Jan van Eyck

Portret małżonków Arnolfinich 1434 r.

Jednym z najwybitniejszych dzieł portretowych Jana van Eycka jest tzw. Małżeństwo Arnolfinich (National Gallery, Londyn) z 1434 roku. Jest to obraz o nieznanej dotychczas koncepcji: podwójny portret całych postaci w świeckim wnętrzu ze zlokalizowanym źródłem światła i osobliwym efektem wypukłego zwierciadła. Zawieszone na tylnej ścianie, odbija postacie ślubujących sobie wierność małżonków oraz postacie świadków ceremonii, jednym z nich jest sam van Eyck. Na ramie zwierciadła znajduje się podpis malarza "Johannes de Eyck fuit hic 1434" (Jan van Eyck tu był, 1434). Para w przepięknych strojach stoi w małżeńskiej sypialni, podając sobie ręce. Otoczeni są symbolami wierności małżeńskiej. Z gestów i postawy portretowanych wnioskuje się, że chodzi o ceremonię zaślubin, aczkolwiek niektórzy badacze twierdzą, iż obraz należy odczytywać zupełnie inaczej. Gest Arnolfiniego tłumaczą jako pozdrowienie osób, które pojawiają się w progu drzwi i które zobaczyć można w odbiciu w lustrze.
Vasari przypisuje Janowi van Eyckowi odkrycie malarstwa olejnego. Farby olejne były jednak używane znacznie wcześniej. Jest prawdopodobne, że van Eyck uzyskał nową mieszankę olejno-temperową, która nadawała barwom nieosiągalną dotąd siłę światła i blask, ułatwiała laserunkowe stopniowanie tonacji barw i cieniowanie. Artysta wykorzystywał tę technikę malarską do konsekwentnie przemyślanej konstrukcji obrazu. Oryginalność i wielkość van Eycka polega na mistrzostwie w operowaniu światłocieniem, którym wydobywa trójwymiarowość form, ich prawdziwość i poezję. Piękno rzeczy jest tym bardziej niezbędne, że są one tu symbolami spraw boskich. Realizm tego malarstwa jest bowiem tylko powierzchnią, pod którą artysta buduje niezwykle przemyślany i głęboki system prawd i dogmatów religijnych. Sacrum i profanum, boski ład i naturalne, ziemskie formy, związane są u niego w sposób niezwykle harmonijny i logiczny.

Portret małżonków Arnolfini - obraz namalowany przez Jana van Eycka w 1434 w technice olejnej na desce. Dzieło przechowywane jest w National Gallery w Londynie. Inskrypcja nad lustrem głosi: Johannes de eyck fuit hic / 1434 (Jan van Eyck był tutaj / 1434).

Obraz przedstawia ceremonię składania przysięgi małżeńskiej. Giovanni di Nicolao Arnolfini, kupiec włoski z Lukki, i jego żona Giovanna Cenani stoją we wnętrzu mieszkania oświetlanego światłem wpadającym przez okno z lewej strony. Kobieta wysoko unosi bogato fałdowaną suknię. Po prawej znajduje się łoże pod baldachimem, a na ścianie z tyłu charakterystyczne okrągłe i wypukłe lustro, w którym można dostrzec także świadków zaślubin (w tym samego artystę). W tym czasie małżeństwo było sakramentem, który nie wymagał obecności kapłana. Niektórzy badacze twierdzą, iż obraz nie miał uwiecznić ceremonii zaślubin. Gest Arnolfiniego tłumaczą jako pozdrowienie osób, które pojawiają się w progu drzwi i które zobaczyć można w odbiciu w lustrze.

Owo wypukłe zwierciadło jest środkiem artystycznym, dzięki któremu przestrzeń obrazu została rozciągnięta. Lustro ukazuje nie tylko widok z innej perspektywy, ale także jest nośnikiem dodatkowych informacji — dzięki niemu dowiadujemy się o dwóch innych osobach uczestniczących w scenie. Taki chwyt był potem wielokrotnie naśladowany, m.in. cztery lata później przez Roberta Campina, który umieścił podobne lustro w Tryptyku z Werl (1438, Prado, Madryt), a w nim odbicie własne i swojego pomocnika.

Przedmioty wyobrażone na obrazie mają znaczenie symboliczne.

• Owoce leżące na stole i parapecie okna symbolizują czystość i niewinność, jaka istniała w raju przed grzechem pierworodnym^[4].

• Pies to symbol wierności małżeńskiej.

• Zdjęte sandały (widoczne są na pierwszym planie, a także w tle, przy ławie) stanowią odniesienie do Starego Testamentu: (...) Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą (Wj 3, 4-5). Oznacza to, że zwykłe mieszkanie zostało uświęcone przez dokonujący się w jego wnętrzu sakrament.

• Świeca jest zapalona, mimo iż w środku pokoju jest widno, dzięki światłu padającemu z okna. To dlatego, że płomień świecy nie spełnia tutaj funkcji praktycznej, ale jest symbolem obecności Chrystusa.

• W tle pokoju widać drewnianą figurkę św. Małgorzaty, jednej z Czternastu Świętych Wspomożycieli, mającej chronić od bólów porodowych.

• Różaniec z bursztynów - wstrzemięźliwość, czystość.

• Miotełka - czystość.

• Lustro - symbol czystości.

Jan van Eyck uwiecznił jeszcze Giovanniego Arnolfini na portrecie około roku 1435 (Staatliche Museen, Berlin).

Ołtarz Gandawski 1424-1432 r

Jego głównym dziełem jest Ołtarz Gandawski (Katedra św. Bawona, Gandawa). Ołtarz (370 x 495 cm) składa się z 24 kwater, na których namalowano ponad 250 postaci, uczestniczących w wielkim misterium Odkupienia. Ołtarz zamknięty ukazuje Zwiastowanie we wnętrzu skromnej, niderlandzkiej izby, za oknem której widać miasto. Dookoła tej sceny malarz rozmieścił postacie świętych Janów, proroków, sybille oraz małżonków: Josse Vydta i Izabelli Borluut - fundatorów ołtarza. Ołtarz otwarty podzielony jest horyzontalnie na dwie części. Górna składa się z 7 tablic. Centralną, najwyższą, zajmuje postać triumfującego Chrystusa; na prawo: św. Jan Chrzciciel, grające anioły i Ewa; na lewo: Maria, anioły śpiewające i Adam. Centrum części dolnej zajmuje tablica przedstawiająca adorację Baranka Mistycznego przez anioły, świętych, męczenników, proroków, władców duchownych i świeckich. Cztery kwatery boczne wypełnione są wiernymi zdążającymi pieszo i konno, by uczcić Baranka. Kwatera ze Sprawiedliwymi Sędziami jest kopią w miejsce ukradzionej w 1934 roku. Z inskrypcji na ramie wynika że malowidło zostało rozpoczęte przez Huberta van Eycka ukończone zaś w 1432 roku przez Jana van Eycka. Inskrypcja ta nie jest jednak oryginalna i trudno w tak jednolitym plastycznie dziele odnaleźć ślad ręki drugiego artysty.

Ołtarz Gandawski lub Adoracja Mistycznego Baranka (nid.: Het Lam Gods) - złożony poliptyk tablicowy dużych rozmiarów, który początkowo był umieszczony w kaplicy Joosta Vijdta w katedrze św. Bawona w Gandawie, ale później ze względów bezpieczeństwa przeniesiono go w inne miejsce katedry. Zamówiony przez zamożnego kupca i finansistę Joosta Vijdta, wykonany przez Huberta i Jana van Eycków, ukończony w 1432. Głównym tematem dzieła jest odkupienie ludzkości przez ofiarę Chrystusa.

Nastawa ołtarzowa składa się z 12 tablic w dwóch rzędach, osiem z nich jest malowanych po obu stronach. Przedstawiono na nich łącznie ponad 250 postaci. Górny frontowy rząd pokazuje Chrystusa Króla w otoczeniu Najświętszej Maryi Panny i Jana Chrzciciela. Wnętrza skrzydeł przedstawiają grające i śpiewające anioły, a na zewnątrz Adama i Ewę. Dolna część frontowej tablicy pokazuje adorację Baranka Bożego z ludźmi płynącymi ku uwielbieniu, nadzorowanymi przez gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. W tygodniu skrzydła ołtarza były zamknięte, pokazując Zwiastowanie Maryi oraz portrety Joosta Vijdta i jego żony Lysbette Borluut.

Na ołtarzu dawniej znajdował się napis (skopiowany w ok. 1620) głoszący, że Hubert van Eyck "maior quo nemo repertus" (większy niż ktokolwiek) zaczął ten ołtarz, ale Jan van Eyck - nazywający sam siebie "arte secundus" (drugim najlepszym w sztuce) - skończył go w 1432. Szeroko dyskutowano o autentyczności tej sygnatury. Historycy sztuki występujący w obronie autorstwa Huberta usiłowali odróżnić partie malowane przez każdego z braci. Zadanie to okazało się niemożliwe do wykonania, gdyż nie zachowały się żadne, dostatecznie pewne, prace Huberta van Eycka. Ponadto Ołtarz gandawski był wielokrotnie (więcej niż 15 razy) odnawiany, konserwowany i zmieniany przez późniejsze dodatki (chociażby przez wyobrażenie wieży z Utrechtu). W wyniku tych wszystkich zmian wygląd dzieła, które możemy oglądać dziś, daleki jest od początkowego stanu.^[1]

Oryginalna dolna lewa tablica znana pod nazwą "Sędziowie Sprawiedliwi" została skradziona w 1934 i nigdy jej nie odnaleziono. Została zastąpiona kopią wykonaną w 1945 przez Jefa Vandervekena.

Górne frontowe tablice

Trzy środkowe figury

Trzy środkowe górne tablice ukazują Maryję Dziewicę po lewej i Jana Chrzciciela po prawej stronie, natomiast tożsamość środkowej postaci jest niejasna i była przedmiotem wielu debat. Wizerunek ten zawiera wyraźne elementy tradycyjnie odnoszące się do Chrystusa, inne jednak wskazują na Boga Ojca. Wydaje się, że zamierzeniem van Eycka było namalowanie postaci, którą można identyfikować zarówno z Ojcem, jak i Synem, co nie było powszechne w średniowiecznym malarstwie gotyckim.

Śpiewające anioły

Trzy opisane wyżej postacie otoczone są przez grające i śpiewające anioły. Ubrania, instrumenty i podłoga są pokazane nadzwyczaj szczegółowo. Hymnały z tej epoki zawierały instrukcje dotyczące wyrazu twarzy, jaki należało przybrać, wydobywając konkretną nutę podczas śpiewu - stąd w wyniku szczegółowej analizy historycy sztuki byli w stanie określić, jaką nutę śpiewa każdy z aniołów. Nawet organy, przy których siedzi św. Cecylia zostały namalowane w takich szczegółach, że nowocześni muzykolodzy byli w stanie odtworzyć grającą kopię tych organów. Patrząc na niezwykle ekspresyjne twarze śpiewających aniołów, odnosi się wrażenie, że jest to śpiew polifoniczny, doskonale zharmonizowany ze sceną Adoracji Baranka Mistycznego. Na uwagę zasługuje brak skrzydeł u aniołów, co może wynikać z chęci przedstawienia jak największej liczby tych istot na ograniczonej przestrzeni.

Adam i Ewa, Kain i Abel

Górne frontowe tablice pokazują Adama i Ewę (odpowiednio po lewej i prawej stronie), oboje zwróceni twarzą do środka. Przykrywają się liśćmi, a Ewa trzyma owoc, który nie jest tradycyjnym jabłkiem, a małym cytrusem. Adam wydaje się wchodzić z zewnątrz obrazu dając wrażenie trójwymiaru.

Nad nimi znajdują się wykonane w technice en grisaille wyobrażenia Abla składającego Bogu ofiarę z pierwszej owieczki ze swojego stada, Kaina oddającego Panu część plonów oraz scena zamordowania Abla przez brata za pomocą kości osła, dlatego że, zgodnie z Biblią, Kain był zazdrosny o przychylność Boga. Van Eyck tworzył swe dzieła w taki sposób, że wyglądają jak posągi, dając głębi obrazowi.

W purytańskim XIX wieku nagie przedstawienie Adama i Ewy uchodziło za niedopuszczalne i tablice zostały zastąpione ubranymi reprodukcjami, które są wciąż na wystawie w kaplicy Vijdta.

Dolne frontowe tablice

Dolna środkowa tablica

Dolne frontowe tablice pokazują adorację Baranka Bożego. Z głowy Baranka promieniuje światło, a z jego piersi wypływa krew napełniająca złoty kielich. Wokół klęczy czternaście aniołów z rękami złożonymi w geście modlitwy, dwóch z nich okadza ołtarz. Scenę oświetla gołębica symbolizująca Ducha Świętego. Z przodu woda z fontanny (wyobrażenie Źródła Życia Wiecznego) wpływa do strumyka, którego dno przykryte jest klejnotami.

Na pierwszym planie po lewej widać grupę żydowskich uczonych trzymających Świętą Księgę. Za nimi są poganie, którzy przybyli z całego świata, co witać po ich orientalnych twarzach i różnych typach kapeluszy i czapek. Figura w bieli to prawdopodobnie Wergiliusz, który był czasami uważany za chrześcijanina avant-la-lettre. Po prawej widać dwunastu apostołów a za nimi świętych i papieży. Wśród świętych można rozpoznać św. Szczepana niosącego kamienie, którymi został ukamienowany.

W tle widać męczenników, mężczyzn po lewej i kobiety po prawej, wszyscy niosą męczeńskie palmy. Niektóre z kobiet można rozpoznać dzięki atrybutom (np. św. Barbarę z wieżą). W dali rozciąga się krajobraz "nowego Jeruzalem".

Kompozycja jest symetryczna z osią przebiegającą od gołębicy przez Baranka do Źródła. Promienie światła, którym emanuje gołębica, wyznaczają linie perspektywiczne.

Dolne tablice boczne

Po bokach widzimy kolejne grupy ludzi. Dwie tablice po lewej pokazują "Sędziów Sprawiedliwych" i "Rycerzy Chrystusa". Po prawej widać pustelników i pielgrzymów, pośród których stoi św. Krzysztof, patron podróżników.

Zewnętrzna lewa tablica Sędziowie Sprawiedliwi została skradziona w 1934. Mimo że kilku ludzi twierdziło, że zna miejsce ukrycia obrazu, nigdy nie został on odzyskany i uważa się, że uległ zniszczeniu. W 1945 został zastąpiony kopią wykonaną przez Jefa Vandervekena.

Detale

Van Eyck poświęca wiele uwagi zarówno pięknu ziemskich rzeczy, jak tematom religijnych. Ubrania i klejnoty, fontanna, natura otaczająca scenę, kościoły i krajobraz w tle, wszystko jest namalowane w nadzwyczajnych detalach. Pejzaż przedstawia ogromne bogactwo roślinności, w większości nieeuropejskiej.

Tylne tablice

Rewersy skrzydeł odwołują się do wydarzeń zapowiadających misterium Odkupienia - przypominają proroctwa, scenę Zwiastowania oraz postaci dwóch Janów (Chrzciciela i Ewangelisty). Na samej górze umieszczone zostały 4 kwatery z prorokami Zachariaszem i Micheaszem oraz z Sybillami Erytrejską i Kumejską.

Zwiastowanie

Górne tablice przedstawiają Zwiastowanie. Po lewej widzimy wiadomość archanioła Gabriela, po prawej odpowiedź dana przez Marię (która jest napisana do góry nogami). Spekulowano, czy widok z okna był widokiem z pracowni van Eycka w Gandawie; to mogłoby wyjaśniać, gdzie żył i pracował.

Święci Jan Chrzciciel i Jan Ewangelista

W dolnej części pomiędzy portretami donatorów przedstawione zostały postaci świętych. Z lewej strony ukazany jest Jan Chrzciciel z barankiem na ręku (ponieważ zapowiadał przyjście Baranka - Chrystusa). Z prawej natomiast - Jan Ewangelista z kielichem, z którego wychodzą węże (wg jednej z legend próbowano go otruć). Postaci te zostały namalowane w technice en grisaille.

Madonna kanclerza Rolin

Obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem i naprzeciwko niej klęczącego donatora - kanclerza Burgundii, Nicolasa Rolin - ubranego w bogatą brokatową szatę. Dzieciątko trzyma w jednej ręce glob ziemski z krzyżem, drugą błogosławi wiernego. Anioł unosi nad głową Maryi złotą koronę. Scena rozgrywa się w bogato zdobionym pomieszczeniu. Za potrójną arkadą oratorium (trzy okna symbolizują Trójcę Świętą) widać ogród, a dalej rozciąga się widok na miasto i rzekę. Historycy sztuki dyskutowali czy jest widok miasta Maastricht, Liège, czy Autun, ale ostatecznie tego nie ustalono. Najbardziej tajemniczym elementem obrazu są dwie postaci widoczne za oknem stojące tyłem do oglądającego obraz. Na szczególną uwagę zasługuje mężczyzna w czerwonym turbanie, ponieważ pojawia się on na kilku innych obrazach Jana van Eycka, ale nie udało się zidentyfikować kim jest. Istnieje teoria, która mówi, że jest to sam van Eyck.

Madonna kanclerza Rolin (lub Madonna z Autun) - obraz niderlandzkiego malarza Jana van Eycka. Pierwotnie znajdował się w kaplicy św. Sebastiana w katedrze w Autun, ale w wyniku zniszczenia kościoła w 1793 został przeniesiony do Luwru w Paryżu, gdzie przechowywany jest do dziś. Przypuszcza się, iż sygnatura i data powstania umieszczone były na zaginionej ramie. Obecnie orientacyjnie przyjmuje się rok 1435.

Obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem i naprzeciwko niej klęczącego donatora - kanclerza Burgundii, Nicolasa Rolin - ubranego w bogatą brokatową szatę. Dzieciątko trzyma w jednej ręce glob ziemski z krzyżem, drugą błogosławi wiernego. Anioł unosi nad głową Maryi złotą koronę. Scena rozgrywa sie w bogato zdobionym pomieszczeniu. Za potrójną arkadą oratorium widać ogród, a dalej rozciąga się widok na miasto i rzekę. Historycy sztuki dyskutowali czy jest widok miasta Maastricht, Liège, czy Autun, ale ostatecznie tego nie ustalono.

fragment - zdobienia kapiteli

W obrazie ukryte są symbole, będące wyrazem żarliwych uczuć religijnych. Na kapitelach przedstawione zostały sceny z Pisma Świętego. Na zdjęciu obok widać scenę wygnania z raju, historię Kaina i Abla oraz pijaństwo Noego. Zamknięty ogród i rosnące w nim lilie symbolizują czystość Marii. Trójdzielne okno natomiast odwołuje się do Trójcy Świętej.

Do kompozycji tego dzieła nawiązał później Roger van der Weyden w swoim obrazie Św. Łukasz rysujący portret Madonny.

---