Najwyższa Izba Kontroli
Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli wynika przede wszystkim z określenia jej przez Konstytucję mianem „naczelnego organu kontroli państwowej". Zaakceptowano tym samym, że NIK zajmuje najwyższą („naczelną") pozycję w ramach kontroli państwowej. Specyfika pozycji ustrojowej NIK polega, z jednej strony, na oddzieleniu Izby od struktur rządowych (mówiąc ogólniej - struktur władzy wykonawczej), z drugiej zaś - na jej „podległości Sejmowi".
Najwyższa Izba Kontroli jest odrębnym organem konstytucyjnym, „zawieszonym" pomiędzy Sejmem a rządem. Powołana jest do kontroli zarówno Rady Ministrów i ministrów, jak też poszczególnych jednostek organizacyjnych składających się na system administracji rządowej, a nawet pozostających poza tym systemem.
Najwyższa Izba Kontroli jest organem kolegialnym. W jej strukturze wyeksponowano rolę Prezesa. Prezes NIK jest powoływany przez Sejm, ale za zgodą Senatu, na sześcioletnią kadencję (w tym się wyraża kreacyjna zależność NIK od parlamentu). Wiceprezesi Najwyższej Izby Kontroli są powoływani przez Prezydium Sejmu na wniosek Prezesa NIK.
NIK prowadząc kontrolę stosuje następujące kryteria:
a) legalność, czyli sprawdzanie, czy działalność kontrolowanego podmiotu posiada podstawę prawną i jest zgodna z obowiązującym prawem,
b) gospodarność, czyli sprawdzanie, czy poniesione przez kontrolowany podmiot nakłady przyniosły możliwie maksymalne efekty,
c) celowość, czyli sprawdzanie, czy działania zrealizowane przez kontrolowany podmiot prowadziły do osiągnięcia zamierzonego celu,
d) rzetelność, czyli sprawdzanie, czy działania podejmowane przez kontrolowany podmiot są zgodne z wymaganiami wiedzy i techniki oraz zasadami dobrej wiary.
Kryteria te są jednak w praktyce zróżnicowane w zależności od rodzaju podmiotu poddanego kontroli (najszerszy zasięg ma kontrola organów państwowych i państwowych jednostek organizacyjnych). Istotną kwestią jest zagadnienie kręgu podmiotów uprawnionych do zainicjowania podjęcia działań kontrolnych przez NIK. Zgodnie z ustawą o Najwyższej Izby Kontroli, Izba podejmuje (ma obowiązek podjąć) kontrolę na zlecenie Sejmu lub jego organów (funkcjonalna zależność NIK od Sejmu). Pozostałe konstytucyjne organy państwa nie mają możliwości zlecania NIK podjęcia działań kontrolnych. Ustawa wskazuje jednak, że Prezydent i Prezes Rady Ministrów mogą zwracać się z wnioskami o przeprowadzenie kontroli, czemu Izba - chociaż formalnie nie ma takiego obowiązku - niewątpliwie uczyni zadość. NIK może także podejmować kontrole z własnej inicjatywy.
W rozwinięty sposób są ujęte w Ustawie Zasadniczej obowiązki Najwyższej Izby Kontroli wobec Sejmu, co odpowiada charakterowi tego organu jako „pomocnika" w realizacji funkcji kontrolnej Sejmu. NIK ma obowiązek regularnego (co roku) dostarczania określonych materiałów Sejmowi:
a) analiz wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej;
b) opinii w przedmiocie udzielenia absolutorium dla Rady Ministrów;
c) sprawozdań ze swojej działalności.