ZAKŁAD NARODOWY IM. OSO-LIŃ-SKI-CH
Fundacja pod nazwą Zakład Narodowy im. Ossolińskich została utworzona w 1817 roku przez Józefa Ossolińskiego. Ten uczony, bibliofil, kolekcjoner, członek towarzystw naukowych po upadku Rzeczypospolitej nie uległ rezygnacji, ale przystąpił do budowania instytucji, która miała pomóc zniewalanemu narodowi w zachowaniu własnej tożsamości oraz zaszczepić mu wolę niepodległości. Już w kilka lat po rozbiorach powziął zamiar powołania narodowej instytucji biblioteczno-muzealnej, która przypominałaby kolejnym pokoleniom Polaków, kim byli, zanim pozbawiono ich własnego państwa.
Fundacja miała składać się z: książek, rękopisów, numizmatów i muzealiów, ofiarowanych przez Ossolińskiego i majątków ziemskich. Zakład miał także wydawać własne pismo naukowe i opiekować się młodymi uczonymi. Na siedzibę Zakładu wybrał Ossoliński Lwów, który po I rozbiorze Polski przypadł Austrii. Państwa zaborcze podjęły próbę zjednania polaków przez reformy ustrojowe i kulturalne. Cesarz Franciszek odnowił we Lwowie Uniwersytet. Zezwolił na utworzenie katedry języka polskiego i literatury polskiej, której program miał przygotować Ossoliński. Konieczne było zorganizowanie placówki bibliotecznej.
Akt fundacyjny Biblioteki przesłał Ossoliński cesarzowi, ten zaś akt ten zaaprobował. Dla potrzeb Zakładu Ossoliński zakupił we Lwowie budynki sióstr karmelitanek. Gmach został poddany przebudowie.
Ossoliński chciał, by Fundacja stała się narodową instytucją naukowo-kulturalną. Zdawał sobie jednak sprawę, że instytucję taką uda mu się stworzyć pod warunkiem, iż zbiory i środki na jej utrzymanie płynąć będą od jak najliczniejszego grona ofiarodawców. Postanowił zdobyć poparcie elit.
Układ Józefa Ossolińskiego z księciem Lubomirskim - Muzeum Książąt Lubomirskich
Najważniejszym krokiem w tych zabiegach był układ podpisany z księciem Henrykiem Lubomirskim, reprezentantem bogatego rodu oraz znakomitym znawcą dzieł sztuki. Zbiory zgromadzone przez rodzinę Lubomirskich składały się z malarstwa, rzeźb, broni oraz rysunków dawnych mistrzów. Część przyszłej siedziby Ossolineum miała zostać przystosowana na przyjęcie kolekcji Lubomirskiego. Postanowiono oddać Lubomirskim zwierzchnictwo nad Fundacją, poprzez powierzenie im stanowiska Kuratora Literackiego, pod warunkiem utworzenia przez nich Ordynacji, która dotować miała działalność powstającego Muzeum.
Ossolineum we Lwowie XIX i XX wieku
Ossolińskiemu nie dane było doczekać uruchomienia Zakładu Narodowego we Lwowie. Zmarł w 1826 roku w Wiedniu. Zbiory zapisane Zakładowi zostały przewiezione do Lwowa.
W latach niewoli Ossolineum stało się prężnym ośrodkiem nauki i kultury. Odbywały się doroczne spotkania naukowe, urządzano wieczory literackie i koncerty. Podjęto prace, które zaowocowały reedycją Słownika języka polskiego Lindego, przyjaciela Ossolińskiego oraz rozpoczęciem ukazywania się czasopisma naukowego.
W ossolińskiej oficynie wydawniczej po odzyskaniu niepodległości, publikowano rozprawy z historii piśmiennictwa i podręczniki.
Dzięki zasługom i zaangażowaniu kolejnych dyrektorów Zakład Narodowy pomnażał swoje zbiory i służył kulturze i nauce polskiej.
Wybuch II wojny światowej odmienił los Ossolineum, które okupanci poddali represjom.
Akademia Nauk Ukraińskiej Republiki Radzieckiej podjęła decyzję o przejęciu zbiorów i utworzeniu z Ossolineum Biblioteki Lwowskiej. Nowe władze przystąpiły do likwidacji Muzeum Lubomirskich, rozdzielając jego zbiory pomiędzy lwowskie muzea pod zarządem Ukraińców.
Po wkroczeniu Niemców do Lwowa Biblioteka Lwowska przestała istnieć, a Ossolineum zostało powierzone przez Generalne Gubernatorstwo pod zarząd Gębarowiczowi, potajemnie zaprzysiężonemu na dyrektora przez kuratora literackiego Andrzeja Lubomirskiego. Władze niemieckie zarządziły ewakuację zbiorów ważnych dla kultury niemieckiej. Prace te przeprowadzane były pod kierownictwem Gębarowicza, który wykorzystał tę sytuację dla własnych planów ewakuacji zbiorów polskich. W dwóch transportach znalazły się najcenniejsze kolekcje Ossolineum. Zostały przewiezione do Krakowa, gdzie miały bezpiecznie przetrwać w piwnicach Biblioteki Jagiellońskiej, jednak władze niemieckie postanowiły przewieźć je do Rzeszy. Transport został porzucony na Dolnym Śląsku. Po zakończeniu działań wojennych odnaleźli je Polacy. Trafiły do Wrocławia.
Ossolineum we Wrocławiu
Część pozostałej we Lwowie kolekcji została po wojnie przekazana do Wrocławia jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego”. 70% przedwojennego zasobu Ossolineum pozostało we Lwowie. W roku 2003 Ossolineum uzyskało możliwość pełnego dostępu do polskich kolekcji przechowywanych w Bibliotece z możliwością ich kopiowania. Ze swej strony Ossolineum we Wrocławiu udostępniło w ten sam sposób swoje kolekcje Bibliotece we Lwowie.
We Wrocławiu osiedliło się wielu polskich mieszkańców Lwowa, a zwłaszcza jego elit intelektualnych, którzy korzystali ze zbiorów Ossolineum. Opiekę nad kolekcją powierzono rektorowi Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej. Zbiory zostały umieszczone w dawnym budynku Zakonu Szpitalnego. Gmach odremontowano i uruchomiono czytelnię. Pierwszym dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu został Antoni Knot.
Ossolineum jako placówka Polskiej Akademii Nauk
W 1953 r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich został wcielony w struktury Polskiej Akademii Nauk i podzielony na 2 placówki: Zakład Narodowy im. Ossolińskich oraz Bibliotekę PAN.
Przez 41 lat swojego funkcjonowania w strukturach PAN Biblioteka Ossolineum zdołała przechować tradycję lwowskiego Zakładu Narodowego dzięki pracownikom, którzy rozpoczynali pracę jeszcze we Lwowie. Wrocławskie Ossolineum chroniło najcenniejsze polskie rękopisy z „Panem Tadeuszem”.
Przez cały ten okres gromadzono zbiory książkowe, czasopisma, mapy i stare druki.
Zgromadzono unikalną kolekcję druków dokumentujących ruch „Solidarnościowy”.
Restytucja Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
5 stycznia 1995
Dyrektor podjął starania o restytucję Fundacji. Wysiłki te zostały uwieńczone sukcesem kiedy Sejm RP uchwalił ustawę o Fundacji Ossolińskich.
Patronat nad Zakładem objął Prezydent RP. Statut Fundacji - Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Od 1990 Ossolineum odzyskuje dawny blask i pozycję liczącej się w kraju placówki naukowej i kulturalnej. Stale wzbogacają się jego zbiory, w w tym o cenne dary i kolekcje mapy, medale i monety, książki, czasopisma, rękopisy, dokumenty, stare druki, rysunki, plakaty.
Co roku Ossolineum przygotowuje kilka dużych wystaw, wykorzystując swoje cenne zbiory. Na spotkaniach i wieczorach autorskich występują znani uczeni, pisarze, artyści. Odbywają się koncerty i przedstawienia teatralne.