W największych miastach Polski już w XI i XII wieku istniały małe grupki cudzoziemców: Niemców, Żydów, Walonów z dalekich Niderlandów. Nazywano ich gośćmi i pozwalano aby rządzili się własnym prawem. W XIII w. Zdecydowanie wzrosła ich liczba. W tym czasie w całej europie zachodniej obserwowano ogromny rozwój miast oraz wsi
Kiedy we wsiach zachodnioeuropejskich wzrastało przeludnienie,ich mieszkańscy poszukiwali nowych terenów osadniczych.Dużą rolę odegrali głównie Niemcy, którzy nieśli ze sobą nowe prawo osadnicze..Osadzano na nim pierwotnie Niemców, ale i ludność rodzimąmtak,że osadnictwo niemieckie przekształciło się na osadnictwo na prawie neimieckim.Wielu uważa błędnie,że osadnictwo niemieckie pojawiło się po spustoszeniu Polski, które powstało po najezdzie tatarskim w 1241 roku.O pierwszych Niemcach będących potencjalnymi osadnikami można usłyszeć od 1175 roku. Osadnictwo czynszowe przyniosło duże zmiany w życiu wiejskim.Nierzadko zadarzało się,że łączono niekiedy kilka osad i tworzono z nich jedną wieś.W innym przypadku, na osadnictwach rozrzuconym tworzoną jedną lub wiecej nowych wsi.Istrotnym elementem jest reforma gruntowa oplegajaca na wymierzeniu jednostek roli czyli lanow,ktore stanowily podstawe pojedyńczego gospodarstwa o znacznym potencjale produkcyjnym.Szachownica gruntów gwarantowała osadnikom podział zmiemi podobnej klasy.W osadnictwie na prawie niemickim istał okres wolny od świadczeń.Trwał on od 8 do 24 lat , w zależności od tego czy np wystepowała potrzeba karczowania lasu, bądz inne przeszkody utudniające lokacje. Wolnizna była praktykowana również przy osadnictwie polskim, jednak dopiero na prawie niemieckim została upowszechniona.Renta produktowa była świadczona w zbożu schodziła na drugi plan, cześto przybierając charakter symboliczny.Nieduża była również renta odrobkowa.Jako wyraz czci dla właściciela gruntu zbiorowo świadczono zwykle w okresach świątecznych daninę w mięsie.Obok tego obowiązywało tzw. Obiedne świadczone właścicielowi przez wieś trzy razy do roku, gdy zjeżdzał na sądy. Prawo niemieckie sprzyjało wprowadzeniu przenieznej lub przyajmkniej zbożowej dziesięciny w miejsce snopowej.W zbożu świadczono zwykle tzw. Meszne,tj. Daninę kościelną.Wsią na prawie niemieckim miała sołtysa, który był najpierw organizatorem osady nowego typu, a z kolei stawał sie wasalem jej własciciela.Otrzymywał on kilkułanowy dział ziemi wolnej od czynszów.Był zobowiązany do służby wojskowej.Jego wladza była ograniczana przez ogran samorządowy, ktory składał się z rady chłopskiej.Przemiany dotyczyły także miast.Okres intensywnego rozwoju wsi doprowadizł do społecznego podziału pracy.Upowszechnienie czynszu,wzrost wartosci pieniadza wpłynął na rozwój.Mieszczanie walczą o prawa i dostają przywileje od królów, książąt, biskupów. Mieszkańcy miast polskich, zwłaszcza przybysze z Niemiec też dążyli do uzyskania podobnych praw. Pierwsze lokalizacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego. Zwykle przy lokalizacji zmieniał się układ przestrzenny miasta. Omijano obszar zabudowany lokując miasto nieco dalej. Tak było we Wrocławiu gdzie pod lokalizację wybrano tereny leżące na lewym brzegu Odry. Wytyczono tam wielki rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinających się pod kątem prostym. Ostrów Tumski i Wyspa Piaskowa stały się wyłącznie siedzibą księcia i duchowieństwa. Henryk Brodaty wybudował też nowy zamek w mieście lokowanym.Olbrzymia większość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokalizacja była więc nie tyle założeniem nowego miasta co nowym etapem w życiu miasta które już dawno istniało. Osadnictwo czynszowe na prawie niemieckim oprzyniosło dość daleko idące przeorazenia życia wiejskiego.W celu tworzenia nowych terenów osadniczych łączono niekiedy w jedną całość dwie lub wiecej osad starego typu, a kiedy indzije na wiekszym obszarze o osadnictwie rozrzuconym tworzono jedna lub wiecej nowych wsi.Przeprowadzono reformę gruntową Organizował miasto zasadźca czyli osoba organizująca na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i LM i LW na jego ziemi. Z był przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem. Zasadˇca dostawał od księcia przywilej lokacyjny. Książę określał w nim prawa i obowiązki zasadˇcy oraz pozostałych mieszkańców, zwykle zostawał Sołtysem lub Wójtem.
Wójt z fachowymi mierniczymi wytyczał plan przyszłego miasta. Typowy układ przestrzenny ówczesnego miasta to plac targowy (najczęściej kwadratowy o wymiarach kilkudziesięciu metrów, ale Kraków i Wrocław mają rynki o wymiarach 200x200m), stanowiący rozszerzenie drogi, obudowany domostwami i otoczony obwarowaniem. Na placu tym zwanym rynkiem, stawiano kramy i wznoszono budynki władz miejskich, często też znajdował się tam kościół. Z każdego rogu rynku wychodziły dwie ulice, prostopadłe do siebie, w wielkich miastach również boki rynku poprzecinane były ulicami. Ulice w mieście lokacyjnym [przecinały się pod kątem prostym lub zbiegały do bram miejskich. Zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniejszej zabudowy np. Z położenia murowanych kościołów.
Całą powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokąta. Do rynku przylegały krótszym bokiem. Dlatego niektóre kamieniczki przy rynku są bardzo wąskie i mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem.
Ludność miasta wynosiła średnio 1-2 tyś. Mieszkańców. Największe miast w tyś mieszkańców to Wrocław - 17, Kraków -14 i Głogów - 11.
Największe miasta składały się z kilku drobnych miast-przedmieść. Rozbudowa opierała się na jednolitej sieci komunikacyjnej i obronnej. Rozwijało się budownictwo gotyckie, póˇniej renesansowe. Zastosowanie cegły, zaprawy murarskiej, pionów, kielni i transportu pionowego materiałów za pomocą bloków. Większe miasta obwiedziono murami które wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Na środku rynku stał ratusz i sukiennice mieszczące kramy. Domy murowane w rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gniezdziła się biedota. Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. Byli oni zorganizowani w cechy czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są do dziś nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu np. Szewska, Piekarska, Rzeznicza. W Krakowie i Wrocławiu pojawiły się chodniki kamienne, jezdnie wykładano okrąglakami. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne studnie. Wysokie, wąskie domy murowane składały się z wielu pomieszczeń. Najgrozniejszym niebezpieczeństwem dla mieszkańców średniowiecza były pożary i epidemie chorób zakaznych (tzw. mór, powietrze).
Niekiedy pierwsza lokalizacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat. Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały własne władze, mianowicie dziedzicznego wójta i ławę miejską tj. Zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawia się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego tzw. rada miejska z burmistrzem na czele. Wójt był w mieście przedstawicielem pana miasta. Zarządzał on miastem z jego imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu ławnicy spośród mieszczan. Wyroki sądu wykonywano przy pręgierzu. Wójt był najbogatszym człowiekiem w mieście. Pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeznię, jatki mięsne, młyny i łąki, a w Krakowie nawet szóstą część działek.
Wydarzenia z XIV wieku były kontunuacją tego co działo się w poprzednim wieku.Polska,była terenem bardzo pomyślnego rozwoju gospodarki towarowo-pienieżnejCzynnikiem zewniętrznym przyśpieszającym rozwój był odpływ ku wschodowi kapitałów z Europy zachodniej,przeżywającej własnie kryzys feudalnej struktury ekonomiki i społeczeństwa.Na XIV wiek przypada odrodzenie Polski, po wielu latach rozbicia dzielnicowego.Najwieksze postępy osadnictwa i wzrost gospodarczy przypada na panowanie Kazimierza Wielkiego.Osadnictwo miało charakter mniej spontaniczny niż w XIII wieku co wiąże się także z epidemią dżumy,panującej w Europie zachodniej.Z czasów Kazimierza Wielkiego zachowało się kilkaset przywilejów lokacyjnych, które miały na celu poprawienie lub dokończenie lokacji starych, ale w wielu wypadkach także założenia nowych nowych wsi”na surowym korzeniu”.XIV wiek przebiegł na przebudowie struktury rolnej wsi juz od dawna istniejacych oraz zakładania wsi na obszarach niezajętych pod uprawę.
Często wspierano osadników materialnie,chodziło bowiem o to,aby ułatwić im środki na zakup narzędzi rolniczych.Kazimierz Wielki zagospodarowywał własne,ale także kościelne tereny.Mieszkańcy wsi,cieszyli się wueloma swobodami,jednak by zabezpieczyć stabilizacje osadnictwa zaczęto precyzować warunki , w których osadnick mógł swojego pana opuścić czy też rozwiązać umowę o dzierżawę.Aby odejść od pana, kmieć musiał w myśl statutów Kazimierzowskich zapłacić za zynsz za wykorzystane juz lata woljne, mogł również znależc na sowje miejsce podobnie zamożnego osadnika(pod warunkiem,ze był na prawie niemieckim).Na prawie polskim mógł odpracować okres wolnizny,a w formie odszkodowania płacił jednorazowo.Poza tym należało już przestrzegać tego,aby odejście nastąpiło po zakonczeniu jesiennych prac,by po uiszczeniu opłaty ,zasianiu pola ozimą zostawić jest w należytym porzadku.
Statut małopolski Kaziemierza Wielkiego wproadział nadto pewne liczbowe ograniczenia wychodu kmieći, jeśli oczywiscie nie zaszły szczególne okolicznosci, typu narazanie kmieci przez pana na urzędowe zajęcie ich mienia .
Postępy, jakei zachodizły w osadnictwie wiejskim szły w parze z rozwojem miast.Należy wspomnieć o dwóch aspektach tego zjawiskach.Pierwszy polegał na świadomej akcji zakładania miast,drugi polegał na obiektywnym procesie narastania elementów gospodarki towarowo-pieniężnej,przejawiający sie zarowno w rosnącej roli czynszu,ale także rozwoju produkcji rzemieślniczej.W równych dzielnicach Polski proces urbanizacyjny w świetle formalnie dokonanych lokacji miejsckich wygladalaby mniej wiecej w taki sposob,ze jesli na Sląsku do konca XIII wieku lokowano koło 100 osad,to do połowy XIV wieku jest ich około 20.Odrotnie było odwrotnie w Małopolsce czy Wielkopolsce.W wytworzonej w średniowieczu na ziemiach polskich sieci miejskiej znikoma byla liczba dużych miast.(najwieksze,ponad 20 tysieczne miasta jak Krakow czy Gdansk, w tym czasie znajodwały sie poza granicami Polski).W odrębie zjednoczonego Królestwa wiek XIV był okresem formowania rzeczywistego społeczeństwa miejskiego, oddającego się zawodowo zajęcią rzemieślicznym i handlowym, walczącego o faktyczns samorząd i separującego się od innych grup społecznych.Pojawił się w tym czasie problem z wójtami , ktorzy nierzadko utrudniali rozwój samorządu miejskiego.Nadanie odpowiedniej rangi radom miejskim lub powołanie ich do życia było głównym celem walki.Na likwidację wójtów dziedzicznych było jeszcze za wcześnie, jednak z udziałem gmin miejskich powstało już prawo wydawania własnych uchwał.W pewien sposób miasta izolowały się od ich otoczenia, co miało stanowić zabezpieczenie przed ingerencją władzy publicznej lub zwierzchności feudalnej.Temu celowi służyły w dużej mierze mury miejskie, których wiele wzniesiono w XIV wieku, lub przynajmniej fosy czy drewniane ogrodzenia.
Istotną organizacją odgrywającą ważną rolę w życiu XIV-wiecznego miasta był cech rzemiosła.Zajmowała się ona ochroną interesów swoich członką w zamian za dobrą jakość wyrobów.
Jak możemy zauważyć XIII i XIV wiek były momentem kształtowania sieci miejskiej w Polsce,ale także okresem rozwoju kraju, na który wpłyneły reformy, a także sprzyjająca sytuacja w Europie.Wiek XIV można nazwać swoistą kontynuacją wydarzeń z XIII wieku,lecz bardziej świadomych i bardziej kontrolowanych.