„Najwyższa Izba Kontroli”
Najwyższa Izba Kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli jest organem powołanym przez Sejm do kontroli działalności administracji państwowej i gospodarczej, a także innych organizacji. W Polsce Ludowej po raz pierwszy została ona powołana ustawą konstytucyjną z 1946 r. W ten sposób ustawodawca nawiązał do zasady przyjętej w 1921 r., według której kontrole na całością gospodarki państwowej ma sprawować odrębny organ, niezależny od rządu, a związany organizacyjnie z władzą ustawodawczą. Praktyczną działalność NIK podjął jednak dopiero po wejściu w życie ustawy z 9 marca 1949 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. nr 13, poz. 74). Ustawa ta określała pozycje, ustrój oraz zakres i kryteria kontroli prowadzonej przez NIK. W roku 1952 NIK został zniesiony. W jego miejsce ustawa z 22 listopada 1952 r. o kontroli państwowej (Dz. U. nr 47, poz. 316) wprowadziła urząd Ministra Kontroli Państwowej. Minister kierował kontrolą państwową. Jej podstawowym zadaniem było pomagać rządowi w kontroli realizacji narodowych planów gospodarczych i wykonywania uchwał rządu oraz czuwać nad przestrzeganiem dyscypliny państwowej, gospodarczej i finansowej. Pod koniec roku 1957 powrócono znów do koncepcji kontroli niezwiązanej organizacyjnie z rządem. Ustawa z 13 grudnia 1957 r. o Najwyższej Izbie Kontroli zniosła urząd Ministra Kontroli Państwowej i utworzyła NIK podległy Sejmowi. Pozycja NIK uległa jednak znów zmianie w 1976 r. Ustawa z 10 lutego 1976 r. o zmianie Konstytucji PRL (Dz. U. nr 5, poz. 29) powierzyła nadzór nad NIK Prezesowi Rady Ministrów oraz zmieniła nieco zakres kontroli sprawowanej przez NIK. W tym roku 27 marca ukazuje się nowa ustawa o Najwyższej Izbie kontroli (Dz. U. nr 12, poz. 66). Według tej ustawy działalność NIK służy Sejmowi, Radzie Państwa i Radzie Ministrów w wypełnianiu ich funkcji. Prezes NIK jest naczelnym organem administracji państwowej, powoływany przez Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów, złożony w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Państwa. Terenowymi organami NIK są okręgowe urzędy kontroli, na których czele stoją dyrektorzy powoływani i odwoływani przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Prezesa NIK. Czynności kontrolne przeprowadzają inspektorzy zawodowi, inspektorzy rzeczoznawcy oraz inspektorzy społeczni.
Ustawa z 8 października 1980 r. o zmianie Konstytucji PRL (Dz. U. nr 22, poz. 81) przywróciła pełną podległość NIK Sejmowi. Nakładała ona na NIK znów obowiązek przedstawienia Sejmowi uwag do sprawozdań Rady Ministrów z wykonania narodowego planu społeczno - gospodarczego i analizy wykonania budżetu państwa, a także składania Sejmowi corocznie sprawozdań ze swej działalności. W myśl ustawy konstytucyjnej NIK miał działać na zasadzie kolegialności. Jego prezesa miał powoływać i odwoływać Sejm samodzielnie. Kompetencje Rady Państwa wobec NIK, jak również organizacje i sposób działania NIK, w tym zakresie kontroli organizacji i związków spółdzielczych, społecznych i jednostek gospodarki nie uspołecznionej, miała określić ustawa zwykła.
Jednocześnie została ogłoszona także ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. nr 22, poz. 82). Regulowała ona zadania i zakres działanie NIK, jego organizacje, w tym sprawy związane z personalną obsadą, zasady wykonywania kontroli oraz realizacji jej wyników. W myśl ustawy podstawowym zadaniem NIK była kontrola działalności naczelnych, centralnych i terenowych organów administracji państwowej. Jeśli było to potrzebne do wykonywania tego zadania, NIK kontrolował także działalność przedsiębiorstw i zakładów, urzędów i innych państwowych instytucji. W zakresie realizacji zadań zleconych przez państwo i prawidłowości gospodarowania mieniem społecznym NIK mógł także kontrolować działalność organizacji i związków spółdzielczych. W zakresie określonym w ustawie mógł on też przeprowadzić kontrolę organizacji społecznych i jednostek gospodarki nie uspołecznionej.
Przedmiotem opisanej kontroli była działalność gospodarcza, finansowa i organizacyjno - administracyjna kontrolowanych organów i jednostek organizacyjnych. Badając te dziedzinę NIK brał pod uwagę jej legalność, gospodarność, celowość i rzetelność. NIK podejmował kontrole na zlecenie Sejmu, Prezydenta RP, na wniosek Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy. Sejm lub Prezydent mógł zlecić NIK przeprowadzenia kontroli wstępnej naczelnych organów państwowych. Kontrola taka polegała na badaniu stanu faktycznego i dokumentów mających stanowić podstawę decyzji tego organu. Kontrola taka mogła być przeprowadzona także na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
Ustawa nakładała na NIK obowiązek przekładania Sejmowi, Prezydentowi i Prezesowi Rady Ministrów różnych sprawozdań i informacji. Miała ona poza tym obowiązek przedstawienia właściwym instancjom organizacji politycznych, związkowych oraz zawodowych informacji problemowych o wynikach ważniejszych kontroli przeprowadzonych w zakresie objętym działalnością tych organizacji.
Dnia 23 grudnia 1994 r. została uchwalona ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. z 1994 r. nr 13, poz. 59). Dostosowuje ona zadania NIK od nowej struktury aparatu państwowego i zasad funkcjonowania administracji, a także nowej roli państwa w procesie społeczno - gospodarczego rozwoju kraju. Poza tym wyczerpująco reguluje posterowanie i skutki prawne kontroli (zasady realizacji wyników kontroli) oraz prawa i obowiązki pracowników Najwyższej Izby Kontroli.
Ustawa w zasadzie nie zmieniła pozycji ustrojowej NIK. Najwyższa Izba Kontroli nadal podlega Sejmowi i realizuje zadania określone w przepisach konstytucyjnych utrzymanych w mocy przez Ustawę konstytucyjną z 17 października 1992 r. Jej podległość Sejmowi wyraża się głównie w prawie Sejmu do obsady kierowniczych stanowisk w NIK oraz zleceniu kontroli. W myśl ustawy bowiem Sejm powołuje i odwołuje prezesa NIK, a prezydium Sejmu powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK oraz członków jego Kolegium (na wniosek prezesa NIK), marszałek Sejmu zaś wyraża zgodę na powołanie i odwołanie dyrektora generalnego NIK.
Sejm i jego organy mają tez prawo zlecić NIK przeprowadzenie określonej kontroli.
Nowa ustawa określa bardziej precyzyjnie zasięg, zakres i przedmiot kontroli sprawowanej przez NIK. W przypadku administracji państwowej, ustawa przewiduje, że kontroli ze strony NIK obligatoryjnie będzie podana cała działalność wszystkich organów administracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem wykonywania budżetu państwa oraz realizacji ustaw i innych aktów prawnych. Nadto fakultatywnie NIK może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych. NIK może również kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych, jeżeli:
Wykonują one zadania zlecone lub powierzone przez Państwo,
Wykonują zamówienia publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego,
Organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne,
Działają z udziałem mienia państwowego lub komunalnego albo rozporządzają takim mieniem,
Korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy lub gwarancji albo poręczenia państwa lub samorządu terytorialnego,
Mają zobowiązania finansowe na rzecz państwa.
Najwyższa Izba Kontroli nadal przeprowadza kontrolę pod względem tradycyjnie określonych kryteriów: legalności, gospodarności, celowości i rzetelności, jednak z dwoma wyjątkami: kontrola działalności samorządu terytorialnego w zakresie wykonywania zadań własnych nie jest przeprowadzana pod względem celowości, a kontrola prywatnych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych (wymienionych wyżej w punktach od 4 do 6) nadto nie jest przeprowadzana pod względem gospodarności, a więc jest przeprowadzana tylko pod względem legalności i rzetelności.
Najwyższa Izba Kontroli podejmuje kontrole:
Z własnej inicjatywy, na podstawie własnych okresowych planów pracy,
Doraźnie, na wniosek Prezesa Rady Ministrów i Prezydenta RP,
Na zlecenie Sejmu i jego organów, o czym była mowa wyżej.
Kontrolę przeprowadzają pracownicy NIK na podstawie legitymacji służbowej i imiennego upoważnienia wydanego przez prezesa (wiceprezesa) lub dyrektora (wicedyrektora) jednostki organizacyjnej NIK. Tylko Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny oraz pracownicy nadzorujący czynności kontrolne (a więc nadto dyrektorzy i wicedyrektorzy jednostek organizacyjnych oraz doradcy) nie potrzebują upoważnienia do przeprowadzania kontroli, chyba że przedmiotem kontroli mają być sprawy lub dokumenty zakwalifikowane jako tajne specjalnego znaczenia.
Postępowanie kontrolne przeprowadza się w siedzibie jednostki kontrolowanej oraz w miejscach i czasie wykonywania jej zadań, a jeżeli tego wymaga dobro kontroli - również w dniach wolnych od pracy i poza godzinami pracy. W miarę potrzeby postępowania kontrolne może przeprowadzać także w siedzibie jednostki organizacyjnej NIK. Kontroler ustala stan faktyczny na podstawie zebranych w toku postępowania dowodów, tj. dokumentów, oględzin, zeznań świadków, opinii biegłych, pisemnych wyjaśnień i oświadczeń itp.
Kontroler obowiązany jest niezwłocznie poinformować kierownika jednostki kontrolowanej o stwierdzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia ludzkiego albo niepowetowanej szkody w mieniu, a kierownik jednostki kontrolowanej obowiązany jest niezwłocznie poinformować kontrolera o podjętych działaniach zapobiegających stanowi zagrożenia. W przypadku powzięcia przez kontrolera uzasadnionego podejrzenia, że wymienione działania są niewystarczające, powinien on niezwłocznie powiadomić o stwierdzonych zagrożeniach kierownika jednostki nadrzędnej lub właściwy organ państwowy.
Wyniki przeprowadzonej kontroli przedstawia się w tzw. protokole kontroli. Protokół powinien zawierać opis stanu faktycznego stwierdzonego w toku kontroli, w tym ustalonych nieprawidłowości, z uwzględnieniem przyczyn ich powstania, zakresu i skutków oraz osób za nie odpowiedzialnych. Kierownikowi jednostki kontrolowanej przysługuje prawo zgłoszenia umotywowanych zastrzeżeń co do ustaleń zawartych w protokole. W razie nieuwzględnienia zastrzeżeń kontroler przekazuje na piśmie swoje stanowisko zgłaszającemu zastrzeżenia. Kierownik jednostki kontrolowanej może w terminie 7 dni zgłosić na piśmie umotywowane zastrzeżenia do dyrektora właściwej jednostki organizacyjnej NIK, w celu przekazania ich do rozpatrzenia przez komisje odwoławczą. Uchwała komisji odwoławczej podlega zatwierdzeniu przez Prezesa lub właściwego wiceprezesa NIK. Z chwilą zatwierdzenia uchwała staje się ostateczna. W razie niezatwierdzenia uchwały komisji odwoławczej Prezes lub upoważniony przez niego wiceprezes NIK powołuje tzw. komisje rozstrzygającą w składzie trzech pracowników upoważnionych do nadzorowania czynności kontrolnych wyznacza jej przewodniczącego. Uchwała takiej komisji jest ostateczna. Uchwałę komisji odwoławczej zatwierdzonej przez Prezesa oraz uchwałę komisji rozstrzygającej, zaopatrzoną w uzasadnienie, doręcza się zgłaszającemu zastrzeżenie.
Na wniosek kontrolera kierownik jednostki kontrolowanej lub jednostki nadrzędnej zwołuje naradę pokontrolną w celu omówienia stwierdzonych nieprawidłowości i wniosków, jakie wynikają z kontroli.
Po kontroli NIK przekazuje kierownikowi kontrolowanej jednostki, a w razie potrzeby także kierownikowi jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym i samorządowym, wystąpienie pokontrolne. Wystąpienie zawiera ocenę kontrolowanej działalności oraz uwagi i wnioski służące usunięciu stwierdzonych nieprawidłowości. Kierownik, do którego skierowano wystąpienie, a także organ, któremu przekazano takie wystąpienie, mają obowiązek poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz podjętych działaniach lub przyczynach niepodjęcia działań.
Protokoły kontroli oraz wystąpienia pokontrolne stanowią podstawę do opracowania informacji o wynikach przeprowadzonej kontroli. Informacje takie NIK ma obowiązek przekazać Sejmowi, Prezydentowi RP, Prezesowi RM, właściwym wojewodom i sejmikom wojewódzkim, a także radom gmin.
Sejmowi przekazuje się informacje o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub przez jego organy oraz informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na wniosek Prezydenta RP, Prezesa RM oraz innych ważniejszych kontroli.
Prezydentowi RP przekłada się informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na jego wniosek oraz informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na zlecenia Sejmu i jego organów na wniosek Prezesa RM, a także o wynikach innych ważniejszych kontroli.
Prezesowi RM przedkłada się informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na jego wniosek oraz informacje o wynikach kontroli przedkładane Sejmowi i Prezydentowi RP.
Wojewodom i sejmikom wojewódzkim przedkłada się informacje o wynikach ważniejszych kontroli dotyczących działalności terenowych organów administracji rządowej oraz dotyczących działalności samorządu terytorialnego, natomiast radom gmin przedstawia się informacje dotyczące działalności samorządu terytorialnego.
Do informacji o wynikach kontroli przekazywanych Sejmowi, Prezydentowi RP i Prezesowi RM może być dołączone stanowisko właściwego naczelnego lub centralnego organu państwowego oraz opinia Prezesa NIK. Ustawa przewiduje bowiem, iż wymienione informacje Prezes NIK powinien przed ich przedłożeniem Sejmowi, Prezydentowi RP czy Prezesowi RM przesłać właściwym naczelnym i centralnym organom państwowym, które w terminie 7 dni mogą przedstawić swoje stanowisko, a Prezes NIK z kolei może do tego stanowiska przedstawić swoją opinie.
W myśl ustawy Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej. Nie można zatem widzieć w niej jedynie organu Sejmu do kontroli administracji państwowej i budżetu. Najwyższa Izba Kontroli, jako naczelny organ kontroli państwowej, jest wyodrębnionym pod względem organizacyjnym i kompetencyjnym organem państwa, utworzonym w celu kontroli organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego, terytorialnego także innych organów i jednostek organizacyjnych wymienionych w ustawie, oraz do kierowania i koordynowania kontroli prowadzonej przez inne organy kontroli, rewizji względnie inspekcji, działające w administracji rządowej i samorządzie terytorialnym
Literatura:
1. Zbigniew Cieślak, Jacek Jagielski, Jacek Lang, Marek Szubiakowski, Marek Wierzbowski, Aleksandra Wiktorowska: „Prawo Administracyjne” 1997.