4 | Strona

JAN VAN EYCK

Jeden z ważniejszych malarzy wczesnego renesansu, lub przełomu gotyku i renesansu w Niderlandach. Żył w latach (nieznana data urodzenia, ale jest to prawdopodobnie około 1390 i być może w Maastricht – 1441. Zmarł w Brugii. Służył na dworze księcia Burgundii Filipa Dobrego, załatwiał nawet dla niego niektóre trudne poselstwa, był zaufanym sługą.

Jego dorobek artystyczny jest spójny, dzieła charakteryzuje wysoki poziom artystyczny oraz niewielki stopień rozwoju, ale może dlatego, że on najwcześniejszych znanych datowanych prac żył już tylko 10 lat.

1. OŁTARZ GANDAWSKI, 1432, KATEDRA ŚWIETEGO BAWONA, GANDAWA

Ołtarz Gandawski zwany Ołtarzem Baranka Mistycznego datowany jest na rok 1432. Przypisywany jest dwóm braciom Hubertowi i Janowi van Eyck. Niestety atrybucja ta sparza wiele kłopotów, bo o Hubercie nic nie wiemy, a na obrazie opisany jest jako najwspanialszy artysta.

Jest to rozbudowany tryptyk składający się z 12 kwater o różnorodnej tematyce o różnorodnym ujęciu. Po całkowitym otwarciu osiąga szerokość około 5 m a wysokość 3,75m, natomiast po zamknięciu skrzydeł jego wymiary to 2,6*3,75 m. jedną z pierwszych cech, jakie zauważamy jest brak spójności pomiędzy poszczególnymi scenami. Przeanalizujmy zatem przedstawienia, jakie się na ołtarzu znajdują. Zaskakująca jest różnica skali postaci tak w otwartym, jak zamkniętym ołtarzu. Szerokim echem odbija się ty piętnastowieczny styl szat łamanych, które układają się ostro.

OŁTARZ OTWARTY:

1. Górny rząd od lewej:

• Adam, a nad nim Kain i Abel składają ofiarę Bogu

• aniołowie śpiewający

• M aryja na tronie

• Jezus na tronie scena DEESIS

• Jan Chrzciciel na tronie

• Aniołowie grający

• Ewa a nad nią zabójstwo Abla przez Kaina

Chrystus = Bóg największy, drobiazgowe opracowanie klejnotów, koron. Brokatów nie zaburza struktury ciała postaci. Chrystus jest tu ukazany jako Król w potrójnej tiarze papieskiej a pod stopami ma ziemską koronę.
Widoczne zainteresowanie emocjami, wyrazami twarzy, charakterem. Adam i Ewa jakby nie przynależą do tego świata spokojnego i zadumanego. Są jakby nieobecni duchem.

2. Rząd dolny od lewej

• jeźdźcy Chrystusowi

• Scena adoracji Baranka. Ofiarny Baranek stoi na ołtarzu a z jego przebitego serca do kielicha spływa krew. Małe aniołki dookoła ołtarza podtrzymują narzędzia Meki pańskiej np. bicz, kolumnę, gwoździe itp. oraz okadzają ołtarz jak w trakcie obrzędów liturgicznych. Z przodu, na ukwieconym zboczu pagórka zbliża się do ołtarza i tryskającej FONTANNY ŻYCIA orszak postaci z dwu stron. Są tu prorocy, męczennicy i męczennice, dziewice, pielgrzymi, sędziowie, rycerze, pustelnicy. Całość otacza fantazyjny krajobraz z bujną roślinnością a w tle znajduje się panorama miasta, prawdopodobnie Gandawy.

Przedstawienie to odnosi nas do sfery niebiańskiego Jeruzalem i jest kształtowana ta wizja przez mnogość przedstawień. Fontanna wiekuistego zycia to symbol nowego stworzenia, wiecznego czasu, istniejącego poza czasem ziemskim. Ośmiobok to figura doskonała symbolicznie mówiąca także o radości obcowania z Bogiem w wieczności. Z kolumny na środku basenu tryska 10 strumieni wody symbol owoców Ducha Świętego, apostołów i pokoleń Izraela.

Wyżej na osi Baranek na ołtarzu, a nad nim Duch święty. Łącznie znów mamy nawiązanie do Apokalipsy Świętego Jana „a trzej, co świadczą

na ziemi: Duch, woda i krew, a ci trzej są jednością.
Tło wydarzeń stanowi roślinność z różnych stref klimatycznych i architektura „niebiańska”.

OŁTARZ ZAMKNIĘTY

1. Rząd górny od lewej:

• prorok

• sybilla

• sybilla

• prorok

Postaci z banderolami, na których wypisane są słowa.

2. Rząd środkowy od lewej:

• Archanioł Gabriel

• Wnętrze komnaty z oknem, za którym pejzaż

• Wnętrze komnaty z miską i ręcznikiem

• Maryja a nad Jej głową Gołębica = Duch Święty

Łącznie stanowi to scenę ZWIASTOWANIA. Osobliwy jest system oświetlenia tej sceny, Maryja i anioł oświetleni są z prawej strony, ani małe okienka ani arkadowe okno nie modyfikują oświetlenia. Światło z nich nie pada na pustą płaszczyznę podłogi, okna stanowią jakby tylko ozdobnik. Posadzka komnaty podkreśla umiejętność perspektywicznego ukazania wnętrza – cecha charakterystyczna sztuki XV wieku. Szafka w tle nawiązuje jeszcze kształtem do sztuki późnogotyckiej.

3. Rząd dolny od lewej:

• Fundator – w postawie klęczącej ze złożonymi rękoma, Jodocus Vyde, bardzo realistyczne ujęcie

• Jan Chrzciciel – technika en grisaille (jakby namalowany posąg), ubrany w skórę wielbłądzią i płaszcz, na ręku trzyma baranka (OTO BARANEK BOŻY – cytat z Ewangelii – tak nazwał Chrystusa). Patron Fundatorów.

• Jan Ewangelista– technika en grisaille (jakby namalowany posąg), w postawie stojącej, z atrybutami – kielich (bo stał pod krzyżem i do kielicha według legendy spłynęły krople krwi z przebitego serca Jezusa), z którego wyglądają węże. Patron fundatorów.

• Żona fundatora - w postawie klęczącej ze złożonymi rękoma,

Światło z prawej strony, postaci jakby w niszach zwieńczonych trójlistnie, postaci ukazane w różnej skali i różnym ujęciu.

2. MAŁŻEŃSTWO ARNOLFINICH, 1434, NATIONAL GALLERY LONDYN, 82*60 cm, olej na desce

Obraz w kształcie stojącego prostokąta przedstawia dwie postaci we wnętrzu pokoju, stanowi malowane świadectwo ślubu, przedstawia włoskiego kupca Giovanii di Nicola Arnolfini z Lukki (choć badacze sprzeczają się czy to na pewno on jest bohaterem dzieła)i jego żonę sportretowanego – Giovanne Cenani- w najdonioślejszym momencie składania przysięgo małżeńskiej. Stoją oni we wnętrzu mieszkania oświetlanego światłem wpadającym przez okno z lewej strony. Kobieta wysoko unosi bogato fałdowaną suknię. Po prawej znajduje się łoże pod baldachimem, a na ścianie z tyłu charakterystyczne okrągłe i wypukłe lustro, w którym można dostrzec także świadków zaślubin (w tym samego artystę). W tym czasie małżeństwo było sakramentem, który nie wymagał obecności kapłana. Niektórzy badacze twierdzą, iż obraz nie miał uwiecznić ceremonii zaślubin. Gest Arnolfiniego tłumaczą jako pozdrowienie osób, które pojawiają się w progu drzwi i które zobaczyć można w odbiciu w lustrze. Owo wypukłe zwierciadło jest środkiem artystycznym, dzięki któremu przestrzeń obrazu została rozciągnięta. Lustro ukazuje nie tylko widok z innej perspektywy, ale także jest nośnikiem dodatkowych informacji — dzięki niemu dowiadujemy się o dwóch innych osobach uczestniczących w scenie. Taki chwyt był potem wielokrotnie naśladowany.

Obraz jest bardzo bogaty symbolicznie:

• Zapalona świeca – obecność Boga

• Piesek – wierność

• Łoże małżeńskie – płodność, na oparciu łoża figurka świętej Małgorzaty.

• Owoce leżące na stole i parapecie okna symbolizują czystość i niewinność, jaka istniała w raju przed grzechem pierworodnym

• Patynki (widoczne są na pierwszym planie, a także w tle, przy ławie) stanowią odniesienie do Starego Testamentu: (...) Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą (Wj 3, 4-5). Oznacza to, że zwykłe mieszkanie zostało uświęcone przez dokonujący się w jego wnętrzu sakrament.

• W tle pokoju widać dwie drewniane figurki świętej Katarzyny, patronki dziewic i św. Małgorzaty, jednej z Czternastu Świętych Wspomożycieli, mającej chronić od bólów porodowych (dama jest pomiędzy tymi figurkami – tj. przechodzi od dziewictwa do stanu matki).

• Różaniec z bursztynów – wstrzemięźliwość, czystość.

• Miotełka – czystość.

• Lustro – symbol czystości.

Na ścianie za postaciami lustro a nad nim podpis Autora. Jedną z cech obrazu jest drobiazgowość w ukazywaniu szczegółów i jego realizm.

3. PORTRET MĘŻCZYZNY W CZERWONYM TURBANIE,

4. MADONNA KANCLERZA ROLIN,1435, OLEJ NA DESCE, MUZEUM LUWR, PARYŻ

Obraz został ufundowany przez Mikołaja Rolin, kanclerza dworu księcia Burgundii Filipa Dobrego. Pierwotnie znajdował się w kaplicy św. Sebastiana w katedrze w Autun, ale w wyniku zniszczenia kościoła w 1793 został przeniesiony do Luwru w Paryżu, gdzie przechowywany jest do dziś. Przypuszcza się, iż sygnatura i data powstania umieszczone były na zaginionej ramie. Obecnie orientacyjnie przyjmuje się rok 1435.

Obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem i naprzeciwko niej klęczącego donatora - kanclerza Burgundii, Nicolasa Rolin - ubranego w bogatą brokatową szatę. Dzieciątko trzyma w jednej ręce glob ziemski z krzyżem, drugą błogosławi wiernego. Anioł unosi nad głową Maryi złotą koronę. Scena rozgrywa sie w bogato zdobionym pomieszczeniu. Za potrójną arkadą oratorium widać ogród, a dalej rozciąga się widok na miasto i rzekę. Historycy sztuki dyskutowali czy jest to widok miasta Maastricht, Liège, czy Autun, ale ostatecznie tego nie ustalono.

W obrazie ukryte są symbole, będące wyrazem żarliwych uczuć religijnych. Na kapitelach przedstawione zostały sceny z Pisma Świętego. Na zdjęciu obok widać scenę wygnania z raju, historię Kaina i Abla oraz pijaństwo Noego. Zamknięty ogród i rosnące w nim lilie symbolizują czystość Marii. Trójdzielne okno natomiast odwołuje się do Trójcy Świętej.

Do kompozycji tego dzieła nawiązał później Rogier van der Weyden w swoim obrazie Św. Łukasz rysujący portret Madonny.

5. MADONNA KANONIKA VAN DER PELE,

Olejny obraz niderlandzkiego malarza Jana van Eycka z 1436 roku. Obecnie znajduje się w Groeningemuseum w Brugii.

Dzieło przedstawia Maryję na tronie w otoczeniu św. Donacjana, patrona kościoła Sint Donaas w Brugii, dla którego zamówiono obraz (po lewej), i donatora, kanonika van der Paele, wraz ze św. Jerzym – jego patronem (z prawej). Scena rozgrywa się w prezbiterium kościoła (z tyłu widoczny jest ambit). Jest to jedna z pierwszych kompozycji typu Sacra Conversazione^.

Elementy dekorujące przedstawienie nie są przypadkowe. Należy dopatrywać się tu ukrytej symboliki. Mały posążek Ewy zdobiący tron, na którym siedzi Maria przypomina o tym, że została ona nazwana drugą Ewą (pierwsza sprowadziła na świat grzech, druga – zbawienie). Tron zdobią ponadto przedstawienia: Kain zabijający Abla – prefiguracja męki Chrystusa, oraz Samson pokonujący lwa – symbol wyswobodzenia ludzkości z mocy piekielnych przez Jezusa.

Badacz David G. Carter odkrył w pancerzu św. Jerzego odbicie człowieka, prawdopodobnie autora obrazu

6. Święty Hieronim w pracowni

Olejny obraz tablicowy niderlandzkiego malarza Jana van Eycka.

Obraz został namalowany dla kardynała Niccolo Albergatiego, biskupa Bolonii i miał być prezentem za jego udane negocjacje między królem Francji i Filipem Burgundzkim. Zgodnie z podpisanym w Arras sojuszem, Filip, w zamian za liczne przywileje, uznał władzę Karola VII, króla Francji nad swoją prowincją. Sojusz był w rzeczywistości początkiem końca panowania Anglików na ziemi francuskiej.

Hieronim ze Strydonu był jednym z czterech Doktorów Kościoła zachodniego i autorem łacińskiego przekładu Biblii – Wulgaty. Jego postać zawsze przedstawiana była według jednego z trzech głównych wzorców: jako ojciec kościoła, jako eremita lub jako uczony przy czym prawie zawsze jego osobie towarzyszy wizerunek lwa. Eyck wybrał ostatni motyw. Ukazał świętego w swojej pracowni podczas pracy. Nawiązaniem do jego dwóch pozostałych ról jest kardynalski strój. Według Złotej legendy w wieku 29 lat Hieronim otrzymał święcenia kardynalskie. Na głowie ma czerwony kapelusz zwany galero, który od 1245 roku przysługiwał wyłącznie kardynałom i symbolizował ich urząd. Uczony okryty jest czerwonym płaszczem obitym futrem z gronostaja zwanym Copa magna. Płaszcz również miał swoje szczególne znaczenie. Był okryciem kardynalskim używanym głównie podczas konklawe i ważnych uroczystości kościelnych.

Zgodnie z niderlandzką manierą postać świętego została ukazana w domowym pomieszczeniu, w pracowni pełnym przedmiotów z których prawie każdy miał swoje bardziej lub mniej widoczne znaczenie symboliczne łącząc świat ziemski ze światem duchowym. Symboliczność przedmiotów wskazywała również na dwuznaczność obrazu i przedstawionej postaci. Eyck chcąc podarować obraz kardynałowi namalował nie tylko świętego ale równocześnie przedstawił samego Albergatiego w jednej osobie. Hipotezę tą potwierdza list widoczny na stole, zatytułowany Do najczcigodniejszego Ojca Hieronima, Kardynała - Prezbitera, Kościoła Świętego Krzyża Jerozolimskiego. List nie mógł być adresowany bezpośrednio do Hieronima ponieważ w okresie gdy żył nie istniał urząd kardynalski. Powstał on dopiero w XI wieku. Jego postać w ikonografii chrześcijańskiej była jednak kojarzona z godnościami kardynalskimi z powodu jego pozycji zajmowanej w historii Kościoła. Noccolo Albergatii był kardynałem rzymskiego kościoła Świętego Krzyża Jerozolimskiego. Na podwójność tematyczną obrazu wskazuje również data na astrolabium - 5 sierpień 1435 rok czyli dzień oficjalnego otwarcia kongresu w Arras

Hieronim w pracowni Domenico Ghirlandaio 1480

Inne zgromadzone przedmioty wokół Hieronima odnoszą się już wyłącznie do jego osoby. Na półce po prawej stronie znajduje się słój z napisem Tyriaca a na jego pokrywce leży jabłko. Owoc zawsze symbolizował grzech pierwotny. Tyriaca była to odtrutka na jad węża. Połączenie tych dwóch artefaktów symbolizuje zwycięstwo nad grzechem a odtrutką na grzech popełniony przez Ewę jest Maryja, niepokalana dziewica. Z czystością wiąże się szklana karafka zatkana papierowym korkiem, stojąca koło słoja. Chrystus jest światłem życia, a światło przenika przez szkło nie uszkadzając jego struktury. W podobny sposób Jezus został poczęty nie naruszając dziewiczości Maryi. Do dziewiczości nawiązuje również motyw roślinny znajdujący się na puszcze przykrytej papierem. Motyw ten może nawiązywać do fragmentu Pieśni nad pieśniami: Ogrodem zamkniętym siostra moja, Oblubienica ogrodem zamkniętym, zdrojem zapieczętowanym (PnP 4,12). Obok astrolabium wisi czerwony różaniec a nad nim na półce widoczne są liczne księgi. Starodruki nawiązują do literackiej spuścizny Hieronima: Wulgaty, Onomastici sacra (zbiór i tłumaczenie imion biblijnych), Egzegeza pisma świętego, Pisma apologetyczne i inne.

Pod stopami świętego leży lew, atrybut Hieronima. Według legendy autorstwa Jakuba de Voragine kulejący lew przybył do klasztoru, gdzie przebywał Hieronim. Jego pojawienie się spowodowało popłoch wśród mnichów jedynie święty podszedł do zwierzęcia i wyciągnął z jego łapy cierń. Od tego momentu lew był jego wiernym towarzyszem.

Temat świętego Hieronima w pracowni był kilkakrotnie poruszany przez późniejszych artystów. W ok. 1460 roku sycylijski malarz Antonello da Messina stworzył swoją wersję Świętego Hieronima w pracowni. W 1480 roku Domenico Ghirlandaio namalował wręcz kopię Hieronima w pracowni.