9. inspiracje biblijne w literaturze polskiej

Wiodące cele katechetyczne

- Poznanie inspiracji biblijnych w literaturze polskiej różnych okresów.

- Przekonanie o ponadczasowej wartości prawd biblijnych.

Szczegółowe cele operacyjne

Wiedza:

- Uczeń wie, jaki był wpływ Biblii na różne kierunki i okresy literackie

- wymieni tytuły przynajmniej kilku utworów nawiązujących do Biblii.

Umiejętności:

- Uczeń potrafi uchwycić treściową zbieżność Biblii z literaturą ,

- potrafi dostrzec w poezji inspirujący wpływ wydarzeń i postaci biblijnych.

Postawy:

- Uczeń wyraża zainteresowanie literaturą powstałą z inspiracji biblijnych

- samodzielnie odkrywa motywy biblijne w utworach literackich.

Metody i formy pracy: opowiadanie, praca z tekstem biblijnym, indywidualna, grupowa i zbiorowa.

Środki dydaktyczne: Pismo św., opracowanie ks. Kazimierza Bukowskiego „Biblia a literatura polska" (Poznań 1988).

wrowadzenie

„Wierzę” (wersja liturgiczna). K. proponuje wiersz Romana Brandstaettera „Biblio, ojczyzno moja...”, napisa­ny w konwencji modlitewnej (katechizm ucznia). Może go we fragmentach odczytać jeden z uczniów.

K. stawia problem:

- Dlaczego w rankingach na temat poczytności książek Biblia jest zawsze na pierwszym miejscu? K- opowiada:

Wnuczek pewnej babci zrobił jej zarzut, że chodzi na Mszę św., a nic z tego nie pamięta. A babcia mu na to: „Widzisz, chodzę do kościoła i rzeczywiście nie pamiętam. Ale ja sobie to tak tłumaczę. Jak chcesz przeczyścić sitko, to podkładasz je pod bieżącą wodę. Woda przez nie przepływa i nic w nim nie zastaje. Ale sitko jest czyste. Ja jestem takim sitkiem, a słowo Boże wodą. Choć może nic mi z niego nie zostaje w pamięci, to jednak jedno jest pewne: ja jestem czysta”

To „oczyszczenie biblijne” fascynowało wielu, w tym również pisarzy, któ­rzy nie rozstawali się z Biblią przy pisaniu swoich utworów. Biblia była dla nich natchnieniem. Dziś na podstawie literatury polskiej poznamy, jak nasi pisarze i poeci wkomponowali Biblię w swoją twórczość. Zapowiedź tematu „Inspiracje biblijne w twórczości literackiej”.

PODANIE PRAWDY

K. odczytuje tekst Pnp 2,8-14, po czym pyta:

- Jak określilibyście ten gatunek literacki?

(jest to pieśń, poemat; całą zaś księgę Pnp kwalifikuje się do kategorii dramatu)

- Z jakiego okresu może pochodzić ten tekst? (X-IV w. przed Chr.)

K. odkrywa prawdę, że tekst zaczerpnięty został ze Starego Testamentu. Poleca uczniom, aby go odnaleźli w Piśmie św. Podaje jednak tylko, że jest to rozdział 2, wersety
8-14, nie zdradzając tytułu księgi. Uczeń, który najwcześniej upora się z tym zadaniem, otrzymuje nagrodę lub dobry stopień.

K. podaje teksty siedmiu grupom (na podstawie książki ks. Kazimierza Bukowskiego „Biblia a literatura polska - teczka pomocy).

Grupa 1: Średniowiecze

W średniowieczu istnieje ścisły związek Biblii z literaturą (kazania, religij­ne Misteria, pieśni, pasyjne wątki Wielkiego Tygodnia). Tematyka wiąże się głównie z życiem Chrystusa i Jego Matki (pieśni maryjne, o męce Pańskiej, „Żołtarz Jezusów” bł. Władysława z Gielniowa z 1488). Tam, gdzie brak szcze­gółów biblijnych z życia Jezusa i Maryi, np. w odniesieniu do dzieciństwa Chry­stusa i Maryi, różni prozaicy i poeci średniowieczni wprowadzają motywy apo­kryficzne.

W średniowieczu pojawiają się pierwsze polskie przekłady psalmów: „Psał­terz floriański” (XIV w.) i „Psałterz puławski” (XV w.), a także tłumaczenie całego Pisma św., zwane „Biblią szaroszpatacką” (XV w.).

„Bogurodzica” i „Kazania świętokrzyskie” to najstarsze zachowane zabyt­ki języka polskiego (XIII - XIV w.).

Z końcem średniowiecza a początkiem renesansu pojawiają się wierszowa­ne Dekalogi i pierwszy obszerny „Żywot Pana Jezu Krysta” (1522) Baltazara Opecia. Biblijną inspirację dostrzec można i w satyrycznych wierszowanych „Rozmowach, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a spro­cnym” (1521) Jana z Koszyczek.

Biblia, ściślej Ewangelie, są raczej w średniowieczu księgami „od święta”, nie zaś codzienną lekturą. - Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją w literaturze średnio­wiecznej?

- Jakie teksty o tematyce biblijnej są wtedy najbardziej znane? Wymień cechy charakterystyczne dla tego okresu.

Grupa 2: Odrodzenie

Reformacja wpływa na większe zainteresowanie psalmami, choć od śre­dniowiecza są już one pieśniami liturgicznymi. W renesansie mnożą się więc poetyckie przekłady „Psałterza Dawidowego” na język polski: Walentego Wró­bla (1539), Mikołaja Reja (1545), Jakuba Lubelczyka (1558), Jana Kochanow­skiego (1579), Jakuba Wujka (1594), Macieja Rybińskiego (1605). Inni tłuma­cze ograniczali się do przekładu wybranych psalmów.

Sebastian Grabowiecki w „Rymach duchownych” (1590) jest zainspirowa­ny psalmami, choć bez wyraźnego odwołania się do nich (koncepcja Boga i człowieka, obrazowanie).

Ze wszystkich przekładów psalmów najsławniejszy jest „Psałterz Dawidów” Kochanowskiego, nad którym poeta pracował blisko dziesięć lat.

Udało się Kochanowskiemu osiągnąć w „Psałterzu” mistrzostwo, polegają­ce na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnej w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych, i dać dzieło o wybitnej wartości poetyckiej.

Religijną i rozrywkową funkcję nadal pełniły rozpowszechnione w XVI wie­ku misteria, z najsławniejszą „Historyją o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pań­skim” (1580) Mikołaja z Wilkowiecka.

Słabości ustroju i upadek moralności społeczeństwa stają się okazją do łą­czenia problematyki narodowej z biblijną, a napominający pisarze czy kazno­dzieje porównują siebie do biblijnych proroków (ks. Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, w mniejszym stopniu Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski czy Sebastian Fabian Klonowic). W renesansie większym zainteresowaniem cieszy się „Stary Testament”, jakby odkryty na nowo, nie bez wpływu reforma­cji. „Ewangelie” bardziej wiążą się z liturgią i katechezą. Oprócz katolików walnie przyczynili się do spolszczenia Biblii luteranie, kalwini i arianie.

- Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją dla twórczości w odro­dzeniu?

- Z jaką problematyką łączono tematy biblijne?

Wymień najbardziej znane utwory o tematyce religijnej tego okresu.

Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Grupa 3: Barok

Najwybitniejsi poeci baroku parafrazują wybrane psalmy: Mikołaj Sęp Szarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Stanisław Lubieniecki, Wacław Potocki, Jan Gawiński, Piotr Kochanowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski. Najznaczniejszym osiągnięciem twórczości oryginalnej jest „Psalmodia polska” (1695) Wespazjana Kochowskiego, w której występuje znamienna dla XVII wieku, a zapoczątkowana wcześniej, idea wybraństwa Bożego Polski. Kochowski po raz pierwszy naśladuje rytmikę wersów biblijnych, składających się z dwóch paralelnych członów, jak np. psalm XXVI -

„Pienie wdzięczności za zwycięstwo wiedeńskie”:

Ręka Twoja, Panie, nie ludzka, pogany starła;

przed nią pyszny Assur sromotnie uciekał,

który w hardości serca na zgubę naszą przyszedł”.

(Assur - Asyryjczyk, tu: Turcy pod Wiedniem)

Religijność baroku skłania do interesowania się zadośćuczynieniem za grze­chy, stąd upodobanie do psalmów pokutnych (wyrażających skruchę) i posta­ci, które przeżyły religijne nawrócenie (Dawid, Piotr apostoł, dobry łotr, a szcze­gólnie Maria Magdalena).

Wyobraźnię pisarską inspirują też kobiece postacie z Biblii: epopeja Ka­spra Miaskowskiego i wiersz Kochowskiego o Zuzannie, Wacława Potockiego o Judycie (1652) i przekład Jana K. Jabłonowskiego „Księgi Ester”, „Judyty”, „Zuzanny” (1747). Nowym zjawiskiem jest duży poemat epicki, np. o Józefie egipskim (1745) Wojciecha St. Chróścińskiego i o Dawidzie (przed 1750) Elż­biety Drużbackiej.

Najwięcej poematów epickich powstało pod wpływem Nowego Testamen­tu, w tym o Męce Pańskiej (Miaskowski, Kochowski, Potocki) oraz poematy maryjne (Walenty Odymalski, Kochowski).

Biblia jest w tym okresie nade wszystko księgą świętą. Ewangelie łatwo wiąże się z modlitwą, przeżyciem, adoracją.

- Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją dla twórczości baroku? Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej tego okresu. Wymień cechę charakterystyczną dla tego okresu.

Grupa 4: Oświecenie

Racjonalizm XVII wieku patrzy na Biblię jednostronnie, w duchu deizmu: Bóg wprawdzie stworzył świat, ale się nim mało lub w ogóle nie zajmuje. Pismo św. jest traktowane na równi z antyczną mitologią, literatura czerpie z niego bohaterów przeżywających tragedie i przygody. Stąd liczne przekłady i przeróbki (głównie z francuskiego i włoskiego) tragedii i oper o królu Saulu, Judycie, Atalii, Hamanie, Esterze, Machabeuszach, Józefie egipskim Bogu­sławskiego, Niemcewicza czy Ignacego Jaksy Bykowskiego oraz biblijne tragi­komedie Józefa E. Minasowicza. W okresie konfederacji barskiej, Sejmu Czte­roletniego i Targowicy pojawiają się utwory satyryczne; w poezji paszkwilanckiej popularne są trawestacje tekstów biblijnych, np. parodia Księgi Rodzaju we „Fragmencie Biblii targowickiej” Niemcewicza.

Po utracie niepodległości bardzo często motywem stanie się - na wzór pro­roków - opłakiwanie ojczyzny (psalm „Nad rzekami Babilonu”, czyli „Super flumina Babylonis”, „Treny Jeremiasza”, „Hiob”).

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości oświecenia? Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej tego okresu. Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Grupa 5: Romantyzm

W okresie romantyzmu, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, Biblia nabiera szczególnego znaczenia. W najobszerniejszym nurcie literatury patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. Upadek powstania uaktywnił podobieństwo Izraela i Polski jako narodu wybranego, oczekującego od Boga wybawienia z niewoli. Nabiera znaczenia motyw biblijnego proroka (Izajasz, Jeremiasz, Daniel, Ezechiel, Ezdrasz) jako orędownika narodu; także motyw wodza, owiany romantycznym kultem wielkiego czynu, wieszcza (Mojżesz, Dawid, bracia Machabeusze, Judyta). Podkreśla się zwycięstwo nad silniej­szym przeciwnikiem dzięki pomocy Boga, prosi o darowanie win, uchylenie kary, wzywa się naród do poprawy. Tematyka biblijna występuje bądź w liryce religijnej, psalmach, bądź w parafrazach psalmów i hymnów, bądź w formie narracyjnych czy dramatyczno-lirycznych obrazów, które ukazują biblijnych bohaterów (Teofil Lenartowicz, Kornel Ujejski, Józef Szujski). Najwyższe osią­gnięcie stanowią tu „Słowa Najświętszej Panny” (1842) Adama Mickiewicza.

Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie biblijnym zajmują „Księgi na­rodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” (1832) Mickiewicza i „Anhelli” (1838) Słowackiego. Stanowią one swoistą „narodową ewangelię” mesjaniczną, która pragnie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległości i w osiągnię­cie doskonałości narodowej.

„Dziadów część III” (1832) Mickiewicza to próba odczytania dziejów ludz­kości, w szczególności dziejów ojczystych, poprzez Biblię: jako zmaganie się idei zła (car, Nowosilcow, dr Becu) z ideą dobra (sprawa polska podniesiona do rangi dobra); „Nie-Boska komedia” (1835) Krasińskiego jest dramatem metafizycznym, ukazującym zmaganie się sił dobra i zła o duszę człowieka. Twórczość Cypriana Norwida, nie mieszcząca się bez reszty w romantyzmie, rozwija się pod wyraźnym wpływem Biblii, mimo że utworów opartych wprost na jej motywach nie jest zbyt wiele (np. „Psalm w Hebronie” - pierwszy polski poetycki przekład „Magnificat”, czyli „Wielbi dusza moja Pana” lub „Do Naj­świętszej Panny Marii”. Litania z 1864). Biblijność twórczości Norwida to nie tylko obfitość cytatów i aluzji biblijnych; to przede wszystkim wielka głębia, oryginalność i poprawność teologiczna poetyckiego ujęcia

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości romantyzmu?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej w tym okresie.

Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Grupa 6:

Pozytywizm i Młoda Polska

Pozytywizm oddala się od Biblii. Ale nie zrywa z nią całkowicie, czego przy­kładem jest twórczość Marii Konopnickiej, Władysława Bełzy, Józefa Szujskiego i Jana Kasprowicza, gdzie motyw biblijny łączy się z nurtem patriotycz­nym. W modernizmie czy Młodej Polsce sięganie do Biblii staje się bądź prze­jawem religijności twórcy, bądź poszukiwaniem znaków o doniosłym znacze­niu u innych, bądź też zwykłą artystyczną modą, pozbawioną głębszego sensu. Stąd motyw biblijny może spełniać tu funkcję religijną, areligijną lub nawet antyreligijną. Na przykład motyw Chrystusa traktowano czasem zbyt naturali-stycznie, choć nie bez sympatii: „Chrystus” (1890) Kasprowicza, „Legendy” (1902) Andrzeja Niemojewskiego czy Chrystus w „Marii Magdalenie” (1913) Gustawa Daniłowskiego. Szczególnym zainteresowaniem Młodej Polski cie­szą się postacie negatywne: Ewa, Salome, Magdalena, a przede wszystkim Kain i Judasz. Tajemnica zła, Szatan, Lucyfer - antagonista Boga (Jerzy Żuławski, Tadeusz Miciński), apokaliptyczne wizje końca świata i sądu (Kasprowicz, Żuławski, Lucjan Rydel, Edward Leszczyński) - to dalsze tematy literackie tej epoki.

Istnieje też w modernizmie głęboki nurt religijny: wiersze i niektóre dra­maty Stanisława Wyspiańskiego, dramat „Judasz z Kariothu” (1913) i wiersze Karola H. Rostworowskiego, poemat Ludwika H. Morstina „Misterium Gali­lei” (1920) czy liryka religijna Leopolda Staffa i Józefa Ruffera, Kasprowicza, Micińskiego, a nawet Leśmiana i innych.

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości pozytywizmu i Mło­dej Polski?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej tego okresu. Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Grupa 7: Współczesność

Nurt pierwszy to nawiązanie do poezji prorockiej przez głoszenie wezwa­nia do heroicznego życia opartego na wierze (Wojciech Bąk, „Brzemię niebie­skie”, 1934; „Monologi anielskie”, 1938); to także aktualizacja motywów starotestamentowych (Antoni Słonimski, Roman Brandstaetter, Mieczysław Ja-strun, Leopold Staff, Anna Kamieńska).

Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej (Zofia Kossak-Szczucka, „Przymierze”, 1952; Jan Dobraczyński, „Wybrańcy gwiazd” 1948, i „Pustynia”, 1955; Jerzy Zawieyski - opowiadanie „Dno studni niepa­mięci”). Przede wszystkim jednak nawiązuje się do Nowego Testamentu, jak w opowiadaniach czy powieści o Chrystusie (Szczepan Jeleński, „O siódmej godzinie”, 1930; Juliusz Kędziora, „Szymon syn Jony”, 1948; Jan Dobraczyń­ski, „Listy Nikodema”, 1952, tłumaczone na szereg języków i w wielu wydaniach; „Jezus Chrystus i Jego apostołowie”, 1953; „Manna i chleb”, 1954, Ro­man Brandstaetter, „Jezus z Nazaretu”, t.1-4,1967-1973).

Chrystus jest bohaterem kilku cykli poetyckich: Anny Słonczyńskiej „Nie­bieski gość” (1929), Romana Brandstaettera „Pieśń o moim Chrystusie” (1960), Ewy Szelburg-Zarębiny „Matka i Syn” (1961); poza tym postaci Chrystusa i Maryi są opiewane w wierszach bardzo wielu poetów.

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości współczesnej? Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej. Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Tabelę można tworzyć według własnego uznania, dodając najbardziej znanych autorów danego okresu. Nie podajemy w tej propozycji wydarzeń od romanty­zmu do współczesności, ponieważ utwory mówią często o całym życiu bohaterów biblijnych. K. jednak może sam je uzupełnić (np. Nikodem - spotkanie z Panem Jezusem nocą, czy temat „Matka i Syn” - od momentu poczęcia Jezusa do Jego śmierci).

K. podsumowuje pracę uczniów, uwzględniając dostrzeżone przez nich treści.

Autorzy piszący w okresie od średniowiecza do oświecenia skupiają uwagę na tekstach psalmów, tłumaczą je na język polski lub tworzą własne, wzorując się na nich. Powtarzający się motyw od średniowiecza do baroku to życie, śmierć i męka Pana Jezusa.

W każdych jednak czasach nie brak twórców, którzy sięgają po Biblię, by z niej czerpać natchnienie. Jest to księga aktualna przez wszystkie wieki w twór­czości polskiej, nawet wtedy, gdy mogłoby się wydawać, że społeczeństwo od niej odchodzi. Treści biblijne poruszają nie tylko katolików (czy nawet nie tyl­ko chrześcijan), ale też ludzi niewierzących lub obojętnych religijnie.

POGŁĘBIENIE

K. może się posłużyć przykładem J. Tuwima i opowiedzieć o jego wierszu „Chry­stusie” („Jeszcze się kiedyś rozsmucę...”), napisanym w chwili poszukiwań sensu życia, lub o wierszu „Pod stopy krzyża” Adama Asnyka. Warto przy jednym utwo­rze zatrzymać się dłużej. K. wyjaśnia:

Biblia jest inspiracją dla wielu pisarzy i poetów. Dobrze jest pod tym kątem spojrzeć na utwory, na ile są one przepojone Biblią

ZASTOSOWANIE

Tekstem podsumowującym może być wiersz o tematyce pasyjnej W. Broniewskigo, „Via Dolorosa” (katechizm ucznia).

- Jakie wątki biblijne odnajdujecie w tym wierszu?

K. poleca uczniom zapisać temat i przenieść tabelę do zeszytu. K. ocenia pracę uczniów.

Praca domowa

1. Napisz na podstawie otrzymanego wiersza W. Broniewskiego „Via Dolo rosa", do jakich wydarzeń z Pisma św. nawiązuje autor.

2. Znajdź inspiracje biblijne w twórczości Jana Twardowskiego.

3. Wypisz tytuły utworów o tematyce biblijnej i nazwiska ich twórców znane ci z języka polskiego

4. Podaj współczesnych pisarzy, poetów, reżyserów itp. inspirujących się v swej twórczości tematyką biblijną. „Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym -syn człowieczy, że się nim zajmujesz?

Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebie­skich, chwałą i czcią go uwieńczyłeś. Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich; złożyłeś wszystko pod jego stopy: owce i bydło wszelakie, a nadto i polne stada, ptac­two powietrzne oraz ryby morskie, wszystko, co szlaki mórz przemierza”. (Psalm 8,5-9)

.

Materiały pomocnicze

„Biblio, ojczyzno moja,

Biblio, moja ziemio polska,

Galilejska

I franciszkańska, (...)

Wszystko jest w Tobie

Cokolwiek przeżyłem.

Wszystko jest w Tobie,

Cokolwiek kochałem. (...)

Na Tobie uczyłem się żyć,

Na Tobie uczyłem się czytać,

Na Tobie uczyłem się pisać,

Na Tobie uczyłem się myśleć,

Na Tobie uczyłem się prawdy”.

(R. Brandstaetter)

Człowiek tworząc wyraża siebie, w twórczości potwierdza własną tożsamość. Jedną z form twór­czych jest twórczość literacka, na którą od wieków duży wpływ wywierało Pismo święte.

W średniowieczu istniał ścisły związek Biblii z li­teraturą (kazania, misteria religijne, pieśni, wątki o męce Pańskiej). Tematyka wiązała się głównie z ży­ciem Chrystusa i Jego Matki (pieśni maryjne, wiel­kopostne, „Bogurodzica” i „Kazania świętokrzyskie” - to najstarsze zachowane zabytki języka polskiego z tego okresu).

W okresie odrodzenia reformacja wpłynęła na większe zainteresowanie psalmami, choć od średnio­wiecza są już one pieśniami liturgicznymi.

Ze wszystkich tłumaczeń psalmów najsławniejszy jest „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego, nad którym poeta pracował blisko dziesięć lat. Udało się Kochanowskiemu osiągnąć w „Psałterzu” mistrzo­stwo, polegające na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnej w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych, i dać dzieło o wybitnej wartości po­etyckiej, które - z tekstem muzycznym wybitnego kompozytora Mikołaja Gomółki - dla całych poko­leń następnych stać się miało praktycznym podręcz­nikiem poetyki, zbiorem wspaniałych obrazów i go­towych formuł językowo-stylowych.

W literaturze barokowej ożywienie motywów Nowego Testamentu było uwarunkowane potrydencką reformą katolicką, która w zainteresowaniu się Starym Testamentem widziała wpływ protestanty­zmu; drugą przyczyną był zanik humanistycznego traktowania Starego Testamentu jako równorzędne­go z antykiem skarbca piękna. Biblia jest w tym okre­sie nade wszystko Księgą świętą. Ewangelie łatwo wiąże się z modlitwą, przeżyciem, adoracją. Podob­nie rzecz ma się z psalmami.

W okresie oświecenia racjonalizm XVII wieku patrzy na Biblię jednostronnie, w duchu deizmu: Bóg wprawdzie stworzył świat, ale się nim mało lub w ogóle nie zajmuje. Pismo św. jest traktowane na równi z antyczną mitologią, literatura czerpie z niego bo­haterów przeżywających tragedie i przygody.

W okresie romantyzmu, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, Biblia nabiera szczególne­go znaczenia. W najobszerniejszym nurcie literatu­ry patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. Upadek powstania uaktywnił podobieństwo Izraela i Polski jako narodu wybranego, oczekującego od Boga wybawienia z niewoli.

Pozytywizm oddala się od Biblii. Ale nie można mówić o całkowitym z nią zerwaniu. W modernizmie czy Młodej Polsce sięganie do Biblii staje się bądź przejawem religijności twórcy, bądź poszukiwaniem znaków o doniosłym znaczeniu u innych, bądź też zwykłą artystyczną modą, pozbawioną głębszego sensu. Stąd motyw biblijny może spełniać tu funkcję religijną, areligijną lub nawet antyreligijną

W literaturze współczesnej istnieją dwa nurty. Nurt pierwszy to nawiązanie do poezji prorockiej przez głoszenie wezwania do heroicznego życia opar­tego na wierze. Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej. Przede wszystkim jednak nawiązuje się do Nowego Testamentu, jak w opowiadaniach czy powieści o Chrystusie.

„Tu na kosmicznej scenie,

Tragedią dziejów dalekich (...)

«słowo ciałem się stało» -

słowo trafiło do sumień... (...)

Tu bili. Tu padł. Szedł dalej,

Drewno dźwigając z bólem.

Znów bili i pytali:

«Kto jest żydowskim królem?»

Ciernie na głowie.

Sam wśród gawiedzi ulicznej.

Dobry człowiek.

Więzień polityczny”.

W. Broniewski, „Via Dolorosa”

Grupa 1: Średniowiecze

W średniowieczu istnieje ścisły związek Biblii z literaturą (kazania, religijne Misteria, pieśni, pasyjne wątki Wielkiego Tygodnia). Tematyka wiąże się głów­nie z życiem Chrystusa i Jego Matki (pieśni maryjne, o męce Pańskiej, „Żołtarz Jezusów” bł. Władysława z Gielniowa z 1488). Tam, gdzie brak szczegółów bi­blijnych z życia Jezusa i Maryi, np. w odniesieniu do dzieciństwa Chrystusa i Maryi, różni prozaicy i poeci średniowieczni wprowadzają motywy apokryficzne.

W średniowieczu pojawiają się pierwsze polskie przekłady psalmów: „Psał­terz floriański” (XIV w.) i „Psałterz puławski” (XV w.), a także tłumaczenie całego Pisma św., zwane „Biblią szaroszpatacką” (XV w.).

„Bogurodzica” i „Kazania świętokrzyskie” to najstarsze zachowane zabytki języka polskiego (XIII - XIV w.).

Z końcem średniowiecza a początkiem renesansu pojawiają się wierszowa­ne Dekalogi i pierwszy obszerny „Żywot Pana Jezu Krysta” (1522) Baltazara Opecia. Biblijną inspirację dostrzec można i w satyrycznych wierszowanych „Rozmowach, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym” (1521) Jana z Koszyczek.

Biblia, ściślej Ewangelie, są raczej w średniowieczu księgami „od święta”, nie zaś codzienną lekturą.

- Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją w literaturze średnio­wiecznej?

- Jakie teksty o tematyce biblijnej są wtedy najbardziej znane? Wymień cechy dla tego okresu charakterystyczne

Grupa 2: Odrodzenie

Reformacja wpływa na większe zainteresowanie psalmami, choć od średnio­wiecza są już one pieśniami liturgicznymi. W renesansie mnożą się więc poetyc­kie przekłady „Psałterza Dawidowego” na język polski: Walentego Wróbla (1539), Mikołaja Reja (1545), Jakuba Lubelczyka (1558), Jana Kochanowskie­go (1579), Jakuba Wujka (1594), Macieja Rybińskiego (1605). Inni tłumacze ograniczali się do przekładu wybranych psalmów.

Sebastian Grabowiecki w „Rymach duchownych” (1590) jest zainspirowany psalmami, choć bez wyraźnego odwołania się do nich (koncepcja Boga i czło­wieka, obrazowanie).

Ze wszystkich przekładów psalmów najsławniejszy jest „Psałterz Dawidów" Kochanowskiego, nad którym poeta pracował blisko dziesięć lat.

Udało się Kochanowskiemu osiągnąć w „Psałterzu” mistrzostwo, polegają­ce na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnej w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych, i dać dzieło o wybitnej wartości poetyckiej.

Religijną i rozrywkową funkcję nadal pełniły rozpowszechnione w XVI wie­ku misteria, z najsławniejszą „Historyją o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pań­skim” (1580) Paulina Mikołaja z Wilkowiecka.

Słabości ustroju i upadek moralności społeczeństwa stają się okazją do łą­czenia problematyki narodowej z biblijną, a napominający pisarze czy kazno­dzieje porównują siebie do biblijnych proroków (ks. Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, w mniejszym stopniu Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski czy Sebastian Fabian Klonowic). W renesansie większym zainteresowaniem cie­szy się „Stary Testament”, jakby odkryty na nowo, nie bez wpływu reformacji. „Ewangelie” bardziej wiążą się z liturgią i katechezą. Oprócz katolików walnie przyczynili się do polszczenia Biblii luteranie, kalwini i arianie.

- Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją dla twórczości w odro­dzeniu?

- Z jaką problematyką łączono tematy biblijne?

Wymień najbardziej znane utwory o tematyce religijnej tego okresu.

Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną

Grupa 3: Barok.

Najwybitniejsi poeci baroku parafrazują wybrane psalmy: Mikołaj Sęp Szarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Stanisław Lubieniecki, Wacław Potocki, Jan Gawiński, Piotr Kochanowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski. Najznacz-niejszym osiągnięciem twórczości oryginalnej jest „Psalmodia polska” (1695) Wespazjana Kochanowskiego, w której występuje znamienna dla XVII wieku, a zapoczątkowana wcześniej, idea wybraństwa Bożego Polski. Kochowski po raz pierwszy naśladuje rytmikę wersów biblijnych, składających się z dwóch paralelnych członów, jak np. psalm XXVI -

„Pienie wdzięczności za zwycięstwo wiedeńskie”:

„Ręka Twoja, Panie, nie ludzka, pogany starła;

przed nią pyszny Assur sromotnie uciekał,

który w hardości serca na zgubę naszą przyszedł”.

Assur - Asyryjczyk, tu: Turcy pod Wiedniem

Religijność baroku skłania do interesowania się zadośćuczynieniem za grze­chy, stąd upodobanie do psalmów pokutnych (wyrażających skruchę) i postaci, które przeżyły religijne nawrócenie (Dawid, Piotr apostoł, dobry łotr, a szcze­gólnie Maria Magdalena).

Wyobraźnię pisarską inspirują też kobiece postacie z Biblii: epopeja Kaspra Miaskowskiego i wiersz Kochowskiego o Zuzannie, Wacława Potockiego o Ju­dycie (1652) i przekład Jana K. Jabłonowskiego „Księgi Ester”, „Judyty”, „Zu­zanny” (1747). Nowym zjawiskiem jest duży poemat epicki, np. o Józefie egip­skim (1745) Wojciecha St. Chróścińskiego i o Dawidzie (przed 1750) Elżbiety Drużbackiej.

Najwięcej poematów epickich powstało pod wpływem Nowego Testamentu, w tym o Męce Pańskiej (Miaskowski, Kochowski, Potocki) oraz poematy ma­ryjne (Walenty Odymalski, Kochowski).

Biblia jest w tym okresie nade wszystko księgą świętą. Ewangelie łatwo wią­że się z modlitwą, przeżyciem, adoracją.

- Jakie wydarzenia i postacie biblijne były inspiracją dla twórczości baroku?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej z tego okresu.

Wymień cechę charakterystyczną dla tego okresu.

Grupa 4: Oświecenie

Racjonalizm XVII wieku patrzy na Biblię jednostronnie, w duchu deizmu: Bóg wprawdzie stworzył świat, ale się nim mało lub w ogóle nie zajmuje. Pismo św. jest traktowane na równi z antyczną mitologią, literatura czerpie z niego bohaterów przeżywających tragedie i przygody. Stąd liczne przekłady i prze­róbki (głównie z francuskiego i włoskiego) tragedii i oper o królu Saulu, Judy­cie, Atalii, Hamanie, Esterze, Machabeuszach, Józefie egipskim Bogusławskie­go, Niemcewicza czy Ignacego Jaksy Bykowskiego oraz biblijne tragikomedie Józefa E. Minasowicza. W okresie konfederacji barskiej, Sejmu Czteroletniego i Targowicy pojawiają się utwory satyryczne; w poezji paszkwilanckiej popular­ne są trawestacje tekstów biblijnych, np. parodia Księgi Rodzaju we „Fragmen­cie Biblii targowickiej” Niemcewicza.

Po utracie niepodległości bardzo często motywem stanie się - na wzór pro­roków - opłakiwanie ojczyzny (psalm „Nad rzekami Babilonu”, czyli „Super flumina Babylonis”, „Treny Jeremiasza”, „Hiob”).

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości oświecenia?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej tego okresu.

Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną.

Grupa 5: Romantyzm

W okresie romantyzmu, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, Bi­blia nabiera szczególnego znaczenia. W najobszerniejszym nurcie literatury patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. Upadek powstania uaktywnił podobieństwo Izraela i Polski jako narodu wybranego, oczekującego od Boga wybawienia z niewoli. Nabiera znaczenia motyw biblijnego proroka (Izajasz, Jeremiasz, Daniel, Ezechiel, Ezdrasz) jako orędownika narodu; także motyw wodza, owiany romantycznym kultem wielkiego czynu, wieszcza (Mojżesz, Da­wid, bracia Machabeusze, Judyta). Podkreśla się zwycięstwo nad silniejszym przeciwnikiem dzięki pomocy Boga, prosi o darowanie win, uchylenie kary, wzywa się naród do poprawy. Tematyka biblijna występuje bądź w liryce religij­nej, psalmach, bądź w parafrazach psalmów i hymnów, bądź w formie narracyj­nych czy dramatyczno-lirycznych obrazów, które ukazują biblijnych bohaterów (Teofil Lenartowicz, Kornel Ujejski, Józef Szujski). Najwyższe osiągnięcie sta­nowią tu „Słowa Najświętszej Panny” (1842) Adama Mickiewicza.

Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie biblijnym zajmują „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” (1832) Mickiewicza i „Anhelli” (1838) Słowackiego. Stanowią one swoistą „narodową ewangelię” mesjaniczną, która pragnie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległości i w osiągnięcie doskonałości narodowej.

„Dziadów część III” (1832) Mickiewicza to próba odczytania dziejów ludz­kości, w szczególności dziejów ojczystych, poprzez Biblię: jako zmaganie się idei zła (car, Nowosilcow, dr Becu) z ideą dobra (sprawa polska podniesiona do rangi dobra); „Nie-Boska komedia” (1835) Krasińskiego jest dramatem meta­fizycznym, ukazującym zmaganie się sił dobra i zła o duszę człowieka. Twór­czość Cypriana Norwida, nie mieszcząca się bez reszty w romantyzmie, rozwija się pod wyraźnym wpływem Biblii, mimo że utworów opartych wprost na jej motywach nie jest zbyt wiele (np. „Psalm w Hebronie” - pierwszy polski po­etycki przekład „Magnificat”, czyli „Wielbi dusza moja Pana” lub „Do Naj­świętszej Panny Marii”. Litania z 1864). Biblijność twórczości Norwida to nie tylko obfitość cytatów i aluzji biblijnych; to przede wszystkim wielka głębia, oryginalność i poprawność teologiczna poetyckiego ujęcia.

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości romantyzmu?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej w tym okresie.

Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną

Grupa 6: Pozytywizm i Młoda Polska

Pozytywizm oddala się od Biblii. Ale nie zrywa z nią całkowicie, czego przy­kładem jest twórczość Marii Konopnickiej, Władysława Bełzy, Józefa Szujskiego i Jana Kasprowicza, gdzie motyw biblijny łączy się z nurtem patriotycznym. W modernizmie czy Młodej Polsce sięganie do Biblii staje się bądź przejawem religijności twórcy, bądź poszukiwaniem znaków o doniosłym znaczeniu u in­nych, bądź też zwykłą artystyczną modą, pozbawioną głębszego sensu. Stąd motyw biblijny może spełniać tu funkcję religijną, areligijną lub nawet antyreligijną. Na przykład motyw Chrystusa traktowano czasem zbyt naturalistycznie, choć nie bez sympatii: „Chrystus” (1890) Kasprowicza, „Legendy” (1902) An­drzeja Niemojewskiego czy Chrystus w „Marii Magdalenie” (1913) Gustawa Daniłowskiego. Szczególnym zainteresowaniem Młodej Polski cieszą się posta­cie negatywne: Ewa, Salome, Magdalena, a przede wszystkim Kain i Judasz. Tajemnica zła, Szatan, Lucyfer - antagonista Boga (Jerzy Żuławski, Tadeusz Miciński), apokaliptyczne wizje końca świata i sądu (Kasprowicz, Żuławski, Lucjan Rydel, Edward Leszczyński) - to dalsze tematy literackie tej epoki.

Istnieje też w modernizmie głęboki nurt religijny: wiersze i niektóre drama­ty Stanisława Wyspiańskiego, dramat „Judasz z Kariothu” (1913) i wiersze Ka­rola H. Rostworowskiego, poemat Ludwika H. Morstina „Misterium Galilei” (1920) czy liryka religijna Leopolda Staffa i Józefa Ruffera, Kasprowicza, Micińskiego, a nawet Leśmiana i innych.

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości pozytywizmu i Młodej Polski?

Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej tego okresu. Wymień cechę dla tego okresu charakterystyczną

Grupa 7: Współczesność

Nurt pierwszy to nawiązanie do poezji prorockiej przez głoszenie wezwania do heroicznego życia opartego na wierze (Wojciech Bąk, „Brzemię niebieskie”, 1934; „Monologi anielskie”, 1938); to także aktualizacja motywów starotesta-mentowych (Antoni Słonimski, Roman Brandstaetter, Mieczysław Jastrun, Leopold Staff, Anna Kamieńska).

Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej (Zofia Kossak-Szczucka, „Przymierze”, 1952; Jan Dobraczyński, „Wybrańcy gwiazd”, 1948, i „Pustynia”, 1955; Jerzy Zawieyski - opowiadanie „Dno studni niepa­mięci”). Przede wszystkim jednak nawiązuje się do Nowego Testamentu, jak w opowiadaniach czy powieści o Chrystusie (Szczepan Jeleński, „O siódmej go­dzinie”, 1930; Juliusz Kędziora, „Szymon syn Jony”, 1948; Jan Dobraczyński, „Listy Nikodema”, 1952, tłumaczone na szereg języków i w wielu wydaniach; „Jezus Chrystus i Jego apostołowie”, 1953; „Manna i chleb”, 1954, Roman Brandstaetter, „Jezus z Nazaretu”, t.1-4,1967-1973).

Chrystus jest bohaterem kilku cykli poetyckich: Anny Słonczyńskiej „Nie­bieski gość” (1929), Romana Brandstaettera „Pieśń o moim Chrystusie” (1960), Ewy Szelburg-Zarębiny „Matka i Syn” (1961); poza tym postaci Chrystusa i Maryi są opiewane w wierszach bardzo wielu poetów.

- Jakie postacie biblijne były inspiracją dla twórczości współczesnej? Wymień tytuły najbardziej znanych utworów o tematyce biblijnej. Wymień cechę dla tego okresu charakterystycznąLektura dla katechety

„O współzależności, jaka istnieje pomiędzy chrześcijańskim orędziem i ludz­kim życiem, dają księgi biblijne świadectwo od pierwszej do ostatniej strony: Bóg chrześcijańskiej wiary jest dla ludzi i ludzie są w swych poszukiwaniach zdani na Boga i na świadectwo ludzi Biblii, którzy doświadczali Boga. Już histo­ria narodu izraelskiego, jak przedstawia ją Stary Testament, ukazuje, że Jahwe jest Bogiem dla ludzi. To orędzie zostaje podjęte także przez Nowy Testament, kiedy Oczekiwanemu zostaje nadane imię Emmanuel, to znaczy „Bóg z nami”. W ten sposób stało się rzeczą jasną, że Bóg, który objawił się w biblijno-chrześcijańskiej historii wiary, nie jest Bogiem, który by nie miał żadnego odniesie­nia do człowieka. Ten Bóg tak głęboko wnika w historię ludzkości, że Jan mógł powiedzieć: «Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas» (J 1,14). Ta współ­zależność ujawnia się także w samym powstawaniu słownej i pisemnej redakcji biblijnego orędzia; nie spadło ono po prostu z nieba. Zostało nam przekazane przez ludzi w długim okresie historii. W słowie ludzkim, w słowie wierzących zostało ujawnione, jakie są plany Boga wobec ludzi. Stąd też, chcąc mówić o Bogu, «trzeba również mówić o człowieku, a także odwrotnie: kto chce powiedzieć o człowieku coś istotnego, musi opowiadać o Bogu i jego wielkich dziełach»”.

Okres	Postacie	Wydarzenia	Utwory	charakterystyczna
Średniowiecze	Pan Jezus Maryja Salomon	życie Pana Jezusa i Maryi męka Pana Jezusa	„Żołtarz Jezusów” „psałterz floriański” „psałterz puławski” Biblia szaroszpatacka” „Bogurodzica” „Kazania świętokrzyskie”	Biblia jest księgą „od święta”
Odrodzenie	Pan Jezus prorocy	zmartwychwstanie Pana Jezusa	„Psałterz Dawidowy” „Rymy duchowne” „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego	Zainteresowanie psalmami
Barok	Pan Jezus Maryja Dawid dobry łotr Maria Magdalena Józef egipski	męka Pana Jezusa sceny nawrócenia	„Psalmodia polska” przekłady ksiąg: Estery i Judyty Poematy o męce Pańskiej	Biblia jest uważana za księgę świętą
Oświecenie	król Saul Judyta, Estera Machabeusze Józef egipski Hiob	prorocy opłakujący ojczyznę	Psalm „Nad rzekami Babilonu” „Treny Jeremiasza” „Hiob”	Biblia jest traktowana jako literatura
Romantyzm	Maryja, prorocy: Izajasz, Jeremiasz, Daniel Ezechiel, Ezdrasz		„Słowa Najświętszej Panny” „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” „Anhelli” „Dziady”	Idea mesjanizmu, łączenie tematyki patriotycznej z treściami biblijnymi
Pozytywizm Młoda Polska	Jezus Chrystus Maria Magdalena Ewa Salome Kain Judasz		„Chrystus” „Legendy”, „Maria Magdalena” „Judasz z Kariothu” „Misterium Galilei”	Oddalenie od Biblii
Współczesność	Jezus Chrystus Maryja apostoł Szymon Nikodem		„Brzemię niebieskie” „Monologi anielskie” „Przymierze” „Wybrańcy gwiazd” „Listy Nikodema” „Jezus z Nazaretu” „Matka i Syn”	Wezwanie do życia w wierze

Ks. mgr Krzysztof Pełka

Publiczne Gimnazjum w Olszance 2002r. Klasa III 18

---