I. KRYTYCZNA ANALIZA WSPÓŁCZESNYCH WYZWAŃ W STUDIOWNIU FILOZOFII
Dlaczego filozofia?
Kiedyś człowiek wykształcony był wyspecjalizowany we wszystkich dziedzinach, np. jak Mikołaj Kopernik. Dziś człowiek kształci się w jednym kierunku, np. genetyki, filozofii, prawa, ekonomii itd. Nauki coraz bardziej się dziś specjalizują, stają się coraz bardziej fragmentaryczne. Przez co zaczynają się lekceważyć, izolują się od siebie. Naukę można uprawiać bez granic. Filozofia rozpoczyna spór o istotę nauki. Najlepiej byłoby, gdyby panował INTERDYSCYPLINARYZM, czyli mieszanie nauk, wspólne relacje między naukami. Interdyscyplinaryzm niesie również niebezpieczeństwo, ponieważ dane nauki próbują dominować, panuje walka o słuszność metody. Poszukujemy wspólnej bazy do nauki, poszukujemy pytania, które zachęciłoby nauki do współpracy. Filozofia mogłaby być szansą dla spotkania się nauk.
Cechą charakterystyczną człowieka jest ciekawość poznania. W dzisiejszych czasach nastąpił w niesamowitym tempie rozwój nauki. Wraz z nim powstała pokusa wiedzy bez granic, bez pytań o sens natury, istnienia. Jest to ogromne zagrożenie dla dzisiejszej cywilizacji. Filozofia stawia najważniejsze pytania o sens nauki: dlaczego poszukujemy wiedzy? Jaki mamy w tym cel? Kto poszukuje?
Filozofia jest niewygodnym partnerem dla nauki, ponieważ weryfikuje jej cel. Jest ona bardzo ważna, ponieważ próbuje wprowadzić naukę na odpowiednie tory. Naukowcy muszą mieć swoje zasady i muszą się ich trzymać. Dziś ludzie dzielą się wiedzą za pieniądze, zdobywają ją w celu panowania i zysku. Powinno się uprawiać naukę w celu osiągnięcia wspólnoty, możliwości przetrwania.
Zmieniła się kondycja Europy. Już nie jest kontynentem dominującym ani politycznie, ani gospodarczo, ani kulturowo. Już nie narzuca swojej wiary chrześcijańskiej, nie kolonizuje, nie jest jednolita, łacińska. Dotychczasowy sposób istnienia Europy(apodyktyczny, władczy) wypracował w kondycji Europejczyków nawyki, np. wyższości i trudności w otwarciu się na innych. Powstał nowy status Europy. Społeczeństwo europejskie stało się pluralistyczne, panuje większe przemieszczenie się ludności, społeczeństwo dynamizuje się. Panuje rewolucja elektroniczna, ludzie mają bardzo dobrą możliwość zawierania nowych kontaktów, co powoduje rozwój komunikacji. Dzięki komputerom i przemieszczeniom można dostrzec nierówności gospodarcze, polityczne i społeczne.
Filozofia dialogu
Ludzie powinni otworzyć się na innych, być tolerancyjni, chcieć zrozumieć innych; mieć świadomość, że ktoś myśli inaczej i akceptować to, że ktoś widzi świat inaczej. Ludzie posiadają skłonność do narcyzmu, zamykają się w sobie, nie próbują zrozumieć innych, nie wkładają w to żadnego wysiłku.
II POCZATKI FILOZOFII HUMANISTYCZNEJ
1. Sofiści
a) nowy charakter filozofii
- zmienione warunki życia(demokracja ateńska, upowszechnienie filozofii)
- nowe wymogi wobec filozofii(zwrócenie uwagi w badaniach filozoficznych na człowieka, nowe cele praktyczne filozofii, jak np. pomoc w zarządzaniu życiem publicznym)
- zmiany w metodzie filozoficznej(przysunięcie uwagi na doświadczenie i analizę faktów, wprowadzenie pojęcia "doświadczenie" rozumiane jako obserwowanie faktów i szukanie uchwytnych związków między nimi)
b) główni przedstawiciele:
- Protagoras z Abdery
- Goriasz z Leontinoj
c) założenia filozoficzne:
- sceptycyzm(nie można poznać prawdy)
- relatywizm(nie ma czegoś stałego)
- indywidualizm(każdy inaczej odczuwa otaczający świat)
- konwencjonalizm(wszystko jest umowne)
- idea siły(liczy się siła, fizyczność, poprzez siłę jestem w stanie coś osiągnąć, przemoc)
- początki estetyki(sztukę uprawiał dla sofistów także kamieniarz itp.)
2. Sokrates(ok. 470-399 r.p.n.e.)
Sokrates jest najbardziej tajemniczą postacią w historii filozofii. Nie napisał ani jednego zdania, a jednak wywarł wielki wpływa na rozwój myśli europejskiej. Większą część życia spędził z ludźmi, których spotykał na rynku miasta. Nie przywiązywał żadnej uwagi do wyglądu zewnętrznego. Gardził dobrami materialnymi i prowadził skromne życie. Życie Sokratesa znamy przede wszystkim dzięki Platonowi, który był jego uczniem. Sokrates sam siebie nazywał filozofem, czyli tym, który poszukuje mądrości. Sokrates jedynie rozmawiał z ludźmi, stawiał im pytania. W trakcie pogawędki zmuszał swego rozmówcę, by dostrzegł słabość swojego myślenia. Sokrates, udając nieświadomego, zmuszał napotkanych ludzi, aby używali rozumu.
a) Filozofia łączy się z życiem filozofa. Historią, środowiskiem, tym kim byli jego rodzice, to wszystko wpłynęło na filozofię Sokratesa. Był on synem rzeźbiarza i akuszerki. Miał być kamieniarzem, lecz wybrał filozofię. Praca matki stała się jego filozofią, bo tak jak ona wydobywała dzieci, tak on chciał wydobywać prawdę z filozofii. Poszukiwanie prawdy to rozmowa z drugim człowiekiem. Znajdowanie jej w drugim człowieku.
b) Metoda filozofii - droga do prawdy
Sokrates stosował dwie metody dyskusji:
I etap - metoda negatywna, zwana elenktyczną. Cel - osiągnięcie wiedzy/niewiedzy("wiem, że nic nie wiem")
Fałszywą tezę przeciwnika przyjmował za prawdziwą i kolejnymi pytaniami doprowadzał do stwierdzenia sprzecznego z pierwotnym. Celem tego zabiegu było zdemaskowanie fałszywej wiedzy.
II etap - metoda pozytywna, zwana hełrystyczną lub majeutyczną(wydobywanie prawdy, zadawanie pytań, by sam rozmówca - pytany doszedł do prawdy, prawda jest w człowieku, który z natury jest dobry)
Sokrates uważał, że każdy człowiek nosi w sobie prawdziwą, intuicyjną wiedzę o dobru. Jeśli więc uzna, że jego dotychczasowa wiedza jest fałszywa("wiem, że nic nie wiem"), wtedy przy pomocy kolejnych pytań można człowiekowi pomóc odkryć tę wiedzę.
c) Metodologia naukowa
- Krytyka relatywizmu
- poszukiwanie cech wspólnych dla pewnej grupy zjawisk
- poszukiwanie cech wspólnych prowadzi do istoty rzeczy, która ma swoje odbicie w umyśle poprzez pojęcie
- pojęcie jest intelektualnym obrazem istoty rzeczy
- "definicja" wiedzieć naukowo, oznacza definiować
d) Intelektualizm etyczny
- wprowadził pojęcie cnoty(cnota jest wiedzą moralną - zło to niewiedza; arytologia - nauka o cnotach)
- prawa dotyczące cnoty są niezmienne i niekonwencjonalne, lecz wypływają z natury rzeczy
- natura człowieka jest dobra, stąd sama kryje wskazania postępowania, należy je tylko wydobyć z wnętrza
- cnota - z pojęcia intelektualnego stała się pojęciem seksualnym
Sokrates był pierwszym, który wyróżnił dobra moralne, właściwy przedmiot etyki i za to nazwano go ojcem etyki. Jego zdaniem tylko to, co dobre, jest naprawdę pożyteczne. Ludzie dlatego często błądzą i działają wbrew własnemu pożytkowi, że nie wiedzą, co jest dobre. Twierdził, że czyn jest wtedy niezawodnie dobry, gdy wypływa z niego pożytek. Szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobro, a największym dobrem jest cnota. Wszelkie zło może pochodzić jedynie z nieświadomości, bo nikt umyślnie i ze świadomością nie czyni zła. Moralność jest wszystkim, czego potrzebują ludzie do dobrego życia. Sokrates był przekonany, że cnota jest wiedzą, a wiedza potrzebna do cnoty jest to wiedza etyczna. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Utożsamianie cnoty z wiedzą było najważniejsze w jego poglądach. Uważał, że prawdziwa wiedza o tym, co sprawiedliwe, musi zmusić ludzi do przedkładania dobra nad zło. Sądził, że sama wiedza wystarcza do tego, by być szczęśliwym, niepotrzebne są dobra materialne.
3. PLATONIZM - OBIEKTYWNY IDEALIZM
Najwybitniejszym uczniem Sokratesa był Platon. Opisał on całą filozofię Sokratesa. Założeniem jego filozofii było to, że w pojęciach zawarta jest wiedza bezwzględna i pewna. Tylko pojęcia ogólne zwierają pewną i powszechną prawdę o bycie. Uważał, że podmiotem pojęć nie mogą być rzeczy, lecz musi nim być jakiś inny byt, który jest doskonały i niezmienny. Nazwał go ideą. Idei jest wiele, są wieczne i stanowią odrębny świat. Uważał, że świat idei jest zbudowany hierarchicznie: od najniższych do coraz ogólniejszych. Za najwyższą uważał ideę dobra.
Zdaniem Platona to, co mamy okazję poznać za pomocą zmysłów i zobaczyć, to jedynie marne odbicie idei. Zjawiska, które napotykamy i obserwujemy w przyrodzie tworzą świat rzeczy realnych, przemijających i zniszczalnych. W świecie idei istnieją niezniszczalne, niezmienne i wieczne wzorce. Zdaniem Platona prawdziwym bytem są wieczne i niezniszczalne idee, a rzeczy są jedynie odbiciem, cieniem tego prawdziwego bytu. Prawdziwym bytem są właśnie idee. Zdaniem Platona człowiek żyje w świecie pozoru. Wokół niego są rzeczy przemijające, zniszczalne, ale realne. Gdzieś poza nami, niezależnie od naszej świadomości, istnieje świat idealny, który jest wieczny, doskonały i niezniszczalny. Idee i zjawiska są jednak ze sobą ściśle związane. Idee są wzorcami rzeczy, a rzeczy są uzależnione od idei. Są jakby ich cieniami.
Człowiek według Platona jest najważniejszą istotą w świecie zewnętrznym. Podstawowym składnikiem jego bytu jest dusza - należy ona do świata idealnego, ciało - do świata zewnętrznego. Dusza jest wieczna, ciało przemija z czasem. Celem duszy jest to, co idealne, celem ciała - to, co zmysłowe.
Stanowisko Platona na temat postrzegania świata nazywamy idealizmem obiektywnym. Idealizmem, ponieważ zakłada, że rzeczywistość w swojej istocie nie jest czymś materialnym, lecz duchowym. A obiektywnym, gdyż przyjmuje, iż ten byt duchowy, idealny istnieje niezależnie od człowieka i jego świadomości. Platon wprowadza skrajny dualizm między światem materialnym, a duchowym, między poznaniem zmysłowym, a umysłowym, między materią i duchem, między ciałem i duszą, między jednostką i społeczeństwem.
NAUKA O PAŃSTWIE
Celem państwa powinno być dążenie do powszechności o stałości. Platon podważa kult jednostki w społeczeństwie, jednostka się nie liczy. fundamentem stałości i wspólnego celu jest wiedza, to mądrość zapewnia stałość. Idealne państwo ma charakter hierarchiczny:
- na początku są władcy
- potem strażnicy
- później rzemieślnicy.
Idealne państwo jest ascetyczne. Platon krytykuje dążenie jednostki do dobrobytu. Obywatel ma żyć dla państwa. Platonowi nie podobała się demokracja ateńska. Jego filozofia stała się fundamentem totalitaryzmu.
4. ARYSTOTELES
Był uczniem Platona. Arystoteles był jednym z najbardziej wszechstronnych myślicieli greckich, stworzył podstawy rozwoju wielu nauk szczegółowych. Najbardziej znaczącym wkładem Arystotelesa do dziejów kultury jest jego logika. Arystoteles był pierwszym, który próbował uporządkować myślenie nie tylko zgodnie z jego treścią, lecz również stosowanie do formy. Arystoteles nawiązywał do myśli Platona. Niepokoiła go także zmienność świata, ale twierdził, że nie jest ona przeszkodą. Byt jest jednostkowy, a wiedza ogólna. Dla Platona z ogółu wynikał szczegół zarówno w rzeczywistości, jak i w wiedzy oraz poznaniu. Dla Arystotelesa jest inaczej. W poznaniu przechodzi się od szczegółu do ogółu. Dla Platona do poznania wystarczył sam rozum, za to dla Arystotelesa ważną rolę odgrywają także zmysły. Poznanie jest bierne, czysto odtwórcze. Aktywność umysłu polega na poszukiwaniu istoty rzeczy, ujęcia tego, co ogólne. Prawdy ogólne, na jakie rozum przystaje, godne są całkowitego zaufania. W odróżnieniu od Platona, Arystoteles żywił przekonanie, że byt jest samoistny, czyli jest substancją. Prawda istnieje po środku, zmienia się coś w świecie, ale nie zmienia się wszystko. Akt jest aktualnym stanem bytu. Możność to stan zdolności. Sama zmiana to proces, w którym możliwość przechodzi w stan urzeczywistnienia. Rzeczy mają swoją przyczynę, ale musi istnieć przyczyna pierwsza. Taką przyczyną jest Bóg, który wprowadził świat w ruch, ale nie jest on twórcą. Etyka jest dobrem ostatecznym, które kieruje wszelkim działaniem ludzkim, jest to szczęście. Arystoteles był twórcą logiki - rozumowania. Sylogizm - najprostszą formą dowodu jest wnioskowanie z dwóch sądów mających jedno wspólne pojęcie, np.
1. Człowiek jest istotą śmiertelną
2. Sokrates jest człowiekiem
3. Sokrates jest istotą śmiertelną.
Człowiek będzie szczęśliwy jedynie wtedy, gdy wykorzysta wszystkie swoje możliwości i zdolności. Arystoteles uważał, że istnieją trzy formy szczęścia: pierwsza to życie wśród przyjemności i namiętności, druga życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela, a trzecia to życie filozofa. Człowiek, aby był naprawdę szczęśliwy musi spełniać wszystkie trzy warunki jednocześnie.
Idea złotego środka - czyny ludzkie są wtedy cnotliwe, gdy zachowujemy umiar. Wszelki nadmiar lub niedomiar jest niedopuszczalny. Ujemna moralnie jest zarówno przesadna powściągliwość, jak i przesadne folgowanie sobie. Oczywiście środek nie jest czymś absolutnym, lecz względnym. Zależy on od jednostki działającej i od przedmiotu działania, jak również od czasu, miejsca i okoliczności towarzyszących.
Dla Arystotelesa najwyższą formą ludzkiej wspólnoty jest państwo, człowiek to istota polityczna, która potrzebuje życia w społeczeństwie.
III ŚREDNIOWIECZE
Większość historyków uważa, że średniowiecze to okres między końcem Cesarstwa Zachodniego w 476 r., a upadkiem Konstantynopola w 1453 r. W historii filozofii natomiast za koniec starożytności uważa się symboliczną datę 529 r.(zamknięcie szkoły platońskiej). Chrześcijaństwo staje się religią państwową od Edyktu Mediolańskiego Teodozjusza z 380 r. Wcześniej było uważane za sektę. Światopogląd religijny był punktem dla rozwoju myśli filozoficznej. Jeśli nacisk kładziemy na chrześcijaństwo to punktem przełomowym winien być żyjący ponad 100 lat wcześniej św. Augustyn. Z drugiej zaś strony nie wolno zapomnieć, że myśl średniowiecza osiągnęła swój punkt szczytowy dzięki nawiązaniu do Platona, Arystotelesa i neoplatoników.
Główne cechy filozofii średniowiecza:
a) Filozofia próbuje skonfrontować się z wiarą, poszukuje sprzeczności
b) Konfrontacja z tekstami świętymi
c) Filozofia dąży do szerokiego oświecenia kultury określonej przez religię
d) Pomocnicza rola filozofii względem teologii i wiary
e) Doświadczenie przyrodnicze traci na znaczeniu
f) Filozofia średniowiecza podejmuje się rozwinięcia filozofii starożytnej.
ŚW. AUGUSTYN
Wychował się w okolicach Rzymu. Od początku nie był osobą wierzącą. Był daleko od chrześcijaństwa. Był związany z sektą - manicheizmem, który głosił pogardę dla ciała i cielesności. Pod wpływem manicheizmu napisał pierwsze dzieła. Duży wpływ na jego sposób patrzenia na życie wywarł jego pobyt w Mediolanie i spotkanie z biskupem Ambrożym. Zapragnął on stabilizacji w myśleniu. Przyczyniło się to do przyjęcia chrztu i nawrócenia się na wiarę chrześcijańską.
a) Teocentryczna teoria bytu
Augustyn rozwinął teorię hierarchii o ideę Boga. Bóg jest jednak bezpośrednim i najwyższym twórcą świata materialnego, dusza jest boską ideą stworzoną na wzór samego Boga.
b) Teoria poznania
Augustyn twierdził, że nie można osiągnąć prawdy poprzez zmysły, tylko przez kontakt ze światem, idei.
Teoria iluminacji - inicjatywę przejmuje człowiek i sam dochodzi do prawdy. Boga doświadcza sam w sobie. Intelektem nie jesteśmy w stanie dojść do Boga.
c) Wolna wola - tym wyróżnia się człowiek
Wolna wola to największe ryzyko, jakie dał Bóg ludziom. Wolna wola nakłania do zła. Dobro jest efektem wyboru. Bóg wkalkulował zło w życie, nie stworzył zła. Zło to szaleństwo człowieka.
d) Teoria państwa i pokoju
W jego filozofii odnajdujemy ślady myśli platońskiej. Augustyn widział zmierzch cesarstwa. Św. Augustyn mówi, że nie ma takiego państwa, które jest w stanie wyeliminować biedę i konflikty. Kładzie nacisk na sprawiedliwość osobistą i brak zainteresowania instytucjonalną stroną państwa. Instytucja nie jest w stanie sama czynić dobra. Osobiście czyniąc dobro ludzie są w stanie pokonać zło i czynić. Augustyn toleruje państwo, bo bez niego człowiek nie jest w stanie zapanować nad złem. W kontekście państwa wprowadził on pojęcie wojny sprawiedliwej. Nie można poddać się złu. Przed rozpoczęciem wojny konieczne jest wyczerpanie wszystkich możliwości wprowadzenia pokoju.
Augustynizm sprowadzał się do pojmowania człowieka jako istoty rozdartej między bytami wyższymi a niższymi będącego w wiecznym konflikcie ciała i ducha, pożądającego zarówno dobra, jak i zła.
ALBERT WIELKI
Wszechstronnie wykształcony, "doctor uniwersalis". Jako pierwszy łączył w systematyczny sposób filozofię Arystotelesa z teologią katolicką. Albert zapoczątkowuje bardzo ważny ruch umysłowy, tworząc drogę swojemu bezpośredniemu następcy, św. Tomaszowi z Akwinu. Albert w arystotelizmie dostrzegał możliwość pogodzenia wiedzy przyrodniczej i wiary. Jako jeden z pierwszych głosił też odrębność metody teologii od metody nauk przyrodniczych oraz inny charakter prawd wiary i prawd naukowych.
ŚW. TOMASZ Z AKWINU
a) System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Arystotelesowską koncepcję bytu Tomasz wzbogaca o dodatkowy element. Jest nim istnienie Boga.
Za istnieniem Boga przemawia pięć elementów nazywanych drogami:
1. Jeśli istnieje ruch, to jest pierwszy poruszyciel - Bóg
2. Jeśli każda rzecz ma swoją przyczynę, istnieje więc pierwsza przyczyna sprawcza - Bóg
3. Jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny(pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć byt konieczny - Bóg
4. Jeśli rzeczy wykazują różną doskonałość, to istnieje byt najdoskonalszy - Bóg
5. Jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych lub pozbawionych poznania, świadczą o istnieniu Boga kierującego światem nieożywionym.
b) Teoria poznania
Tomasz odrzuca wszelki dualizm duszy i ciała. Człowiek jest jednością duszy i ciała. Przyznaje umysłowi zdolność tworzenia ogólnych pojęć - uniwersaliów.
Tomasz twierdził, że człowiek ma swoje miejsce na "drabinie bytu", celowo dla niego przewidziane przez Boga i naturę. Dlatego też musi on sprostać swojej roli, walcząc z pokusami prowadzącymi do jego wynaturzenia i upadku, by nie sprzeniewierzyć się swemu powołaniu. Filozofia tomistyczna kładła wielki nacisk na problemy etyki, która normowała życie ludzkie wskazaniami cnoty, miarkującej pragnienie sławy i pożądania, zwłaszcza cielesnej.
IV RENESANS
Powstał na przełomie XV i XVI wieku. Zaczęła się tworzyć nowa kultura artystyczna, moralna i religijna. Nastąpiło odnowienie starożytnego ideału wykształcenia i wychowania, które ma rozwijać osobowość. Ludzie wyzwalając się spod wpływu sił dotychczas dominujących: kościoła, feudalnego społeczeństwa, a także uniwersytetów, chcą powrócić do pierwotnej wielkości człowieka, która uobecnia się np. w rzymskiej poezji i rzeźbie.
Cechy renesansu:
- uwolnienie się od związków z kościołem
- wyprowadzenie filozofii poza uniwersytety
- nie liczy się przeciwieństwo między wierzącymi a heretykami, lecz rozróżnienie na ludzi wykształconych i niewykształconych
- filozofia koncentrowała się na przyrodzie i człowieku, a nie na świecie nadprzyrodzonym, jak to miało miejsce w średniowieczu
- antropocentryzm - w środku znajduje się człowiek, koncentracja na człowieku
- pojawiają się nowe autorytety, szuka się ich w antyku
- powrót do otaczającego świata
- powrót do piękna i do człowieka
- kontakt człowieka z przyrodą, dążenie dzięki temu do prawdy
Cechy charakterystyczne rodzącej się filozofii:
- analiza krytyczna myśli kościoła. Już nie kościół jest pierwszy, pojawia się laika, świeccy i kościół
- filozofia powraca do przyrody
- podział między wykształconymi a niewykształconymi.
FRANCISZEK BACON
- Jego kierunek formułował naukową metodologie przyrodoznawstwa
- Praktycznymi celami nauki była dominacja nad przyrodą
- modernizacja państwa - struktura państwa ulega zmianie z feudalizmu do monarchii
- do głosu dochodzi mieszczaństwo, narody się jednoczą
- odkrywanie nowych kontynentów.
Machiavelii "Książę":
- celem państwa powinno być dobro wspólne
- poszukiwanie metod dla dobra państwa
- cel uświęca środki
- prawo i moralność tworzą zbędne powikłania
- celem państwa jest dobrobyt, a łagodność może przeszkadzać w osiągnięciu celu
- władca musi panować i nie musi kierować się moralnością osobistą
- człowiek z natury jest zły, więc trzeba go ujarzmić surową karą
- dało to początek absolutyzmowi.
Tomasz Morus "Utopia":
- skazany na śmierć za nie swoją tezę
- sprzeciwił się Henrykowi VIII
- celem państwa jest dobro wspólne
- wychodzi z założenia, że człowiek człowiekowi przyjacielem
- wszyscy muszą dostać po równo i wszyscy są równi
- nie ma klas, społeczeństwo bezklasowe.
GALILEUSZ
- zdaniem Galileusza wiedza o przyrodzie musi opierać się na doświadczeniu, rozumowanie naukowe musi przebiegać w łączności z doświadczeniem
- najlepszą postacią wiedzy jest wiedza matematyczna
- w odróżnieniu od Arystotelesa, Galileusz nie poszukuje istoty natury
- wiedza przyrodnicza dotyczy wyłącznie zjawisk zewnętrznych i ustala prawa, jakie nimi rządzą
NEWTON
Zajął się opracowaniem metody naukowej. Jest ona ścisła, ogólna, prosta, matematyczna, a zarazem oparta na doświadczeniu(np. teoria o prawie ciążenia).
KARTEZJUSZ
Tworzy nowy typ filozofii racjonalistycznej, dającej pierwszeństwo rozumowi nad zmysłami. Prawdziwe jest tylko to, co jasne i wyraźne. Kwestię trudną trzeba dzielić na części, aby ją łatwiej rozwiązać(metoda analityczna). Miarą poznania jest rozum, zmysły nie pełnią funkcji poznania, lecz jedynie sygnalizują co jest odpowiednie, a co szkodliwe. Wiedza pochodzi z idei wrodzonych. Idee nabyte są nam wpojone przez boga, dlatego są pewne.
Ciekawe poglądy na temat poznawania świata głosił Rene Descartes. Kartezjusz oferuje nowe w stosunku do platońskiego pojmowanie rozumu i jego władzy nad uczuciami, którą obydwaj uznają za istotę moralności.
Zasadnicze cechy swojej metody Descartes wyłożył w pracy Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy o naukach. Polega ona na:
- odrzuceniu wszelkich mniemań i uznaniu za prawdziwe tylko tego, co zostało poznane jasno i wyraźnie;
- podziale zagadnień na najmniejsze możliwe części;
- wznoszeniu się "jakby po stopniach" od przedmiotów najprostszych do najbardziej skomplikowanych.
Tę zapożyczoną od matematyki metodę można zastosować do badania dowolnych przedmiotów.
Celem jest dotarcie do "najprostszych natur"(metoda analityczna): muszą one zostać uchwycone w sposób oczywisty(intuincja).
Właściwym punktem wyjścia filozofii kartezjańskiej jest wątpienie: zgodnie ze swą metodą, Descartes szuka takiego punktu oparcia, który sam jest już niewątpliwy.
Wychodząc od niego, na podstawie narzucających się wniosków chciał osiągnąć złożone, ale niepodważalne prawdy.
W pierwszej(z sześciu) Medytacji o pierwszej filozofii podejmuje się "zaburzenia wszystkich swoich dotychczasowych mniemań".
Przez wątpienie dociera w końcu Kartezjusz do tego, co oczywiste i niewątpliwe: do świadomości siebie. Nawet w wątpieniu musi zostać założone istnienie Ja.
Świadomość siebie podmiotu jest zatem fundamentem, na którym Descartes chce zbudować wszelką późniejszą filozofię, nadając jej jednolitą formę.
Takie Ja zostałoby jednak uwięzione w pewności samego siebie, gdyby nie było zdolne do odbudowania zniszczonych przez wątpienie relacji ze światem zewnętrznym. Udało się to Descartes'owi przez odwołanie się do niepodważalnego dowodu na istnienie Boga. Filozof wyszedł przy tym od przedstawienia własnego umysłu. Idee mogą pochodzić albo od samego umysłu, albo od świata zewnętrznego, albo zostać wszczepione w umyśle przez wyższą instancję: przy idei Boga nie może to być świat zewnętrzny, ponieważ pochodzące od niego idee nie mogą być jasne.
Umysł nie może zdobyć wyobrażenia Boga od samego siebie.
Rozumowanie to opiera się na argumentacji, zgodnie z którą przyczyna posiada zawsze więcej bytu niż skutek.
Idea Boga jest ideą wrodzoną. Idee wrodzone musiałby przez Boga zostać zaszczepione w umyśle; są to zatem najpewniejsze wyobrażenia. Takie właściwe idee znajdujemy w świadomości niezależnie od świata zewnętrznego. Przysługuje im zatem najwyższa jasność i - według DESCARTES'a - największa pewność.
Postrzeżenie zmysłowe przekazuje tylko subiektywną i niewyraźną prawdę świata zewnętrznego, nie dostarcza zatem prawdziwego obrazu natury.
Decydująca rola, jaką Descartes przypisał rozumowi(łac. ratio), stała się podstawą określenia jego filozofii oraz nawiązujących do niej koncepcji mianem racjonalizmu.
Z żądania Kartezjusza, aby za prawdziwe uznawać tylko to, co jasne i wyraźne, wynika, że: prawdziwe może być tylko to, co daje się ująć logicznie i racjonalnie.
Tak więc jedynym gwarantem staje się działalność rozumu.
W antropologii Descartes'a ujawniają się konsekwencje dualizmu substancji cielesnej i duchowej: Człowiek ma udział w obydwu światach.
V OŚWIECENIE
1. Oświecenie w Anglii(John Locke)
- za granicę tego okresu należy przyjąć rok 1690(ukazanie się głównego dzieła Locka)
- Lock to twórca brytyjskiego empiryzmu - dowartościowanie poznania zmysłowego
- teoria ta jest przeciwna racjonalizmowi Kartezjusza
- reinterpretuje teorię racjonalistyczną w duchu empirystycznym
- dowartościowuje w poznaniu zmysły
- rozum zachowuje się biernie: nie może ani wytwarzać, ani też tłumaczyć wrażeń umysłowych. Aktywny jest w operacjach myślowych
- Lock jest ojcem nowożytnego liberalizmu - pojęcie państwa i wspólnoty
- w odróżnieniu do Hobbesa przywiązuje wagę do podziału władzy, a przede wszystkim do trzech praw człowieka:
- nienaruszalności ciała i życia
- wolności działania
- prawa własności.
- po urodzeniu nasz umysł jest podobny do czystej, nie zapisanej karty(tabula rasa)
- wszelkie wyobrażenia powstają dopiero z upływem czasu, z doświadczenia
DAWID HUMA(empiryzm)
- podstawą poznania są wrażenia zmysłowe, idee są mglistym odbiciem wrażenia
- wrażenia i wyobrażenia są zjawiskiem czysto podmiotowym
- ostatecznie poznajemy "coś", co trudno pojąć bliżej(sceptycyzm)
- krytykuje kosmologiczny dowód na istnienie Boga
- łączy etykę zmysłu moralnego z hedonizmem oraz rozumem czysto pragmatycznym
Etyka oświecenia w Anglii:
- nie ma charakteru nomatywnego, lecz intuicyjny
- to, co się liczy w moralności to piękno
- każdy posiada wrodzony zmysł moralności, pobudką do działania moralnego nie jest jakiś pożytek, lecz radość z wewnętrznej harmonii
- dobro moralne jest dobrem niezależnym od filozofii i religii
- opiera się na uczuciu.
2. Oświecenie we Francji
Oświecenie dotarło do Francji w połowie XVIII wieku. Prekursorem nowego kierunku myśli był Wolter. Głosił on:
- rozum stawiał na miejscu objawienia, przyrodę na miejscu czynników nadprzyrodzonych(wszystko ma swoją przyczynę)
- ludzkość jako najwyższy cel moralny
Encyklopedyści: Diederot, Holbach(pisali encyklopedie wyjaśniając hasła):
- człowiek jest maszyną i nie posiada rozumnej duszy
- istnieje wieczna materia i wieczny ruch
- celem życia ludzkiego jest własny pożytek
Przełamanie oświecenia we Francji przez Rousseau:
- ważniejszą od kultury umysłu jest kultura serca
- człowiek z natury jest dobry
- celem wychowania jest stworzenie człowieka dobrej natury, wychowawca powinien dziecko dobre z natury chronić od zgubnych wpływów natury, zapewnić mu rozwój osobisty
- religia jest sprawą uczucia
- państwo to wytwór umowy społecznej mającej zagwarantować dążenie do dobrobytu
Jeżeli każdy podporządkowuje się woli powszechnej, to gwarantuje wszystkim wolność i równość
3. Filozofia niemieckiego oświecenia
Granice tego okresu trwają od objęcia tronu pruskiego przez Fryderyka II do zmierzchu wojen napoleońskich. Oświecenie niemieckie postawiło na racjonalizm, neguje elementy irracjonalne i mistyczne.
Metafizyka oświecenia - Christian Wolf:
- nawiązuje do kartezjańskiej koncepcji Cogito
- poznanie ma zaspokoić praktyczne potrzeby i zapewnić szczęście; w tym celu jest potrzebna wiedza: pewna, jasna i wyraźna, oparta na zasadach logiki
Teorie społeczno - polityczne
Koncepcja władzy Fryderyka II:
- krytyka koncepcji Machiavellego
- w państwie każdy powinien być szczęśliwy(Morus)
- w niektórych przypadkach wojna jest mniejszym złem niż pokój
- wielkim błędem w polityce jest arogancja i nieustanna łagodność i powściągliwość
Lessing:
- stosunki międzyludzkie powinny opierać się na międzynarodowym braterstwie(kosmoplityzm)
- sprzeciwia się absolutyzmowi(odrzucenie myśli Hobbesa i Machiavellego)
- troska o emancypację średnich warstw, a także o społeczne wyzwolenie kobiet
- idea lepszego świata oparta jest na politycznej równości, wskazuje na uniwersalną historię duchowego rozwoju świata
Wilhelm von Humboldt = liberalizm społeczny
Człowiek może rozwijać się wtedy, gdy jest wolny od zewnętrznych ograniczeń i gdy ma możliwość wyborów. Państwo powinno rozwijać się ku jednostkom. Nadopiekuńczość jest krytykowana.
Niemiecki filozof z Królewca, Immanuel Kant postulował tzw. filozofię krytyczną, w której centralnym pytaniem nie będzie już „jak znaleźć idealne źródło poznania”, lecz „jak wobec oczywistej niedoskonałości wszystkich znanych człowiekowi źródeł poznania, móc mimo wszystko szukać odpowiedzi na najważniejsze pytania w życiu”. Kant rozwiązuje ten problem w genialnie prosty sposób: uważa, że otaczają go rzeczy i zjawiska niepojęte, i cieszy się z tego, że one istnieją i że on, skromny człowiek z Królewca, może je dostrzegać i podziwiać - tak na przykład jak gwiaździste niebo. Zaś co do reguł zachowania, uznał, że najważniejsze jest prawo moralne, przestrzeganie fundamentalnej zasady nie czynienia drugiemu tego, co tobie niemiłe - a używając dokładniej słów samego filozofa - postępuj tylko według takiej zasady, jaką chciałbyś widzieć jako obowiązujące prawo powszechne. „Dwie rzeczy napełniają umysł podziwem (...) - niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie” - to główna maksyma i zarazem najsłynniejsze zdanie wypowiedziane przez Kanta. W swoich dziełach Kant starał się udowodnić, że postrzeganie świata jest zależne od ludzkich myśli, a więc od czasu i przestrzeni, w jakich dany człowiek żyje. Mówi się, że w epoce „przed Kantem” stawiano rozum przed rozsądkiem - a po opublikowania dzieła niemieckiego filozofa - na odwrót.
Kant chce pogodzić odbiorczość zmysłowości z samorzutnością(spontanicznością) intelektu.
Kant dokonał przewrotu kopernikańskiego w teorii poznania:
"Poznanie nie stosuje się do przedmiotu, lecz przedmiot do poznania".
W idealizmie transcendentnym znosi Kant zarówno racjonalizm, jak i empiryzm.
VI NIEMIECKI IDEALIZM
a) tło historyczne - rewolucja francuska, wojny napoleońskie
b) tło filozoficzne - przekroczenie granic wytyczonych przez Kanta, wyprowadzenie wszelkiego poznania a absolutu jednolitej podstawy: Schelling, Fichte, Hegel
Do wiedzy nie dochodzi się poprzez kumulację wyników poznania. Całość należy uzasadnić wychodząc od zasady, podstawą bytu jest ruch, głównie historia, która jako ruch realizuje swój plan, czyli swoją całość i ogólność, choć fragmentami i etapami. Byt utożsamia się z myślą: jestem tym, czym jestem w myśli.
HEGEL
Hegel za bardzo ignorował fakty świata otaczającego. Był on prekursorem państwa totalitarnego. Twierdził, że można rozwiązać konflikty za pomocą wojny. Hegel za bardzo lekceważył świat zewnętrzny. Jego system był niekonsekwentny. Kierował się absurdem w drodze do prawdy, ponieważ lekceważył świat zewnętrzny.
VII REALIZM KRYTYCZNY I PESYMIZM
ARTUR SCHOPENHAUER
- wielka krytyka Hegla
- tylko Kanta uważał za prawdziwego filozofa
- krytykował Hegla, Fichtego, Schellinga("to tylko wydmuchane pęcherze")
- obok idealizmu nawiązywał do filozofii indyjskiej i Platona
- rzeczywistość pojmował fenomenalistycznie, tzn. jako zbiór zjawisk
- umysł poznaje tylko zjawiska, a nie istotę
- opiera się nie na rozumie, lecz na woli
- rozum nie potrafi nigdy wyjść poza swoje wyobrażenia i zjawiska
- człowiek jest przede wszystkim wolą
- z woluntarystycznej metafizyki wypływa jednak pesymizm: wola jest dla filozofa z Gdańska jedynie dzikim, ślepym popędem. Dręczy ją brak, niezaspokojenie i niezadowolenia
- niespokojna jest wola człowieka, dopóki się nie spełni
- cierpienie jest osłabione współczuciem dla innego człowieka oraz kontemplacją sztuki(muzyka Wagnera)
VIII FILOZOFIA EGZYSTENCJI
KIERKEGAARD
- zwalcza spekulatywny idealizm
- człowiek to egzystencja, a egzystencja to sztuka i prawdziwe bycie
- człowiek to bycie, a nie wola, to co jest pierwotne dla człowieka to jego egzystencja
- nawiązuje do Kartezjusza
- każdy chce być sobą, sam o sobie decyduje
- wprowadza pojęcie autonomiczności
- człowiek jest rozdarty egzystencjalnie pomiędzy tym kim jest, a kim chciałby być
- początkiem drogi człowieka jest zwątpienie, trzeba je spełnić samemu, bez pomocy, o własnych siłach
- rozdarcie należy przeżyć, przezwyciężyć
- jedyną pewnością człowieka to pewność, że jestem tą osobą, która decyduje się być
- na nic więc autorytety, egzystencje można spełnić jedynie na własną odpowiedzialność