjalnego śledztwa i aresztowaniu podejrzanego.

II inkwizycja specjalna (przesłuchanie)

Było to właściwie śledztwo przeprowadzone przeciw konkretnej osobie przez specjalnego sędziego, będącego pierwowzorem współczesnego sędziego śledczego. Oskarżonego więziono i natychmiast przesłuchiwano (wielokrotnie). Podobnie, wielokrotnie przesłuchiwano świadków, ale nie konfrontowano ich zeznać z tym, co mówi oskarżony. Ewentualne dowody oskarżony mógł przeprowadzać na własny koszt.

Dwa jednobrzmiące zeznania świadków stanowiły wystarczający do skazania dowód.. Za najpewniejszy dowód uznawano przyznanie się do winy (konfesata) samego oskarżonego stosowanie tortur. Zeznanie wymuszone na torturach wymagało dobrowolnego potwierdzenia przed sądem. Tortury znoszono na przełomie XVIII I XIX w.

Wyrok wydawano na podstawie ustalonej prawdy formalnej.

III rozprawa końcowa + wydanie wyroku

Rozprawa końcowa miała charakter jawny i ustny, czysto formalny. Sędzia- inkwirent sporządzał wyrok, który ławnicy formalnie zatwierdzali. Wyrok skazujący był oparty na pełnym dowodzie winy.

103. Polski proces ziemski

Proces ziemski jest to postępowanie sądowe według prawa polskiego (ziemskiego). Z punktu widzenia stanowości można wyróżnić odmienny proces wg prawa miejskiego i wiejskiego. Charakteryzował się jednolitością postępowania dla spraw cywilnych i karnych, co w dużej mierze wynikało z zasady prywatnoprawnej, tj. dochodzenia większości przestępstw na podstawie skargi prywatnej.

Główne zasady procesowe:

Zasada skargowości - wszczynanie procesu tylko na podstawie skargi powoda lub oskarżyciela, z reguły osoby prywatnej (zasada prywatnoprawna).

Zasada formalizmu - konieczność przestrzegania ściśle określonej formy postępowania, niezbędne stosowanie symboli, formuł słownych.

Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - wraz ze zmniejszającym się formalizmem od schyłku średniowiecza, strony procesowe mogły rozporządzać przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi.

Zasada kontradyktoryjności (sporności) - proces był wolną walką stron, które gromadziły materiał procesowy, a sędzia raczej tylko kierował rozprawą i wydawał wyrok na podstawie tego, co strony przedstawiły.

Zasada ustności - czynności procesowe nie wymagały formy pisemnej.

Zasada jawności - proces był dostępny dla publiczności.

Postępowanie sądowe. W procesie występowały dwie strony: powód i pozwany. Osobiście mogła w procesie występować osoba, mająca zdolność procesową, od XII w. możliwe było ustanowienie zastępcy procesowego. Od XIV w. pojawiła się zawodowa, odpłatna adwokatura - palestra.

Proces rozpoczynał się od wniesienia skargi przez powoda do sądu, który to sąd na tej podstawie formułował pozew (formalne wezwanie pozwanego do sądu na rozprawę). Istniała możliwość dylacji, czyli odroczenia rozprawy. Niemożność stawienia się w wyznaczonym terminie wymagała usprawiedliwienia.

Jeżeli pozwany nie chciał wdawać się w spór bronił się zarzutami procesowymi (ekscepcje):

ekscepcje peremptoryjne (niweczące roszczenie powoda) lub

ekscepcje dylatoryjne (odraczające rozprawę).

Wdanie się w spór (litis contestatio) następowało, gdy pozwany odrzuci roszczenie powoda. Sąd wyznaczył następny termin do przedstawienia dowodów.

Postępowaniem dowodowym rządził zasada legalnej teorii oceny dowodów - sąd stosował i oceniał dowody wg reguł ustalonych z góry przez prawo.

Środki dowodowe:

Przysięga strony z powołaniem się na Boga i święty krzyż.

Współprzysięga, składana przez współprzysięgników w zależności od wagi sprawy od 2 od 12.

Świadkowie, znający fakty, które mogły decydować o wyroku, albo z widzenia, albo tez ze słyszenia.

Sądy boże np. próba zimnej wody (pławienie w wodzie)

Jednostronne ordalia, np. próba rozpalonego żelaza

Pojedynek sądowy

Dokumenty, dużą rolę miały zwłaszcza dokumenty publiczne.

Po przeprowadzeniu posterowani dowodowego sąd wydawał wyrok ustalający zdanie sadu co do przedmiotu sporu czyli wyrok ostateczny.

Nie stosowano apelacji, stosowano natomiast naganę sędziego. Strona naganiała, czyli oskarżała sędziego o wydanie niesprawiedliwego wyroku, zarzucając mu stronniczość.

Formula processus z 1523r wprowadziła do procesu ziemskiego apelację, czyli możliwość odwołania się od wyroku sądu niższej instancji do sądu wyższej instancji, w celu ponownego rozpatrzenia sprawy.

Nadzwyczajne środki prawne:

male obtentum, wymierzone przeciwko wyrokom zaocznym wydanym niewłaściwie lub podstępnie; wznowienie proces w razie ujawnienia nowych dowodów;

gravamen (uciązliwość), stosowany w wypadku, gdy strona wnosiła apelację, a sędzia jej nie przyjął.

Egzekucja:

1) egzekucja osobista - niekiedy stosowana w średniowieczu. Polegała na tym, że przegrany pozwany, który ani nie wykonał wyroku, ani nie dał rękojmi, że go wykona, był wiązany i oddawany do dyspozycji zwycięskiego powoda. Ograniczała wolność pozwanego, którgo można było zmusić do odpracowania długu.

2) egzekucja majątkowa - prowadzona na majątku. Miała największe znaczenie, ale jej przebieg był bardzo skomplikowany, była przewlekła i niezbyt skuteczna.

104. Proces rzymsko-kanoniczny

Rozwinął się na podstawie:	Obowiązywał:	Oparty był na zasadach
Rzymskiego prawa procesowego Sądownictwa kościelnego Praktyki sądów włoskich	W komunach włoskich, gdzie powstał w XIII w. W krajach niemieckich, a także w Sądzie Kameralnym Rzeszy do reform w 1654 r.	Skargowości Pisemności Dyspozycyjności Kontradyktyjności Legalnej teorii dowodowej Prawdy formalnej Instancyjności (apelacja)

I stadium	Pisemna skarga powoda musiała zawierać: Nazwisko powoda Nazwisko pozwanego Przedmiot roszczenia Podstawę prawną roszczenia Oznaczenie sądu	Pozew- pisemny, wydawany przez sąd; przekazywany pozwanemu przez woźnego sądowego wraz z wyznaczonym terminem rozprawy
	Pierwszy termin- pozwanemu odczytywano skargę
	Drugi termin- Pisemna obrona pozwanego, zawierająca zarzuty, tzw. ekscepcje o charakterze: deklinatoryjnym- zwalniające od wdanie się w spór, np.: zarzut zakończenia sprawy prawomocnym wyrokiem peremptoryjnym- niweczące pretensje powoda, ale wymagające dopiero udowodnienia w toku rozprawy, np.: zarzut przedawnienia roszczenia dylatoryjnym- powodujące odroczenie sporu, np.: zarzut niewłaściwości sądu albo zarzut niesprawności pozwu Na ekscepcje pozwanego powód odpowiadał repliką, na tę z kolei pozwany dupliką.
Litis contestatio- wdanie się w spór Powodowało tzw. stan sprawy zawisłej- strona nie mogła wycofać się ze sporu bez zgody sądu i przeciwnika procesowego, zmiana treści pretensji była niemożliwa.
II stadium	Postępowanie było już merytorycznym ustaleniem stanu faktycznego, w trakcie którego sporne i wymagające udowodnienia pozycje grupowano w tzw. artykuły dowodowe. W postępowaniu dowodowym stosowano ustawowe taryfikatory wartości poszczególnych dowodów (formalna teoria dowodowa). Ciężar dowodu spoczywał na stronie, która na dany fakt się powoływała- ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat.
	Wyrok- od XIV w. pisemny, wydawany na wniosek stron, mógł być: -przedstanowczy (dotyczył kwestii ubocznych) -stanowczy (rozstrzygał zasadniczy spór) Prawomocnym stawał się wyrok, który nie został zakwestionowany lub nie mógł być już podważony ze względu na wyczerpanie toku instancyjnego.
	Apelacja- przysługiwała od wyroków stanowczych i przedstanowczych; każda ze stron mogła dwukrotnie wnosić apelację
	Egzekucja- tytułem egzekucyjnym był prawomocny wyrok; egzekucji na polecenie sądu dokonywał specjalny urzędnik

105. Angielski proces karny

W angielskim procesie karnym ustaliły się pewne, odmienne od kontynentalnych, zasady postępowania z podejrzanym lub oskarżonym, które sprawiały, że od strony procesowej jednostka miała znacznie większe szanse obrony i silniejszą gwarancję przeprowadzenia rozprawy w sposób bezstronny.

Sprzyjały temu instytucje ław przysięgłych oraz Habeas Corpus. Sądy (ławy) przysięgłych rozwinęły się w Anglii jeszcze w okresie średniowiecza. W procesie karnym rola ich skrystalizowała się od XVI w., tj. od chwili, kiedy przysięgli (w średniowieczu występujący jeszcze w charakterze świadków) przekształcili się w sędziów oceniających dowody. Sędziami przysięgłymi były osoby powoływane przez szeryfa spośród ludności miejscowej, osiadłej i o określonym cenzusie majątkowym. Przysięgli nie byli fachowcami, a ich zadanie polegało na współpracy z sądami państwowymi. Ławy przysięgłych były więc swoistą formą udziału czynnika ludowego w sądownictwie. Oskarżonemu przysługiwało prawo, by sprawa jego rozpatrywana była w sądzie przy udziale przysięgłych. Tylko w sądach specjalnych (np. Izbie Gwiaździstej), zlikwidowanych zresztą w trakcie rewolucji mieszczańskiej, nie było postępowania karnego z udziałem przysięgłych. Ewolucja sądów przysięgłych, zapoczątkowana, jak wspomniano średniowieczu, doprowadziła do stworzenia dwóch rodzajów ław:

- Wielkiej Ławy Przysięgłych (23 przysięgłych) - badali oni, czy istnieją dostateczne podstawy do decyzji o oddaniu oskarżonego pod sąd, przy czym decyzja zapadała większością głosów. Działalność Wielkiej Ławy wiązała się więc z czynnościami wstępnymi.

- Małej Ławy Przysięgłych (12 przysięgłych) - występowała ona w trakcie samej rozprawy kierowanej przez fachowego sędziego i wydawała werdykt stwierdzający, że oskarżony jest winny lub też niewinny, co stanowiło podstawę do wydania przez sędziego wyroku skazującego lub uniewinniającego. Przysięgli decydowali więc o kwestii winy (decyzja ich musiała zapaść jednogłośnie), sędzia, jako reprezentant władzy publicznej, o karze.

I

nnym znamiennym rysem postępowania karnego w Anglii byłą instytucja Habeas Corpus. Początki jej sięgają schyłku średniowiecza, a ostateczny swój kształt znalazła w postanowieniach z XVII w., a mianowicie w słynnym Habeas Corpus Act (1679r.), wydanym w okresie między dwiema rewolucjami (1679r.).

W ostatecznej swej postaci instytucja Habeas Corpus oznaczała zakaz przetrzymywania aresztanta, tj. podejrzanego o popełnienie przestępstwa, w więzieniu bez zgody sędziego. Osoba uwięziona bez tej zgody (lub ktoś działający w jej imieniu) miał prawo zwrócić się do sędziego o wydanie tzw. pisma (writ) of Habeas Corpus, w którym nakazywano dozorcy więzienia lub szeryfowi dostarczenie aresztanta do sędziego, który jeśli istniała ku temu podstawa prawna, zwalniał aresztanta za gwarancją i kaucją aż do czasu rozprawy we właściwym sądzie. Instytucja Habeas Corpus zapobiegała bezprawiu, wzmacniała kontrolę sądu nad działalnością władz administracyjno-policyjnych i umacniała zasadę „panowania prawa” (rule of law)

106. Wpływ Oświecenia na doktrynę prawa karnego w Europie i w Polsce

Prąd kodyfikacyjny, mający swe źródła w ideologii XVIII w. oświecenia, związanej z ówczesnymi przemianami społeczno - gospodarczymi, trwał dalej. Na fali koncepcji prawno-naturalnych wyrosły dwa wielkie kodeksy cywilne na początku XIX w.: napoleoński c.c. i austriacki ABGB. Francuski c.c. został stworzony już po zwycięskiej Wielkiej Rewolucji Francuskiej, austriacki kodeks cywilny jeszcze w okresie monarchii feudalno - absolutnej, ale jego postępowe tendencje i późniejsze nowelizacje wystarczyły, by spełniał swą rolę także w stosunkach kapitalistycznych. Na przełomie XIX i XX w. powstały dwa następne, wielkie i wzorcowe kodeksy cywilne, oba będące tworem pandektystyki, niemiecki BGB i szwajcarski ZGB. Trwała zapoczątkowana w wieku oświecenia akcja kodyfikacyjna w dziedzinie prawa karnego i procedury karnej, związana z procesem humanizacji tych dziedzin prawa. Szczególny impuls tej działalności w okresie państwa konstytucyjnego dało ustawodawstwo karne z okresu francuskiej rewolucji i Napoleona.

Polegały one przede wszystkim na

a)wprowadzeniu równych kar, bez względu na przynależność stanową, w dziedzinie zaś procedury na b)likwidacji postępowania inkwizycyjnego i uwzględnieniu także innych humanitarnych postulatów (np. c) zniesienie tortur).

d)Uznano zasadę jawności rozprawy i swobodnej oceny dowodów przez sąd, jak również wprowadzono - na wzór angielski - e)instytucję sędziów przysięgłych.

Protesty przeciwko niehumanitarnemu feudalnemu prawu feudalnemu pojawiły się już w czasach renesansu, jednak pełen rozwój idei humanitarnej nastąpił w Wieku Rozumu i Tolerancji, tj. w okresie oświecenia (XVIII w.) Na gruncie prawa natury rodziła się ostra krytyka dotychczasowego prawa karnego, będąca cząstką szerszego nurtu, a mianowicie walki nowej, mieszczańskiej ideologii z ustrojem feudalnym. Rolę inspiracyjną w ruchu humanitarnym odegrali przede wszystkim filozofowie oświecenia; prawnicy zawodowi w znacznie słabszym stopniu angażowali się w ten ruch. Przedstawicieli kierunku humanitarnego było wielu, wszakże czołową rolę odegrali w nim Monteskiusz, Wolter i zwłaszcza Beccaria.

Główne postulaty humanitarystów dotyczyły ustawy karnej i problemu represji karnej.

Humanitaryści domagali się, aby przepisy prawa karnego były jasne i ujednolicone, dlatego też byli zwolennikami - zgodnie z tendencją wieku oświecenia - prawa skodyfikowanego. Według nich społeczeństwo powinno znać prawo karne skodyfikowane w ustawie i tylko ustawa może określić, jakie czyny podlegają represji karnej i jaki ma być charakter kary. Wysuwali postulat, by nie było przestępstwa bez ustawy (nullum crimen sine lege - nie ma przestępstwa bez ustawy). Oznaczało to, że miano pociągać do odpowiedzialności tylko za takie czyny, których karalność ustawa wyraźnie przewidywała. Była to reakcja na zastosowanie zasady analogii. Domagali się także wprowadzenia w życie zasady „nie ma kary bez ustawy” (Nulla poena sine lege), przewidującej, że można stosować tylko kary przewidziane w ustawie. Dążono więc do likwidacji stosowanych dotąd kar arbitralnych. Traktując ustawę jako wyłączne źródło prawa karnego, humanitaryści podnosili konieczność jednolitego prawa karnego dla wszystkich, przy czym wobec ustawy wszyscy winni być równi (postulat równości wobec prawa karnego).

Szczególny nacisk położyli humanitaryści na problem represji karnej. Według Beccari władza państwowa, jako powołania do czuwania nad porządkiem publicznym na podstawie umowy społecznej (teoria umowy społecznej w ujęciu Rousseau), ma prawo karać przestępców, naruszających przez swój czyn tę umowę. Represję karną - według humanitarystów - należało ograniczyć tylko do czynów, które rzeczywiście były niebezpieczne dla społeczeństwa, przy czym kara winna zmierzać do poprawy przestępcy. Winna ona być proporcjonalna do popełnianego przestępstwa, wymierzana tylko w określonych granicach i w sposób nieodzownie konieczny(„ najmniejsza spośród wszystkich możliwych w danych okolicznościach” - jaki pisał Beccaria), również szybka i nieuchronna, albowiem szybkość represji karnej będzie działać skuteczniej niż okrucieństwo kar. Humanitaryści domagali się likwidacji okrutnych kar (kwalifikowanych kar śmierci, kar mutylacyjnych), a Beccaria zakwestionował i zaatakował nawet sens istnienia kary śmierci. Na czoło wysuwali oni karę pozbawienia wolności i karę robót przymusowych, uważając, że są one dla społeczeństwa najbardziej pożyteczne.

Domagali się także likwidacji szeregu przestępstw traktowanych dotąd jako czyny przeciwko religii (czary, magia, herezja, apostazja, usiłowanie samobójstwa). Domagali się również reformy procedury karnej, szczególnie zaś likwidacji procesu inkwizycyjnego i stosowanych w nim tortur oraz wprowadzenia ław przysięgłych. Starają się o zapewnienie należytej ochrony oskarżonego, podkreślano bardo silnie (Beccaria) potrzebę wprowadzenia w procesie zasady domniemania niewinności oskarżonego, tj. traktowania oskarżonego jakby był niewinny tak długo, dopóki buie zapadnie, prawomocny, skazujący wyrok.

Postulaty humanitarystów doczekały się częściowej realizacji jeszcze w ustrojach feudalnych, a mianowicie w oświeceniowych monarchiach absolutnych. Kodeksy karne wydawane w tych monarchiach, w szczególności toskańska Leopoldina, austriacka Józefina i Franciscana, częściowo także pruski Landrecht - w różnym stopniu - podchwytywały idee humanitarne.

Wspomniane kodeksy realizowały zasadę powszechności prawa karnego, tzn. ze kodeksy te obowiązywały całą ludność podległą władcy absolutnemu. Dzięki temu realizowały w dużym stopniu zasadę równości wobec prawa karnego, choć oficjalnie jej nie proklamowały. Niemniej jednak istniały, zwłaszcza w Landrechcie pruskim, liczne feudalne przejawy nierównego traktowania jednostki ze względu na pochodzenie stanowe. Kodeksy oświeceniowe starały się też realizować zasadę nullum crimen, Nulla poena sine lege, zrywały więc - choć nie zawsze w pełni - z zasadą analogii i z karami arbitralnymi. Najdalej tym kierunku poszła austriacka Józefina (i później Franciscana), wprowadzając zasadę, że nie ma przestępstwa jak i kary bez ustawy i nakazując sędziemu trzymać się ściśle litery prawa. Był to doniosły akt dla dalszego rozwoju prawa karnego, dający gwarancję, że można sądzić i i orzekać tylko na podstawie ustawy. Pod tym względem Józefina wyprzedziła o 2 lata słynną francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, proklamującą również w art. 7 i 8 ta zasadę.

Łagodzono też system represji karnej. Niektóre kodeksy (Leopoldina, Józefina) zniosły w ogóle - przynajmniej w postępowaniu zwyczajnym - karę śmierci (później ją przywrócono). Znoszono też kary niehumanitarne, jak kwalifikowaną karę śmierci i kary mutylacyjne (pewne niehumanitarne utrzymywał Landrecht pruski). Podstawową rolę zaczęły odgrywać kary więzienia lub robót przymusowych, jednak kary te - ze względu na zły stan więziennictwa, jak i ze względu na lęk władców absolutnych, że zbytni humanitaryzm przyczyni się do wzrostu przestępczości - były bardzo ciężkie i nieludzkie. Większa uwagę zwrócono też - czyniła to głównie Leopoldina - na cel kary w ujęciu humanitarystów, tj. na dążenie do poprawy przestępcy.

Pewne humanitarne zmiany wprowadzono też w procesie karnym. Przede wszystkim w wielu krajach zniesiono tortury jako środek procesowy. W Prusach uczynił to Fryderyk II (akty z 1740 i 1754 r.), w Austrii Józef II (1775 r.). Również Leopoldina (1786 r.) odrzuciła możliwość stosowania tortur.

Realizacja postulatów humanitarnych w prawie karnym monarchii oświeconych nie była oczywiście pełna. Prawo to służyło nadal ochronie feudałów i wyrażało interesy poszczególnych ustrojów feudalnych, co hamowało proces humanitaryzacji. Niemniej prawo to wprowadzało w życie niektóre mieszczańskie postulaty szkoły humanitarnej i u progu nowej epoki, tj. kapitalizmu, przystosowało się do zachodzących przemian. Tendencje humanitarne będą kontynuowane i realizowane w kapitalistycznym prawie karnym.

Płynące z Zachodu nowe prądy, związane z kierunkiem prawa natury i racjonalizmu, przeniknęły głębiej do Polski w drugiej połowie XVIII w. (panowanie Stanisława Augusta). Oświecenie polskie - choć bardziej na sytuacje polityczną kraju zainteresowane sprawą reformy państwa - nie pozostawiło na uboczu kwestii prawa sądowego.

Ożywiła się po okresie długiej stagnacji nauka prawa na uniwersytetach. Przyczyniła się do tego reorganizacja akademii w Krakowie i w Wilnie, związana z pracami Komisji Edukacji Narodowej. Większe znaczenie zaczęły zdobywać takie przedmioty wykładowe, jak prawo natury (nauka prof. wileńskiego Hieronima Stroynowskiego) i prawo międzynarodowe. Powstała także w Krakowie (1787 r.) pierwsza katedra prawa krajowego (prof. Janusz Januszewicz).

Wiele uwagi poświęcono prawu karnemu. Znane były i tłumaczone wielkie dzieła Monteskiusza, Beccari i Filangieriego. Stanowiły one podnietę do uwag o polskim prawie karnym i do postulatów reformy tego prawa w duchu humanitaryzmu. Idee oświecenia i humanitaryzmu w nauce prawa karnego reprezentowali: Sebastian Czochron, Józef Szymanowski, Hugo Kołłątaj, zwłaszcza zaś T. Ostrowski i Tomasz Kuźmirski. Ostrowski ogłosił przekład dzieła prawnika angielskiego Blackstone'a pt. „Prawo kryminalne angielskie” i zaopatrzył go w komentarze i uwagi na temat prawa karnego (również polskiego). T. Kuźmirski, pozostający pod silnym wpływem Bccari, w swym traktacie w 1792 r. pt. „Uwagi nad procesem” (tytuł skrócony) występował ostro przeciwko karze śmierci i domagał się równej kary dla wszystkich przestępców bez względu na ich stanowisko społeczne.

107. Zdolność sądowa. Zdolność procesowa i jej ograniczenia.

Zdolność sądowa - prawo bycia stroną w procesie. Odpowiada zdolności prawnej jednostki.

Zdolność procesowa - dawała możność działania w procesie osobiście, a nie przez zastępców. Odpowiadała zdolności do czynności prawnych danej osoby.

Ograniczenie zdolności procesowej:

Przynależność stanowa - w XIV/XV w. zwyciężyła zasada, że mają oni zdolność procesową tylko wobec właściwego dla nich sądu dominialnego. W innych sądach chłop winien był stawać w asyście swojego pana.

Płeć - ograniczenie zdolności kobiet do czynności procesowych przejawiało się w tym, że kobiety niezamężne i mężatki musiały występować w asyście opiekuna lub męża. Tylko wdowy mogły stawać przed sądami.

Małoletniość - procesy przeciw nieletnim były zawieszane do czasu uzyskania przez nich lata sprawnych. Nieletni nie mieli obowiązku stawać w roli pozwanego przed sądem, chyba że w asyście opiekuna. Mogli natomiast występować w roli powoda (oczywiście pod opieką).

Ad1 Brak zdolności sądowej lub procesowej stwierdzał sąd zasadniczo na wniosek strony przeciwnej. Z urzędu dokonywał tego wyjątkowo przy odpowiedzialności: zbiorowej, za cudze czyn, za zwierzęta itp.

108. Zastępstwo procesowe

Strona była w zasadzie zobowiązana osobiście uczestniczyć w procesie. Istniały jednak wyjątki w postaci zastępstw. Przez zastępstwo procesowe należy rozumieć występowanie osoby trzeciej w imieniu strony w procesie, przy czym skutki czynności zastępcy spadały na stronę. Zastępcy procesowi dzielili się na:

Ustawowych - (opiekunowie) reprezentowali stronę z mocy samego prawa. Zastępstwo takie przysługiwało zarówno osobom fizycznym (małoletni, kobiety, znaleźni chłopi), jak i prawnym (miastu).

Sądowych - byli wyznaczani z urzędu. Np. w sprawach za obrazę majestatu oraz na prośbę stron, gdy ta nie mogła sobie poradzić ze sprawą.

Umownych - (prokuratorzy) ustanawiani pisemnie lub przed sądem. Później stało się odpłatne. Zastępstwo umowne mogło być:

Generalne - dla prowadzenia całej sprawy lub ogółu spraw osoby zastąpionej

Szczegółowe - dla dokonania określonych czynności sądowych

109. Właściwość sądu w procesie feudalnym: miejscowa, podmiotowa i przedmiotowa

Właściwość miejscowa sądu-

Właściwość podmiotowa sądu-

Sądem właściwym w średniowiecznym procesie sądowym był sąd pozwanego a to w myśl zasady Actor sequitur forum rei. Zasada ta przejęta z prawa kanonicznego a sformułowana wyraźnie na wiecu w Płocku z 1230 r odpowiadała ówczesnym stosunkom kiedy w dobie rozbicia dzielnicowego i istnienia immunitetów wykonanie wyroku było możliwe tylko wówczas gdy wydał go sad tego księcia lub pana którego pozwany podlegał. Według księgi Elbląskiej jeśli chłop pozostawał pod władza jednego pana a pozwano go przed sąd innego powinien oświadczyć „ Że nie ma obowiązku odpowiadać gdzie indziej niż przed swoim panem, tam odpowie on mu (powodowi ) chętnie” . W XIV w interesie rycerstwa - szlachty powstawały wyłomy w obowiązującej zasadzie że sądem właściwym jest sad pozwanego. I tak spod sadownictwa miejskiego i wiejskiego statuty kazimierzowskie wyłączały sprawy podpalenia i zgwałcenia. Miało to na celu uniemożliwcie winnym chłopom i mieszczanom uchylania się od rozprawy przed sądem urzędników królewskich. Na żądanie szlachty w poł. XV wieku że w razie zranienia lub zabójstwa szlachcica przez mieszczanina obwiniony odpowiadała nie przed sądem miejskim lecz królewskim, co prawda również przy udziale asesorów spośród mieszczan i według praw danego miasta.

Właściwość przedmiotowa sądu-

110. Skarga a pozew

Skarga - roszczenie, pretensja osoby poszkodowanej wnoszona przez sędziego wraz z wezwaniem do stawienia się w sądzie, wszczynająca postępowanie przed sądem.

Pozew - formalne zawezwanie przed sąd, początkowo o charakterze prywatnym tj. dokonywany był przez samego pokrzywdzonego, który przybywał do domu krzywdziciela w asyście świadków i uroczyście wzywał go do stawienia się przed sądem, potem zastąpiony przez pozew sądowy, będący urzędowym i zagwarantowanym środkami przymusu państwowego wezwaniem do stawiennictwa. Formułowany na podstawie wniesionej skargi.

111. Wyrok i środki odwoławcze od wyroku

Po przeprowadzeniu postepowani dowodowego sąd wydawał wyrok ustalający zdanie sadu co do przedmiotu sporu czyli wyrok ostateczny ( stanowczy). Nazywany był tak w odróżnieniu od wyroków przedstanowczych (środkowych), mających charakter postanowień wydawanych w trakcie rozprawy, dotyczących różnych spraw między stronami.

Nie stosowano apelacji, stosowano natomiast naganę sędziego. Strona naganiała, czyli oskarżała sędziego o wydanie niesprawiedliwego wyroku, zarzucając mu stronniczość. Nagana musiała nastąpić tuż po wydaniu wyroku. Wyrok zawieszano, a powstawał nowy proces między naganiającym a naganianym sędzią. Naganiający składał zakład, zwany koczem (skórki futerkowe), który w razie przegrania sprawy przypadał sędziemu. Jeżeli naganiany przegrał sprawę, tracił cześć i godność sędziego, musiał zwrócić kocz. Z czasem nagana pociągała za sobą tylko uiszczenia kary, taka zmodyfikowaną naganą nazywano mocją.

Formula processus z 1523r. początkowo znikłą taki środek prawny, ale wkrótce został on przywrócony.

Formula processus wprowadziła do procesu ziemskiego apelację, czyli możliwość odwołania się od wyroku sądu niższej instancji do sądu wyższej instancji, w celu ponownego rozpatrzenia sprawy.

Nadzwyczajne środki prawne:

1) male obtentum, wymierzone przeciwko wyrokom zaocznym wydanym niewłaściwie lub podstępnie;

2) wznowienie procesu w razie ujawnienia nowych dowodów;

3) gravamen (uciążliwość), stosowany w wypadku, gdy strona wnosiła apelację lub mocję, a sędzia jej nie przyjął.

112. Rodzaje egzekucji w procesie feudalnym

Egzekucja:

1) egzekucja osobista - niekiedy stosowana w średniowieczu. Polegała na tym, że przegrany pozwany, który ani nie wykonał wyroku, ani nie dał rękojmi, że go wykona, był wiązany i oddawany do dyspozycji zwycięskiego powoda. Ograniczała wolność pozwanego, którego można było zmusić do odpracowania długu.

2) egzekucja majątkowa - prowadzona na majątku. Miała największe znaczenie, ale jej przebieg był bardzo skomplikowany, była przewlekła i niezbyt skuteczna. Stawała się przyczyną wielu niekończących się zatargów, np. na skutek dopuszczalności zajazdów, gdy wszystkie inne środki zawodziły, była też elementem podważającym powagę prawa i zaufanie do niego.

113. Szkoła historyczna w nauce prawa okresu kapitalizmu

Szkoła zwana profesorską. Jej pierwszym reprezentantem był G.HUGO oraz SAVIGNY. Savigny uważał ze nie można stworzyć jednolitego kodeksu cywilnego dla Niemiec ponieważ przekreśliłoby to moc prawa które powstało jako produkt historyczny, jako twór narodu i odbicie ducha narodu.

Program szkoły opierał się na historyzmie tzn. na ogólnym założeniu że teraźniejszość to nic innego jak organiczny wytwór przeszłości i że prawo jest tez tylko przejawem i produktem historycznego rozwoju. W szkole wyodrębniły się dwa kierunki romanistyczny i germanistyczny.

Pierwszy (romanistyczny) rozwijał badania nad prawem rzymskim SAVIGNY, PUCHTA nawiązywał do koncepcji humanizmu prawniczego (tj. do badań nad czystym justyniańskim p.rzymskim) Zajmowali się dogmatyka p.rzymskiego tworząc w ten sposób zręby pandektystyki.

Germaniści zwrócili uwagę na prawo rodzime sięgając nawet do starych instytucji germańskich. Toczyli walkę z romanistami pod hasłem obrony rodzimego prawa, miała zabarwienie nacjonalistyczne GRIMM, EICHHORN.

Szkoła hist, miała duże zasługi w rozwoju myśli prawniczej.

114. Pozytywizm prawniczy. Pandektystyka

Polowa XIX doktryna pozytywizmu prawniczego. Odrzucała rozwiązania historyczne. Pozytywiści na pierwszy plan wysunęli opracowanie podstawowych pojęć prawnych i systematyki p.pozytywnego (tj. obowiązującego na podstawie ustawodawstwa lub zwyczaju).

Pozytywizm niem. kształtował się na gruncie pandektystyki (tj. nauki recypowanego p.rzymskiego)

Pozytywiści operowali metoda formalno-dogmatyczna, cechował ich formalizm i dogmatyzm Zasługą pozytywizmu było to że na gruncie pandektystyki doprowadził naukę prawa do perfekcji tzw. kierunek jurysprudencji pojęć. WINDSCHEID

115. Zasady: indywidualizmu, liberalizmu i egalitaryzmu

Indywidualizm- sprowadza się do silnego przekonania o moralnym i koncepcyjnym pierwszeństwie jednostki przed jakąkolwiek ludzką zbiorowością; silne poczucie niezależności i odrębności osobistej oraz postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych wzorów i norm.

Liberalizm- szeroko rozumiana wolność jest nadrzędną wartością. Liberałowie są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich, tj.: wolność słowa, wolność prasy, wolność wyznania, równouprawnieniem niezależnie od płci i rasy, w tym prawom zakazującym dyskryminacji w miejscu pracy. Państwo liberalne nie powinno "wtrącać się" w sprawy swoich obywateli, a podstawą budowania praw powinny być prawa naturalne. Najlepszym systemem według liberałów jest republika bądź monarchia

Egalitaryzm- uznaje za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę całkowitej równości warunków życia oraz praw ludzi, np.: równość polityczno-prawna (np. równość wyborcza - jedna osoba, jeden głos; równość wobec prawa); równość społeczno-ekonomiczna (równość szans - powszechny dostęp do oświaty,

116. Zdolność prawna (nabycie, utrata) w prawie okresu kapitalizmu

Zdolność prawna przysługuje każdej osobie fizycznej (ABGB- obywatelowi państwa lub krajowcowi; cudzoziemcy- zasada wzajemności: mogli korzystać z praw cywilnych kraju tylko w takim zakresie, w jakim ich państwa gwarantowały prawa obywatelom tego kraju; BGB- utrata czci-w związku z pozbawieniem praw obywatelskich) z chwilą urodzenia, a kończy się w chwili śmierci jednostki (w wypadku osoby zaginionej: wskutek uznania ją za zmarłą lub przez instytucję śmierci cywilnej- usunięcie ze społeczeństwa na podstawie wyroku sądowego)

117. Zdolność do czynności prawnych w prawie okresu kapitalizmu

Zdolność do czynności prawnych zależała od wieku i stanu psychicznego. Całkowicie zdolną do czynności prawnych była osoba, która osiągnęła pełnoletność (21 lat- BGB, 20 lat- ZGB) i była zdrowa psychicznie (chorzy psychicznie, marnotrawcy, nałogowi pijacy podlegali całkowitemu lub częściowemu ubezwłasnowolnieniu pociągającemu za sobą całkowitą lub częściową niezdolność do czynności prawnych)

118. Koncepcje powstawania osób prawnych w prawie okresu kapitalizmu

Osoby prawne wg niemieckiego BGB i szwajcarskiego ZGB dzieliły się na osoby prawne typu publicznego i osoby prawne typu prywatnego oraz korporacje i fundacje.

BGB stanowił, że niektóre stowarzyszenia mogły działać tylko na podstawie koncesji udzielanej przez państwo, a niektóre zaś, których osobowość prawna zaczynała się tylko przez wpis do rejestru stowarzyszeń.

„We Francji dopiero na przełomie XIX i XX w. zaczęto nadawać osobowość prawną stowarzyszeniom wyższej użyteczności (system koncesji). '80 XIX w. drogą ustawową określano, jakie rodzaje stowarzyszeń mają osobowość prawną. Ustawa z 1901r. osobowość prawną uzyskują wszystkie stowarzyszenia dozwolone przez prawo.

Pierwszy z wielkich kodeksów cywilnych- francuski- zajmował się wyłącznie osobami fizycznymi. Niechęć do osób prawnych miała swe źródło przede wszystkim w tradycji Wielkiej Rewolucji, która walczyła z korporacjami, fundacjami itp. upatrując w nich głównie przeżytki obalonego ustroju feudalnego. Długo działalność różnych form zbiorowości nie znajdowała oparcia w przepisach ustawy. Sytuacja zmieniła się na przełomie XIX i XXw. Początkowo zaczęto nadawać osobowość prawną stowarzyszeniom wyższej użyteczności (system koncesji). Później (lata osiemdziesiąte XIXw.) drogą ustawową określano, jakie rodzaje stowarzyszeń mają osobowość prawną. Podstawowe znaczenie miała ustawa z 1901r., przyznając osobowość prawną wszystkim stowarzyszeniom dozwolonym przez prawo. Niemiecki BGB i szwajcarski ZGB wydane w chwili, gdy koncentracja produkcji i kapitału pociągała za sobą bujny rozwój różnych zrzeszeń kapitalistycznych- zwracały uwagę na kwestię osób prawnych i szczegółowo ją normowały. Oba kodeksy przyjmowały rozróżnienie osób prawnych typu publicznego a typu prywatnego, zajmując się głównie tymi ostatnimi. Oba wprowadziły podział na korporacje i fundacje. BGB przewidywał jednak silniejszą ingerencję państwa w sprawy tworzenia stowarzyszeń, polegającą na tym, że niektóre stowarzyszenia mogły działać tylko na podstawie koncesji udzielanej przez państwo, niektóre zaś, których osobowość prawna zaczynała się tylko przez wpis do rejestru stowarzyszeń, mogły nie uzyskać zgody władz administracyjnych, co godziło szczególnie w związku robotnicze.”

119 . Systemy osobowego prawa małżeńskiego w prawie okresu kapitalizmu

	WYZNANIOWY	LAICKI	MIESZANY
Koncepcja małżeństwa	Małżeństwo to sakrament, którego udzielają sobie nupturienci.	Umowa cywilnoprawna z uwzględnieniem jednak norm prawa kanonicznego. Można było zawrzeć małżeństwo w formie wyznaniowej lub przed urzędnikiem państwowym.	Cywilnoprawna umowa regulowana prawem państwowym, uwzględnienie norm prawnych kościołów + łączy skutek cywilny z małżeństwem zawartym zgodnie z prawem uznawanego przez państwo wyznania.
Forma zawarcia małżeństwa	Regulowana przez prawo, jakim rządziły się poszczególne kościoły.	Małżeństwo jest umową cywilną zawieraną przed urzędnikiem stanu cywilnego, przy zachowaniu prawem określonych wymogów.	Formę zawarcia małżeństwa określało prawo danego kościoła. Jednakże możliwe było udzielenie ślubu cywilnego dla bezwyznaniowców.
Możliwości rozwiązania małżeństwa	Kościół katolicki stoi na stanowisku nierozerwalności małżeństwa, możliwe było jednak: Stwierdzenie, że małżeństwo w ogóle nie zostało zawarte Unieważnienie małżeństwa ważnie zawartego, lecz nieskonsumowanego Dopuszczano też separację „od stołu i łoża”. Prawa Kościoła prawosławnego i Kościołów protestanckich przewidują w pewnych sytuacjach możliwość rozwiązania małżeństwa.	Prawo określało przyczyny, przy których możliwe było orzeczenie rozwodu. Stopniowo jednak wprowadzono regulacje utrudniające jego uzyskanie. Jednocześnie niektóre ustawodawstwa (np.: w Niemczech od 1875r.) wprowadzały dla katolików, oprócz możliwości rozwodu, instytucję zniesienia wspólności małżeńskiej podobną do separacji przewidywanej w prawie kanonicznym.	Ustanie małżeństwa regulowały prawa właściwe dla wyznania małżonków. Stąd w stosunku do katolików nie można było orzekać rozwodów, a z kolei ABGB przewidywał dla Żydów szczególną instytucję z prawa mojżeszowego- list rozwodowy. Również przewidywana przez prawo państwowe śmierć cywilna powodowała rozwiązanie małżeństwa.
Jurysdykcja w sprawach małżeńskich	W całości należała do sądów danego kościoła.	Wyłącznie sądom państwowym.	Należała o sądów państwowych, które jednak uwzględniały normy prawne poszczególnych wyznań.
Źródła prawa	Do XX w.: Rosja, Królestwo Polskie- do dekretu Mikołaja i z 1836r. i II Rzeczpospolita (1918r. nowy kodeks prawa kanonicznego)	We Francji od okresu rewolucji, w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim do 1825r., w Niemczech od 1875r., a w II Rzeczpospolitej- w byłym zaborze pruskim oraz na Spiszu i Orawie do 1922r.	Zapoczątkował go „Ehepatent” Józefa II z 1783r. Występowanie: Landrecht z 1794r., w Królestwie Polskim w latach 1825-1836 oraz w II Rzeczpospolitej- na obszarze Galicji.

120. Systemy regulujące stosunki majątkowe między małżonkami

System regulujący stosunki majątkowe między małżonkami mógł wynikać z:

Ustawy:

Wspólność majątkowa

Występowanie: Niemcy, Prusy do 1598r., Rosja do połowy XVII w.

Zasady:

-wspólnota obejmowała majątek żony i męża wniesiony do małżeństwa oraz nabyty podczas jego trwania

-majątkiem zarządzał mąż, który mógł nim swobodnie dysponować, chociaż w niektórych systemach prawnych do dysponowania nieruchomościami potrzebna była zgoda żony

Dziedziczenie:

-jeżeli nie było potomstwa, cały majątek albo tylko część przypadał żyjącemu małżonkowi

-jeżeli było potomstwo albo powstawała wspólność rodzica i dzieci, albo połowę majątku otrzymywał rodzic, a połowa przypadała dzieciom

Ograniczona wspólność majątkowa

Występowanie: Francja, miasta niemieckie

Zasady:

a) wspólność obejmowała:

- wniesione ruchomości, dochody z dóbr własnych, ruchomości i nieruchomości nabyte w trakcie trwania małżeństwa, ALBO

- wspólnotę dorobku, tj. nabytych podczas trwania małżeństwa ruchomości i nieruchomości, ALBO

- ruchomości zarówno wniesione, jak i nabyte w czasie trwania małżeństwa

b) wspólnym majątkiem zarządzał mąż (jeśli jednak w jego skład wchodziły nieruchomości, mógł nimi dysponować tylko za zgodą żony), wedle większości praw mąż zarządzał także majątkiem własnym żony

Dziedziczenie:

-w przypadku wspólności wniesionych ruchomości wspólny majątek dzielono na dwie części, z których jedna przypadała pozostałemu przy życiu małżonkowi, a druga spadkobiercom zmarłego

-w przypadku wspólności dorobku albo wspólności ruchomości, jeżeli małżeństwo miało wspólne dzieci, to na nieruchomościach zabezpieczano ich prawa majątkowe, natomiast całością zarządzał żyjący małżonek (przy czym potrzebna była zgoda dzieci na dysponowanie nieruchomościami)

-natomiast w przypadku braku potomstwa, wspólny majątek dzielono między pozostałego przy życiu małżonka i spadkobierców zmarłego; w systemie tym stanowisko kobiety było upośledzone, bowiem żona otrzymywała jedynie 1/3 wspólnego majątku, również tylko 1/3 wspólnego majątku przechodziła na spadkobierców żony

Rozdzielność majątkowa

Występowanie: Niemcy, Rosja od poł. XVII w., w Polsce- prawo magdeburskie i średzkie

Zasady:

-oba majątki (żony i męża) pozostawały rozdzielone, każdy z małżonków był właścicielem swego odrębnego majątku

-majątkiem żony (oprócz wyprawy) zarządzał mąż, ale do dysponowania nieruchomościami potrzebna była zgoda żony

Dziedziczenie:

-po śmierci jednego z małżonków majątek przechodził na jego spadkobierców

Rzymski system posagowy

Występowanie: południowa Francja, Niemcy po XVI w.

Zasady:

-posag żony stawał się własnością męża, żona jednak mogła mieć swój własny pozaposagowy majątek

-mąż zarządzał majątkiem posagowym, ale nie mógł go alienować ani obciążać długami; pozaposagowym majątkiem żona dysponowała swobodnie

Dziedziczenie:
-po śmierci męża majątek posagowy wracał do żony

System rządku posagowego

Wystęowanie: polskie prawo ziemskie

Zasady:

a. posag pozostawał własnością żony, mogła mieć ona pozaposagowy majątek:

- gdy posag ustanowiono w formie sumy zapisanej na dobrach, to oddawano je w zastaw użytkowy mężowi

-gdy posag ustanowiono w pieniądzu, sumę posagową oraz wienną zabezpieczał mąż na połowie swoich dóbr-co nazywano oprawą (hipoteka żony)

b. gotówką pozaposagową oraz wienną dysponował mąż, zarządzał także dobrami oprawnymi, ale do dysponowania nimi konieczna była zgoda żony

Dziedziczenie:

- po śmierci męża żona obejmowała dobra oprawne w zastaw użytkowy, aż do czasu wypłaty jej sum posagowych przez spadkobierców jej męża; gdy mąż nie ustanowił wiana- wdowie należał się od spadkobierców męża tzw. wieniec, traktowany jako odszkodowanie za utracone dziewictwo; maż mógł ustanowić dożywocie (tzw. wydział), czyli zapis dla żony na wypadek wdowieństwa, przyznający jej prawo użytkowania części lub całości majątku mężowskiego (bez możności dysponowania nim) do końca jej życia lub ponownego zamążpójścia.

- po śmierci żony dobra oprawne przechodziły na dzieci, natomiast gdy ich nie było, wiano wracało do męża

Umowy:

z intercyzy, tj. z umowy między małżonkami

121. Ewolucja przeszkód małżeńskich w okresie kapitalizmu

Typ wyznaniowy:

Przeszkody zrywające (impedimenta dirimentia), czyniły małżeństwo prawnie niemożliwym, były więc powodami nieważności, np.: pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo naturalne, cywilne (stosunek adopcji) i duchowe (rodzice chrzestni i dzieci), śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd

Przeszkody wzbraniające (impedimenta prohibentia) były tylko zakazami, nie wpływały na ważność już zawartego związku, np.: między osobami należącymi do różnych stanów.

Typ laicki:

Ustawodawstwo napoleońskie- pełnoletni mężczyzna (po 21 roku życia) przed ukończeniem 25 lat musiał uzyskać zgodę rodziców; niezależnie od wieku nupturienci musieli się zwracać do rodziców o radę w tzw. Aktach uszanowania ( kobiety do 25 lat, a mężczyźni do 30); powiększono liczbę przeszkód z pokrewieństwa i powinowactwa

Typ mieszany:

Bliskie pokrewieństwo- w linii prostej bez ograniczenia, a w bocznej do określonego stopnia pokrewieństwa. Małżeństwo z osobą, która nie osiągnęła przepisanego wieku, chorą umysłowo. Bigamia.

Ustawodawstwo francuskie- dekrety z wrześnie 1792r.;

- znosiły liczne ograniczenia dotąd stosowane:

· nie wymagana była zgoda rodziców na zawarcie małżeństwa- z wyjątkiem osób poniżej

21roku życia,

· przeszkody z pokrewieństwa ograniczono do zakazu małżeństwa między krewnymi w linii

prostej oraz między rodzeństwem,

· obowiązywała świecka forma małżeństwa,

· rozwody łatwiej było uzyskać, orzekał o nim urzędnik stanu cywilnego, po wcześniejszym

postępowaniu przygotowawczym.

Ustawodawstwo napoleońskie:

· powiększono liczbę przeszkód z pokrewieństwa i powinowactwa,

· pełnoletni mężczyzna przed ukończeniem 25 lat musiał uzyskać zgodę rodziców,

· nupturienci( kobiety do 25, a mężczyźni do 30 roku życia) musieli zwracać się do

rodziców /w ich braku do dziadków/ o radę w tzw. aktach uszanowania.

· W 1907 r. zezwolono osobom pełnoletnim zawierać małżeństwo bez zgody rodziców

122. Prawo własności na przykładzie poszczególnych kodeksów epoki kapitalizmu

Prawo własności- pełne, przyrodzone i nieograniczone prawo człowieka do władztwa nad rzeczą

Ustawodawca w regulacjach prawnych wyliczał uprawnienia właściciela pełnego (pozytywna definicja własności). Pozytywna strona własności jest tradycyjnie wyrażana tzw. Rzymską triadą uprawnień: Ius possidendi- prawo posiadania Ius utendi, fruendi, abutendi- prawo korzystania i pobierania pożytków, zużycia rzeczy Ius disponendi- prawo rozporządzania

Pozytywne definicje prawa własności

Funkcjonowanie własności podzielonej (niepełnej), do której zaliczano: Dobra lenne Dobra wieczysto- dzierżawne Dobra wieczysto- czynszowe fideikomisy

Definicje pozytywne występowały w następujących kodyfikacjach:

Landrecht pruski z 1794r.

Kodeks cywilny zachodniogalicyjski z 1797r.

ABGB z 1811r. (Austria)- wprowadzano większe ograniczenia prawa

Podział własności na zupełną (tj. właściciel był równocześnie użytkownikiem) i niezupełną, czyli podzieloną.

Prawo jednostki do wyłącznej władzy nad rzeczą.

Tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1835r.

Negatywne definicje prawa własności

Właściciel mógł czynić ze swoją własnością wszystko, byleby w zakreślonych ustawowo granicach.

Występowały w następujących kodyfikacjach:

Code civil- pierwszy kodeks cywilny, który całkowicie zerwał z pozostałościami feudalnego porządku prawnego. Prawo własności-święte i nietykalne. Własność- pełna i absolutna, a wywłaszczenie dopuszczalne było tylko wyjątkowo ze względu na interes publiczny i tylko za słusznym odszkodowaniem.

Szwajcarski ZGB 1907-1912r. i niemiecki BGB 1896 r.- kodeksy te wprowadzały większe ograniczenia prawa własności, m.in.: z tytułu praw sąsiedzkich (BGB), „ze względu na dobro ogólne”(ZGB)

123. Hipoteka w Kodeksie Napoleona i na ziemiach polskich w okresie zaborów. Księgi wieczyste.

Hipoteka (umowny zastaw bez dzierżenia na nieruchomości)- ograniczone prawo rzeczowe ustanawiane na nieruchomości, a służące zabezpieczeniu zapłaty długu pieniężnego. Prawo to wpisane do księgi wieczystej staje się skuteczne wobec każdorazowego właściciela nabytej nieruchomości.

Zasady prawa hipotecznego

zasada pisemności (inaczej zasada jawności materialnej)- ustanowienie hipoteki wymagało dla swojej ważności odpowiedniego wpisu w księdze

zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (inaczej zasada dobrej wiary)- stan obciążenia nieruchomości zawarty w księgach wieczystych odzwierciedla stan rzeczywisty; nikt, kto działał w zaufaniu do ksiąg wieczystych, nie mógł doznać uszczerbku majątkowego

zasada dostępności (inaczej jawności formalnej)- wgląd do ksiąg hipotecznych jest upubliczniony i każdy zainteresowany ma możliwość sprawdzenia stanu obciążenia nieruchomości

zasada szczegółowości- przedmiot zabezpieczenia oraz suma wierzytelności były ściśle określone, co wpisane było do stosowanej księgi

zasada pierwszeństwa- pierwszeństwo zaspokojenia z obciążonej nieruchomości przysługiwało temu wierzycielowi, którego hipoteka została wpisana najwcześniej (prior tempore, potior iure- pierwszy w czasie, lepszy w prawie)

W Kodeksie Napoleona występowała zasada tajności- nie przewidywała dla ważności ustanowienia hipoteki jakichkolwiek wpisów do ksiąg, wystarczała sama umowa między wierzycielem a dłużnikiem.

Hipoteka francuska nie była oparta na zasadach szczegółowości, jawności.

Wpisy hipoteczne nie miały też charakteru wieczystego i wygasały, w razie nieodnowienia, po 10 latach.

Hipoteka w Królestwie Polskim

Uregulowana była ustawami hipotecznymi:

Z 1818r.- prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach; odrębne dla każdej nieruchomości księgi hipoteczne- dobra ziemskie i nieruchomości położone w miastach wojewódzkich

Ustawa z 1825r.- modyfikowała i uzupełniała poprzednią; obowiązek prowadzenia ksiąg hipotecznych na małe nieruchomości ziemskie i mniejsze miasta.

Austriacka ustawa z 1871r.- obowiązek wpisywania do ksiąg gruntowych aktów nabycia, przeniesienia i ograniczenia prawa własności nieruchomości

W 1932r. obowiązujące w dawnym Królestwie Polskim prawo hipoteczne rozciągnięto na pozostałe ziemie byłego zboru rosyjskiego

Hipoteka w Królestwie Polskim mogła być ustanowiona:

- z mocy prawa,

- wyroku sądowego,

- w drodze umowy.

Prócz powyższych zasad nowe ustawodawstwo hipoteczne wprowadzało:

zasadę legalności hipotecznej- zgodnie z którą istniał obowiązek zatwierdzania- przez właściwy wydział sądu- aktów, które miały być wpisane do ksiąg hipotecznych

zasadę niepodzielności hipoteki, gwarantującą niezmienność uprawnień wierzyciela, mimo ewentualnego podziału majątku dłużnika (np.: w wyniku sprzedaży części nieruchomości)

Księgi wieczyste- urzędowe, jawne rejestry, prowadzone w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości.

W myśl konstytucji sejmowej- O ważności zapisów z 1588r., księgi inskrypcji (obejmujące sprawy dotyczące nieruchomości) prowadzono zgodnie z zasadami:

jawności materialnej- zgodnie z którą dla ważności czynności prawnych dotyczących nieruchomości (np.: przeniesienie własności, ustanowienie hipoteki) konieczny był wpis do ksiąg wieczystych (wynikała z niej zasada dobrej wiary)

jawności formalnej (zasada dostępności)- każdy mógł się zapoznać ze stanem prawnym danej nieruchomości poprzez wgląd do ksiąg wieczystych

W Królestwie Polskim od 1818r. prowadzono księgi hipoteczne (wieczyste) tylko dla większej własności ziemskiej i miejskiej. Od 1825r. czyniono to także dla innych nieruchomości, co nie było jednak obligatoryjne.

W Galicji w okresie reform józefińskich dla tzw. dóbr dominikalnych (tj. takich, które mogła nabywać jedynie szlachta, a wyjątkowo mieszczanie Lwowa) sporządzono w 1780r. Tabulę Krajową, spełniającą dla nich funkcję ksiąg wieczystych.

W Prusach system ksiąg gruntowych normowała Powszechna ordynacja hipoteczna z 1783r. Po utworzeniu II Rzeszy Niemieckiej ustrój ksiąg gruntowych uregulowała ustawa z 1897r.

124. Zasada swobody testowania i jej ograniczenia w prawie okresu kapitalizmu

Spadek- ogół pozostawionych przez zmarłego (spadkodawca) praw i zobowiązań majątkowych przechodzących na określone osoby (spadkobiercy)

Swoboda testowania- swoboda rozporządzania majątkiem przez spadkodawcę bądź to na podstawi testamentu, bądź też na podstawie umowy dziedziczenia

Ograniczenia swobody testowania

Na zachodzie Europy w XVI w. rozwinęły się instytucje (zachowek i rezerwa) mające na celu ochronę praw dziedziców koniecznych- najbliższych krewnych, którzy otrzymaliby spadek w drodze dziedziczenia ustawowego. Instytucji tych nie stosowano w razie uzasadnionego pominięcia krewnego w testamencie (wydziedziczenie).

	zachowek	rezerwa
Rozwój i zastosowanie	Na podstawie prawa rzymskiego (ABGB, BGB, kodeks cywilny z 1964r.)	Na podstawie prawa germańskiego. (W szwajcarskim ZGB odpowiednikiem instytucji rezerwy jest część obowiązkowa)
Kiedy przysługiwało roszczenie?	W razie nieuwzględnienia bądź niepełnego uwzględnienia praw dziedzica koniecznego w testamencie.	W razie naruszenia przez testatora części majątku, którą musiał przeznaczyć dziedzicom koniecznym.
Jakie?	Dziedzic konieczny mógł wystąpić z roszczeniem obligacyjnym do dziedzica testamentowego.	Dziedzicowi koniecznemu przysługiwało roszczenie rzeczowe do dziedzica testamentowego, a ewentualnie też do obdarowanych przez testatora.
O co?	Zazwyczaj o połowę części, jaką by dziedzic konieczny otrzymał w razie braku testamentu.	O zmniejszenie zapisów, a nawet darowizn dokonanych za życia, w stosunku do każdego, kto skorzystał na naruszeniu części majątku.
Konsekwencje	Nie prowadzi do rozdrobnienia majątku, bo roszczenie obligacyjne jest skierowane na pieniądze, a nie na np.: część nieruchomości.	Prowadzi do rozdrobnienia majątków: roszczenie rzeczowe skierowanie jest na konkretną część majątku.

125. Zasada powszechności praw spadkowych i jej ograniczenia w prawie okresu kapitalizmu

Powszechność i równości prawa spadkowego- każdy mógł zostać spadkobiercą, jeśli został do tego powołany.

Ograniczenia:

- ordynacje lub fideikomisy pozwalające na odrębne uregulowanie kwestii dziedziczenia w dobrach arystokratycznych - austriacki ABGB i niemiecki BGB

- „upośledzenie” (prawne) dzieci nieślubnych

- polityka społeczna - dot. dziedziczenia gospodarstw wiejskich - nadmierne rozdrobnienie gospodarstw chłopskich doprowadziło do ograniczenia praw spadkowych wszystkich ewentualnych spadkobierców na rzecz jednego- (zwykle) najstarszego syna

- niegodność dziedziczenia (ograniczenie równości), np.: pokrzywdzenie spadkodawcy „na czci, ciele lub majątku”, zabicie go (ABGB), rozmyślne i bezprawne przeszkodzenie w sporządzeniu lub uchyleniu rozporządzeń na wypadek śmierci (BGB) czy utrzymywanie związków cudzołożnych lub kazirodczych ze spadkodawcą (ABGB)

126. Zasada swobody umów w okresie kapitalizmu

Swoboda umów- swoboda kształtowania przez strony w drodze umowy stosunku cywilnoprawnego w postaci zobowiązania, a nadto swoboda zawarcia lub niezawarcia umowy i zaciągnięcia zobowiązania, swoboda wyboru kontrahenta, jak i możność zawierania umowy bez zachowania szczególnej formy.

Równość stron- obie strony stosunku obligacyjnego są traktowane jako równe z punktu widzenia prawa cywilnego.

127. Zasady odpowiedzialności cywilnej w okresie kapitalizmu

Odpowiedzialność cywilna -jej podstawą wymienioną we wszystkich kodyfikacjach była wina. Winę należało udowodnić (domniemanie niewinności).

Co do zasady odpowiedzialności nie ponosiły osoby pozbawione świadomości swych działań (małoletni, umysłowo chorzy); czasami jednak ustawodawstwo nakładało na te osoby obowiązek zapłaty odszkodowania ze względów słuszności (zwłaszcza gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim zobowiązanym do nadzoru, lub gdy było to uzasadnione stanem majątkowym stron) - ABGB i BGB

     Niektóre kodeksy uzależniały zakres odpowiedzialności od stopnia winy. ABGB wyróżniał 3 stopnie winy i odpowiedzialności:

- zły zamiar (dolus)

- niedbalstwo rażące (culpa lata)

- niedbalstwo zwykłe

     

Odpowiedzialność za cudze czyny, ponosiły osoby zobowiązane z mocy ustawy lub umowy do nadzoru nad osobami wyrządzającymi szkodę (np. zgodnie z art. 1384 KN rodzice, opiekunowie, nauczyciele, panowie, zleceniodawcy). Opierała się na zasadzie domniemania winy (strona odpowiedzialna musiała udowodnić swoją niewinność).

     

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy też początkowo była oparta na zasadzie winy osoby odpowiedzialnej

128. Zasady nowożytnego procesu cywilnego

a) zasada dyspozycyjności- strony były wyłącznymi dysponentami swych roszczeń (mogły zrzec się swego roszczenia, uznać roszczenie przeciwnika, zawrzeć ugodę, itp.), wywierały decydujący wpływ na tok procesu i nikt wbrew swej woli nie mógł być zmuszony do złożenia skargi cywilnej (nemo invitus agere cogitur). Sąd nie mógł ani wszczynać postępowania, ani też orzekać o tym, co nie było przedmiotem żądań stron procesowych (ne eat iudex ullta petita partium- niech sędzia „nie wychodzi” poza żądania stron)

b) zasada kontradyktoryjności- sporne stanowiska stron (przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego należy do stron)

c) zasada ustności i bezpośredniości- postępowanie ustne: składanie wniosków i oświadczeń, zeznania świadków; zasada bezpośredniości- sąd bezpośrednio stykał się z materiałem procesowym (żądania i stwierdzenia stron, zeznania świadków)

d) zasada jawności- postępowania były jawne (jawność rozprawy, publiczne ogłaszanie wyroków, itp.)

e) zasada swobodnej oceny dowodów- sędzia mógł bez skrępowania oceniać materiał dowodowy

f) zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego- dążono, aby postępowanie, które miało na celu zgromadzenie materiału faktycznego i dowodowego mogło być jak najszybciej rozstrzygnięte

129. Doktryny prawa karnego w epoce nowożytnej.

W okresie postępów i utrwalania się ustroju kapitalistycznego, dominowała szkoła klasyczna, która uznawała postulaty XVIII- wiecznego kierunku humanitarnego, oparła się jednak na założeniach filozofii idealistycznej, w szczególności na koncepcjach Kanta i Hegla. Obaj wychodzili z założenia, że istnieje konieczność odcierpienia przez sprawcę pewnej dolegliwości- kary- w odwecie za zło, które popełnili.

Kant uznawał teorię odwetu jako etyczną konieczność. Uważał on, że naruszenie nakazów pociąga za sobą obowiązek ukarania przez państwo, aby przywrócić porządek. Kant uważał karę sądową za sprawiedliwą tylko wtedy, jeżeli państwo wymierzy ją jedynie z poczucia obowiązku, bez względu na korzyść, jaką ta kara mogłaby przynieść społeczeństwu lub winowajcy. ( krytyka poglądu, że kara musi mieć cel odstraszający lub poprawczy).

Hegel uważał, że prawo jest urzeczywistnieniem „rozumnej idei woli”, natomiast przestępstwo zaprzeczeniem tej idei, kara natomiast logicznym i usprawiedliwionym następstwem. (teoria odwetu dialektycznego).

Szkoła klasyczna uznawała działanie przestępne za akt „wolnej woli” jednostki. Domagała się dla przestępcy kary sprawiedliwej, opartej na idei odpłaty, wychodząc z założenia, że sprawiedliwy odwet ma już w sobie samy, użyteczność społeczną, bo uświadamia społeczeństwu czym grozi popełnienie przestępstwa. Szkoła ta skierowała wielką uwagę na dogmatykę prawa karanego, w szczególności na opracowanie ścisłych pojęć z dziedziny prawa karnego i właściwej systematyki tego prawa.

Do przedstawicieli szkoły klasycznej należeli: J.P. Anzelm Feuerbach, we Francji Rossi i Ortolan, w Rosji N.S. Tagancew. Głównym założycielem szkoły był Feuerbach, który stworzył m.in. teorie kary, określanej „przymusem psychologicznym”. Szukał on usprawiedliwienia kary w sile odstraszającej- wg niego samo zagrożenie kara jest głównym czynnikiem oddziaływującym psychologicznie na ludzi i powstrzymujących ich od popełnienia przestępstwa.

Kontynuacje kierunku klasycznego stanowił kierunek normatywny, rozwijający się w II poł. XIX w w Niemczech. Wg tej szkoły podstawowym zadaniem nauki prawa karnego jest badanie przepisów prawnych pod względem formalnym, bez wdawania się w rozważania pozaprawne. Przedstawicielem był K. Binding, które reprezentował podobne poglądy do tych, jakie w dziedzinie cywilistyki wyrażał B. Windscheid.

Jako reakcja przeciwko kierunkowi klasycznemu i normatywnemu powstał kierunek zwany naturalistycznym.

Przedstawicieli tego kierunku można podzielić na 2 szkoły: - antropologiczną i - socjologiczną.

Założycielem szkoły antropologicznej był Włoch, Cesare Lombroso. Lombroso na podstawie swych badań wysunął tezę, że znaczna część przestępców jest przestępcami urodzonymi. Przestępstwo zaś jest zjawiskiem nie społecznym, ale przyrodniczym. Przywiązywał dużą wagę do badań cech zewnętrznych człowieka (szczególnie rozmiaru i kształtu czaszki) i wyodrębnił antropologiczny typ przestępcy. Walka z przestępcami powinna więc m.in. polegać na leczeniu przestępcy, obciążonego dziedzicznie popędem do zbrodni albo tez na traktowaniu przestępcy jako nieuleczalnie chorego.

Przedstawicielem szkoły socjologicznej był F. von Liszt. Szkoła ta odrzucała lombrozowską koncepcję urodzonego przestępcy i wskazywała na to, że przestępstwo jest zjawiskiem społecznym. Badał przede wszystkim związki zachodzące między przestępstwem a czynnikami socjalnymi (np. nędza, bieda, brak oświaty). W wielu krajach zaczęto wprowadzać nowe instytucje prawa karnego, środki wychowawczo- poprawcze dla nieletnich, warunkowe zawieszenia kary itp.

Zasługa kierunku naturalistycznego było oderwanie się od rozważań czysto formalnych i zwrócenie większej uwagi na czynniki zewnętrzne decydujące o przestępczości.

130. Podstawowe zasady prawa karnego epoki kapitalizmu

a) zasada publicznoprawna (naczelna)- przestępstwo zagraża ogólnemu ładowi i porządkowi publicznemu, musi więc być ścigane przez państwo

b) tylko ustawa jest źródłem prawa karnego

c) nie ma przestępstwa ani kary bez ustawy (wyjątek: Rzesza hitlerowska, ZSRR), przy czym ustawa nie może działać wstecz (lex retro non agit), w wypadku gdy poprzednia ustawa przewiduje karę łagodniejszą

d) przestępcy nieletni winni być karani inaczej niż dorośli

e) wykroczenia (drobne przekroczenia prawa karnego), w niektórych państwach ścigane i karane przez wladze policyjno-administracyjne

f) katalog przestępstw (odrzucenie przestępstw przeciwko moralności i religii, np.: samobójstwo, herezja, apostazja)

g) Podstawowa kara to pozbawienie wolności; zróżnicowanie sankcji karnych w zależności od typu przestępcy (tzw. typologia przestępców); zlikwidowano kary okrutne i hańbiące; karę śmierci ograniczono do wyjątkowych wypadków, a gdzieniegdzie zniesiono ją całkowicie (w postępowaniu zwyczajnym)

h) rozbudowa systemu środków zabezpieczających typu: izolacyjnego, leczniczego (np.: umieszczenie w zakładzie leczniczym) i administracyjnego, stosowanych wobec przestępców recydywistów lub niebezpiecznych

131. Proces mieszany w postępowaniu karnym okresu kapitalizmu

Proces mieszany= elementy procesu inkwizycyjnego + elementy procesu skargowego

(przestępstwa ścigane były z urzędu, niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego; postępowanie przygotowawcze(dochodzenie wstępne, śledztwo) prowadzone było przez organa państwowe (prokuratura, policja pod nadzorem prokuratury)).

(sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na podstawie skargi wniesionej przez uprawniony podmiot, inny niż sąd, np.: prokurator. Rozprawa opierała się na zasadzie kontradyktoryjności, tj. sporności.)

- Wyraźnie oddzielono trzy funkcje:

-oskarżenia (prokurator)

-sądzenia (właściwy sąd)

-obrony (obrońca lub sam oskarżony)

- Sądy przy rozstrzyganiu spraw kierowały się:
-zasadą domniemania niewinności oskarżonego

-zasadą in dubio pro reo (w razie wątpliwości należy orzec na korzyść oskarżonego)

-zasada swobodnej oceny dowodów przez sędziego

-zasada jawności i ustności procesu karnego

132. Udział czynnika społecznego w procesie karnym okresu kapitalizmu

Przysięgli- przedstawiciele społeczeństwa nie będący fachowymi prawnikami.

W Anglii są dwie ławy przysięgłych: oskarżająca i orzekająca (decyduje jednomyślnie tylko o winie, o wymiarze kary decyduje sędzia zawodowy)

We Francji ława orzekająca (werdykt zapada większością głosów, przy czym ława współdecyduje z sędzią o karze)

Niemcy- ławy przysięgłych oraz dla lżejszych spraw postępowanie z udziałem ławników zasiadających i sądzących wraz z fachowym sędzią

---