Wychowanie i szkolnictwo w Rzymie przechodziło zmiany i rozwój wraz okresami, jakie przechodził:
Do VIw. p.n.e. - Okres królewski, rodowy
Od VI do Iw. p.n.e. - Okres republiki
Od Iw. p.n.e. do 476r. n.e.- Okres cesarstwa
Wychowanie w Rzymie, początkowo było prywatna sprawą obywatela, gdyż brak było państwowych instytucji w tym zakresie - dopiero w okresie schyłku republiki a następnie w okresie cesarstwa, za problem ten zaczęło być odpowiedzialne miasto. Wcześniej jednak wszystkie szkoły pozostawały w rękach prywatnych nauczycieli, którymi w większości przypadków byli Grecy.
Wychowanie w okresie republiki
Zanim na system wychowania w Rzymie wpłynęła kultura Grecka, za najpewniejsze środki utrzymania jego potęgi państwowej uważano: stare obyczaje, tradycję, wzory przodków, stałość charakteru, prostotę. W okresie republiki elementarną jednostką wychowawcza była rodzina. Szacunkiem w rodzinie cieszył się nie tylko ojciec (pater familias), ale również matka (mater familias). Swoje potomstwo matka wychowywała sama lub przy pomocy innej kobiety. Wzorem była kobieta surowych obyczajów, oddana rodzinie, dobrze wykształcona, przygotowana do poświęceń, moralnie i patriotycznie wychowująca swoje dzieci. Chłopiec wychodził z pod opieki matki w wieku 7 lat. Ojciec przygotowywał syna do przyszłych obowiązków obywatelskich i wprowadzał go w dorosły świat (synowie towarzyszyli ojcom w czasie uroczystości i zajęć, przysłuchiwali się obradom senatu, w czasie uczt pełnili posługę przy stole). Ojciec uczył swego syna: Kodeksu rzymskiego tzw. Prawa XII Tablic, czytania i pisania. Wychowanie fizyczne polegało na hartowaniu, nauce pływania, władania bronią i jazdy konną. Wychowanie wówczas było przede wszystkim praktyczne. Plinjusz tak opisuje wychowanie w tamtym okresie: „Za przodków naszych nie uczono tylko za pośrednictwem uszu, ale za pośrednictwem oczu: młodzież przypatrując się starszym, uczyła się tego, co wkrótce sama czynić miała i co kiedyś wpajać miała swemu potomstwu”. W 16 roku życia kiedy kończyła się edukacja domowa młodzieniec przywdziewał toga która była symbolem dorosłości. Z polityka zaznajamiała się młodzież starsza zarówno teoretycznie jak i praktycznie. Kształcenie w wiadomościach nie wykraczało jednak poza zakres elementarny, praktyka natomiast polegała na tym, że młodzi chłopcy uczestniczyli w zgromadzeniach ludu i rozprawach sądowych, czyli wiedzę o sprawach publicznych i państwowych zdobywali w różnych urzędach. Następnie przychodził czas na efebię, czyli służbę wojskową gdzie chłopiec był szeregowym żołnierzem. Tam młodzi chłopcy uczyli się sztuk wojny, ćwiczyli władanie mieczem, rzucanie dzidą, skoki, biegi, sztukę rozkazywania. Po ukończeniu służby wojskowej młodzieniec mógł pozostać w wojsku i doskonalić swoje umiejętności w stopniu oficera lub opuścić wojsko i zająć się działalnością publiczną. Młody rzymianin uczył się także wszystkiego tego o czym powinien wiedzieć dobry gospodarz. Musiał nauczyć się technik rolniczych, kierowania i kontrolowania pracy niewolników. Rzymianin-rolnik musiał posiadać określoną wiedzę z zakresu medycyny(w razie potrzeby leczył on swoich niewolników).
Uboższe warstwy społeczeństwa rzymskiego korzystały ze szkółek prywatnych, w których litterator (prosty nauczyciel) za niewielka opłatą uczył pisania, czytania i rachunków. Program obejmował także opowiadania z dziejów Rzymu, deklamacje ballad, naukę pieśni patriotycznych i lekturę prawa XII tablic. Były to szkoły prywatne, prowadzili je niewolnicy lub wyzwoleńcy o bardzo niskich kwalifikacjach i mizernych wynagrodzeniach. Uczniowie zazwyczaj siedzieli na podłodze trzymając na kolanach tabliczki kamienne. Szkółki takie mieściły się na gankach odgrodzonych płótnem od gwaru ulicznego, na poddaszach, ale najczęściej w drewnianych budach na rynku lub na skrzyżowaniu się ulic. Były to zaczątki szkół w Rzymie.
Bogatsi rodzice pochodzący ze stanów wyższych podstawowe wykształcenie dawali swoim synom w domu. Przykładem ojca, który sam wykształcił swojego syna jest Katon Stary. Ten najgłośniejszy przedstawiciel tradycji starał się być dla swojego syna największym wzorem. Osobiście wprowadzał go w ćwiczenia wojenne, jazdę konną, pływanie. Zaznajamiał go z prawem, religią ojczystą, obyczajami i czynami przodków. Samodzielnie nauczył swego syna czytania i pisania. Spisał swemu synowi encyklopedie ówczesnej wiedzy, która zawierała m.in. dzieje ojczyste. Jednakże ogół rodziców rzymskich nie podejmował się nauczania swoich dzieci, proces ten powierzali wykształconym niewolnikom. Karność w wychowaniu była bardzo surowa, w szczególności dbano o stan moralny młodzieży, o czystość obyczajów, prostotę i wstrzemięźliwość. Zazwyczaj w 30 roku swego życia młody mężczyzna był przygotowany do życia publicznego. Dziewczyny otrzymywały skąpe, podstawowe wykształcenie. Obowiązkiem matki było zaznajomić córkę z robotami kobiecymi takimi jak: przędzenie, tkanie, szycie, śpiew, taniec i muzyka. Mało kto zajmował się literaturą, naukami i wyższą kulturą intelektualną. Rzymianie nie widzieli sensu w tym aby ich synowie posiadali większą wiedzę od nich samych. Przecież ta minimalna wiedza, którą do tej pory posiadali pozwoliła im na podbicie Italii, pokonanie Greków, Celtów i Kartaginy. Ideałem moralnym okresu Republiki Rzymskiej był obywatel całkowicie oddany państwu. Herosem był mężczyzna, który swym męstwem i mądrością był gotów bronić zagrożonej ojczyzny.
Wychowanie w okresie cesarstwa, wpływ kultury Greckiej na system wychowania w Rzymie. Od alfabetu do sztuki przemawiania.
Rzymianie ściślej zetknęli się z kulturą grecką w momencie ugruntowania swoich wpływów na terenie Grecji poprzez zburzenie Koryntu(146r. p.n.e.). W II wieku p.n.e dokonał się proces przyswojenia kultury greckiej i ich systemu wychowawczego. Kiedy Rzym stał się cesarstwem i wzrosła jego potęga i dobrobyt zmniejszyło się znaczenie tradycji i obyczaju w kulturze Rzymian. Wpływ kultury greckiej spowodował, że Rzymianie zaczęli interesować się teatrem, sztuką, zaczęli czytać literaturę Hellenów. Pojawiła się także „moda” wśród arystokracji na wyróżnienie się nie tylko majątkowe, ale także umysłowe, kulturalne ponad „prostacką masę rzymskiego plebsu”(S.Kot „Historia wychowania” str. 89).
Całokształt edukacji młodzieży w cesarstwie rzymskim powierzano nauczycielom, którymi zazwyczaj byli niewolnicy greccy. Z biegiem lat cesarze rzymscy podejmowali opiekę nad szkołami . Grecka praktyka wychowawcza wpłynęła na nauczanie publiczne w Rzymie. Nauka dzieliła się odtąd na stopnie: elementarny, gramatykalny i retoryczny. Jak i dawniej do nauki elementarnej państwo się nie wtrącało pozostawiając rodzicom swobodę. U bogatych mieszkańców Rzymu niewolnik wprowadzał dzieci w czytanie i pisanie oraz w używanie języka ojczystego i greckiego. Rzymskie szkoły elementarne dla dzieci biednych przewidywały umiejętności czytania, pisania, podstawowych działań matematycznych, historii Rzymu oraz prawa II Tablic. Wprowadzono także elementy geografii i astrologii. Szkoły przeniesiono z centralnych dzielnic Rzymu na przedmieścia. Nauka w szkole podobnie jak w Grecji zaczynała się wczesnym rankiem i trwała 6 godzin. Wakacje w szkole rzymskiej trwały od połowy lipca do października. W czasie roku szkolnego było kilka dni wolnych od nauki, m.in. święto Minerwy, które trwało 5 dni. Nauczanie w szkole elementarnej odbywało się przeważnie metodą pamięciową - uczniowie powtarzali głośno litery i sylaby dyktowane przez nauczyciela. Przy tego rodzaju nauczaniu kary fizyczne należały do często stosowanych środków pedagogicznych - rózgi i różnego rodzaju rzemienie były symbolem wychowania. Pomocami w nauczaniu pisania były woskowe tabliczki, a gdy uczniowie nabrali wprawy w pisaniu używali skrawków pergaminu. W nauczaniu arytmetyki posługiwano się kamykami i patyczkami. Trzeba zaznaczyć że w szkole elementarnej uczyli się zarówno chłopcy jak i dziewczęta. Los nauczycieli elementarnych był mizerny, byli źle opłacani i stali bardzo nisko w hierarchii społecznej. Mimo to w okresie cesarstwa masy społeczeństwa rzymskiego umiały czytać i pisać.
Szkoła gramatykalna(gramatyczna) była wyższym typem szkoły. Przeznaczona była dla chłopców z bogatszych rodzin. Nauczającego w szkole gramatystę otaczano powszechnym szacunkiem i lepiej wynagradzano. Najważniejszą częścią programu była lektura i objaśnianie utworów poetyckich - Homera, Hezjota, Wergiliusza, Horacego i innych. Znajomość poezji uważano za podstawę wykształcenia średniego i najlepsze przygotowanie do nauki retoryki. W szkole tej uczono także literatury greckiej i łacińskiej, historii i geografii, muzyki i mitologii, natomiast niewiele matematyki.W początkach cesarstwa retoryka oddzieliła się ostatecznie od szkoły średniej i dała początek szkolnictwu wyższemu zbliżonemu do dzisiejszych szkół zawodowych. Gramatykę chłopiec przechodził między 12 a 15 rokiem życia, około 15-16 roku życia kończyło się wykształcenie ogólne. Młodzież uboższa szła do pracy, zamożniejsza przechodziła do szkoły retorycznej.
Szkoła retoryczna - reprezentowała szkolnictwo wyższe. Jej absolwenci przygotowani byli do zawodu prawniczego lub innych zajęć publicznych. Nauka tutaj trwała od 2-3 lat i kończyła się w 20 albo 21 roku życia młodzieńca. Kierownikiem i nauczycielem tej szkoły był retor. Był osoba ogólnie szanowaną, a wysokie zarobki wpływały na jego autorytet i prestiż. Program szkoły obejmował głównie opanowanie konstruowania przemówień, reguł postępowania oraz przepisów regulujących stosunki społeczne w Rzymie. Studia w szkoła tych rozpoczynały się od opracowania krótkich zadań na tematy moralne i prawne. Szczególną uwagę zwracano w nich na różnorodne rodzaje konfliktów między przepisami prawa a powinnościami moralnymi obywateli. Następnie uczniowie przechodzili na dłuższy czas do bardzo szczegółowej lektury utworów, która pogłębiała ich wiedzę ogólną i była kopalnią pięknych zwrotów, wyrażeń i metafor użytecznych przy układaniu mów. Wreszcie przystępowali do trzech rodzajów mów:
• Doradczych, w których rozważano co należy robić i jak postąpić w różnych skomplikowanych sytuacjach,
• Sądowych, oskarżających albo obrończych,
• Panegirycznych.
Deklamacje mów uczniów wybitnego retora były dla rzymskiego mista najważniejszym wydarzeniem.
Powstanie szkolnictwa wyższego.
W ostatnich wiekach cesarstwa oddzielił się wyższy typ szkół od średniego, powstał zalążek szkolnictwa uniwersyteckiego. Zaczątkiem jego były szkoły retorów gdzie pewne katedry były opłacane przez państwo. Pierwowzorem zakładów uniwersyteckich była stara szkoła w Atenach. Później w Rzymie Publius Alius Hadrian zbudował tzw. Ateneum, gdzie urządził sale wykładowe dla opłacanych ze skarbu państwowego filozofów retorów i prawników. Jednak w następnych latach nie został utworzony przez cesarzy jednolity system szkolnictwa wyższego, w różnych częściach cesarstwa organizowano wyższe szkoły w zależności od miejscowych upodobań i możliwości profesorów.
Podsumowanie:
Rzymianie dokonali pewnych zmian w przejętym od greków systemie wychowania. Grecką pajdeję rozdzielili na sfery oddziaływania edukacyjnego:
funkcja wychowawcza (educatio) należała do rodziny
funkcja kształcenia (doctrina) należała do szkoły
Nauczanie oddano w ręce Greckich mistrzów zaś wychowanie pozostawiono rzymskim rodzinom. Rodzina rzymska nie przyjęła greckiego wychowania gimnastycznego i muzycznego, bo śpiew i taniec uważano za cos sprzecznego z powagą obywateli, wręcz zniżeniem się do poziomu niewolników. Rzymianie z szerokiej plejady nauk greckich wybrali siedem: gramatykę, retorykę, dialektykę, arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę choć niektóre z nich jak np. dialektykę uznali za mało przydatne. Największe korzyści dostrzegali z gramatyki i retoryki, bowiem te nauki miały dawać ich synom przygotowanie do życia publicznego. W Rzymie kobiety i dziewczęta nie były tak dyskryminowane w kształceniu jak w Grecji. Uboższe dziewczęta uczęszczały do szkół elementarnych często nawet z chłopcami.
Przedstawiciele rzymskiej dydaktyki i pedagogiki.
Marek Tuliusz Cyceron (Marcus Tullius Cicero), (106-43r. p.n.e.)
Rzymski mówca, filozof, mąż stanu i pisarz. Uznany został za największego mówce w historii Rzymu. Był najwybitniejszym przedstawicielem teorii wychowania u schyłku okresu republikańskiego. Jego najważniejsze prace to: „Rozmowy tuskulańskie”, „O mówcy”, „Brutus”, „O powinnościach”. Przywiązywał duże znaczenie do pedagogiki. Dostrzegał zmienność ideałów wychowawczych na przestrzeni wieków. Zdaniem Cycerona celem wychowania było doskonalenie przymiotów i zdolności danych człowiekowi przez naturę. Uważał że proces wychowania powinien uwzględnić indywidualne cechy wychowanka. Celem wychowania jest wyposażenie wychowanków w wiedzę i normy moralne niezbędne do „sprawowania czynności publicznych i prywatnych”. Ideałem Cycerona był człowiek: - wykształcony filozoficznie, w zakresie etyki, polityki, retoryki,
- otwarty na wybrane dyscypliny sportowe
- w zachowaniu charakteryzujący się wyrozumiałością, umiarem i delikatnością
- wykształcony w sztukach wyzwolonych (artes liberales)
Cyceron uważał, że kobiety nie powinny brać udziału w życiu publicznym, chciał też ograniczyć wpływ matek na wychowanie swoich synów. Ideałem wychowawczym była dla Cycerona rodzina wielopokoleniowa.
Lucius Annaeus Seneca,zwany Seneką Młodszym (ok.4. p.n.e.-65r. n.e.)
Filozof rzymski, mąż stanu. Był synem Seneki Starszego. Jego najznakomitsze dzieła to m.in.: „Listy moralne do Lucyliusza”, „O życiu szczęśliwym oraz o pokoju ducha”. Był zwolennikiem ideologii stoickiej, ale ograniczonej do zagadnień etyki i mądrości życiowej. W swoich dziełach poruszał przede wszystkim problem moralności i cnoty. Za najważniejsze w życiu człowieka uważał zwycięstwo nad namiętnościami, ponieważ to zwycięstwo ma czynić człowieka równym z Bogiem. Krytykował teorię samowystarczalności, wzywał do pomocy bliźnim i do czynienia dobra oraz do przebaczania za doznane krzywdy. Krytykował bezczynność i próżność. Zachęcał do zdobywania wiedzy. Zajmował się sprawami wychowania, uważał że dziecko przychodzi na świat z określonymi skłonnościami, a zadaniem wychowawcy jest czuwanie nad jego właściwym zachowaniem, rozbudzanie zamiłowania do prawdy i cnoty i panowanie nad namiętnościami. Celem nauczania miało być praktyczne przygotowanie do życia. Uważał że bezpośredni przykład nauczyciela jest najlepszą metoda nauczania. W programie nauczania pierwszeństwo oddawał sztukom wyzwolonym, według niego najlepiej przygotowującym do właściwego postępowania. Pierwszeństwo edukacji zaś oddawał szkole. Idealny nauczyciel według Seneki powinien się nieustannie kształcić, jego słowa powinny być zgodne z czynami, powinien unikać dwuznaczności w słowach oraz łagodności w kontaktach z uczniami, a jego zadaniem jest rozbudzanie w wychowankach zamiłowania do nauki.
Marek Fabiusz Kwintylian (Quintilianus), (35-95r. n.e.)
Rzymski retor i tytularny nauczyciel wymowy. Jako pierwszy z Rzymian w roku 69 otrzymał od cesarza Wespazjana, posadę publicznego profesora wymowy. Był autorem słynnego 12-tomowego dzieła pt. „Istitutio oratoria” (O wychowaniu mówcy) oraz dwóch zbiorów „Declamationes”. Doskonałego człowieka widział tylko w wykształconym mówcy, mężu moralnym, będącym prawdziwym obywatelem. Według Kwintyliana każdy człowiek jest zdolny do nauki. Był zwolennikiem szkoły publicznej, gdzie można osiągnąć znacznie lepsze efekty niż w szkole prywatnej, argumentując to tym między innymi, że przyszły mówca będzie żył wśród ludzi, więc jak najwcześniej powinien się do tego przyzwyczajać. Zwracał uwagę na zawierane w szkole przyjaźnie, które łączą ludzi na całe życie. W szkole uczniowie uczą się nie tylko od nauczyciela, ale i od siebie nawzajem. Te i inne jego wywody przyczyniły się do upowszechnienia idei zbiorowego nauczania w Rzymie. W wychowaniu był przeciwnikiem kar cielesnych twierdził że są one zniewagą dla uczniów ponieważ kary cielesne stosuje się wobec niewolników, pyzatym mówił że człowiek godny powinien zareagować na naganę, a jeśli tego nie uczyni to kara cielesna również nie zmieni jego postępowania. Nauka według Kwintyliana powinna obejmować jednocześnie umiejętność pisania i połączonego z nim pisania. Kształcenie mówcy miało obejmować: sprawność poprawnego wyrażania się, interpretację utworów poetyckich gramatyki, umiejętność modulacji głosu. Nauczanie geometrii miało prowadzić do logicznego myślenia. Kandydat na mówce musiał przejść określone ćwiczenia gimnastyczne przyswoić umiejętności estetycznego zaprezentowania osoby i tekstu(pobierane u aktora komediowego). Nauczycielowi, Kwintylian stawiał duże wymagania. Idealny retor powinien posiadać gruntowna wiedzę, reprezentować nieskazitelne walory moralne, być wzorem dla swoich wychowanków , być człowiekiem słowa i czynu, być skromnym, cieszyć się z sukcesów swoich uczniów, być zatroskanym z powodu ich niepowodzeń. Nauczyciel powinien poznać ucznia i odpowiednio z nim postępować oraz stosować właściwe do wieku ucznia metody nauczania i wychowania.
Chrześcijaństwo wobec nauczania i wychowania:
Podwaliny chrześcijańskiego zaangażowania w edukacje położył judaizm, bowiem synagogi były miejscem zdobywania mądrości. Apologeci chrześcijańscy swoje wykształcenie zdobywali przede wszystkim w celu obrony i głoszenia wiary. W ten sposób w okresie wczesnego chrześcijaństwa powstały pierwsze szkoły. Słynna szkoła kształcąca w zakresie doktryny chrześcijańskiej jak i kultury klasycznej, powstała w Aleksandrii pod kierunkiem greckich filozofów i teologów chrześcijańskich: Klemensa Aleksandryjskiego, a potem Orygenesa. Z powodu prześladowań w pierwszych dziesięcioleciach chrześcijaństwo nie zdołało wytworzyć własnej tradycji pisanej. Szkoła rzymska wywierała silny wpływ na umysły, głównie poprzez świetność w zakresie retoryki. Mimo to chrześcijanie zdecydowali się głosić słowo Boże i nauczać. Wpłynęła na to działalność misyjna apostołów, głównie Pawła Apostoła. Pierwsza gmina chrześcijańska powstałą w Jerozolimie około 30 roku n.e. Troska o wychowanie dzieci należy do stałych trosk chrześcijaństwa. W ujęciu starożytnego Kościoła chodziło o wychowanie religijne, czyli o wtajemniczenie w prawdy wiary, w które należy wierzyć, aby osiągnąć zbawienie. Wyrażenie to obejmuje także moralne kształtowanie dziecka według sposobu życia, jaki przystoi chrześcijaninowi.
Pierwsi ojcowie kościoła o wychowaniu:
Święty Hieronim (Hieronim ze Strydonu), (ok.354-419/420r.)
Był jednym z czterech wielkich doktorów Kościoła Zachodniego i znakomitym tłumaczem Biblii. Przez 20 lat zajmował się przekładem Biblii z hebrajskiego i greckiego na łacinę. Przekład ten znany jest jako Wulgata. Często prowadził dyskusje na temat celibatu, grzechu pierworodnego i łaski Bożej. Głosił pochwały dotyczące kobiet zwłaszcza bogatej Pauli z Rzymu. Z Paula udał się Hieronim do Betlejem i tam założył klasztor dla mnichów i zakonnic, razem z hospicjum i szkoła w której przez wiele lat nauczał. Św.Hieronim zalecał oddawać dziewczęta do zakonu gdzie w sposób przyjemny i świadomy będą zdobywały wiedzę językową. Chciał doprowadzić do ugody pomiędzy grecka kulturą pogańska, a wyzwaniami wiary chrześcijańskiej. W wychowaniu radził zachowywać łagodność, ale jednocześnie budzić w dziecku ambicje połączoną ze starannym nauczaniem języka. Przykłady dzieł Hieronima: „Komentarz do księgi Jonasza” , „Listy do Eustochium”.
Święty Augustyn z Hippony (354-430r.)
Filozof i teolog, nauczyciel retoryki, Ojciec Kościoła Zachodniego. Jego działalność i twórczość wywarła ogromny wpływa na filozofię chrześcijańską, kształcenie kleru i wskazał na skuteczność pracy szkoły i nauczyciela. Nauczał, że grzech jest brakiem dobra na świecie. Uważał że nauczyciel nigdy nie jest w stanie dokonać więcej niż tylko pomóc zobaczyć uczniom to co ten nauczyciel wcześniej sam wiedział. Stworzył i opracował doktrynę o jedności Kościoła i skuteczności sakramentów. Na użytek dydaktyki Św.Augustyn przekazał cenne uwagi. Jego zdaniem uczniowi należy przedstawić najpierw całość przedmiotu, a później wypełniać je szczegółowymi wiadomościami. Nauczycielowi zalecał indywidualne podejście do ucznia, dostosowanie materiału dydaktycznego do wieku, poziomu rozwoju psychicznego i możliwości intelektualnych ucznia. Kładł nacisk na to, aby nauczony materiał był rozumiany przez uczniów czemu miało sprzyjać kontrolowanie wiedzy uczniów na każdym etapie nauki. Po Św. Pawle, Augustyn był najbardziej wpływowym teologiem chrześcijańskim. Poprzez zaakceptowanie filozofii Platona dla potrzeb chrześcijaństwa stał się twórcą całej pedagogiki chrześcijańskiej. Szczególne znaczenie dla pedagogiki ma dzieło pt. „Wyznania”.