POLSKIE ZABYTKI KSIĄŻKI RĘKOPIŚMIENNEJ
Nie wiele wiadomo o wytwarzaniu książki rękopiśmiennej w Polsce średniowiecznej. Niektórzy badacze nawet wątpią, czy w tym okresie w ogóle istniały na jej terenie jakiekolwiek skryptoria. Decydującym w tym względzie momentem było przyjęcie przez Mieszka I jego dwór w 966 r. religii chrześcijańskiej według obrządku łacińskiego przez co Polska dostała się w orbitę wpływów kultury zachodniej. Pierwsze księgi zostały do Polski przywiezione przez duchownych przybyłych z Czech w orszaku Dąbrówki. W tym czasie znajomość pisania i czytania na terenie Polski była zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Posiadali tę umiejętność właściwie tylko obcokrajowcy, przebywający tutaj np. w celach misyjnych oraz ich uczniowie należący również do stanu duchownego. Dlatego też jeśli istniały wówczas warsztaty pisarskie, to podobnie jak w całej Europie, należy się ich doszukiwać w klasztorach mi.in.benedyktyńskich, które znajdowały się w Tyńcu, Łysej Górze, Lublinie, na Św. Krzyżu i Trzemesznie.
Oprócz działalności, jaką w zakresie książki rozwijały klasztory i biskupstwa, takie jak: Gniezno, Poznań, Płock, Kraków, Kołobrzeg i Wrocław, wybitną rolę odegrał również dwór książęcy. Rozległe stosunki dyplomatyczne i personalne rodziny piastowskiej z Zachodem, liczne poselstwa do Czech, Węgier, Rzymu i na dwór cesarzy niemieckich ułatwiały import książki. Cenne księgi sprowadzane były do Polski za pośrednictwem księżniczek zachodnich, które tu przybywały jako żony Piastów.
Nie zachowały się jednak do naszych czasów najwcześniejsze rękopisy, które zgromadzili pierwsi Piastowie, ponieważ zginęły w zamieszkach, jakie rozpętały się po śmierci Mieszka II (1034 r.) i w czasie najazdu Brzetysława czeskiego w 1038 r.
Materiał Pisarski
Do pisania wykorzystywano wyłącznie lub prawie wyłącznie pergamin. Pierwsza znana dziś wiadomość o papierze w Polsce pochodzi z r, 1325, chodzi w niej o rachunki ze świętopietrza i dziesięcin, zbieranych przez wysłanników papieskich -obcokrajowców. Sami, natomiast Polacy zaczęli pisać na papierze dopiero ok. roku 1360. Na rządy więc Kazimierza Wielkiegoprzypadł początek coraz częstszego wypierania pergaminu przez tańszy od niego papier, choć ten prawie do końca XV w. pochodził wyłącznie z importu. Mimo to już o sto lat wcześniej zdobył on wyraźną przewagę nad pergaminem i w praktyce ograniczył jego stosowanie dla szczupłej grupy rękopisów. Były to przede wszystkim księgi liturgiczne oraz inne, którym z jakiś powodów zamierzano nadać piękną szatę graficzną. (np. przeznaczone na dary). Ich produkcją od końca XIV w. aż do początku XVI stulecia zajmowali się nie tylko duchowni, lecz również ludzie świeccy, tzw. katedraliści. Mianem tym określano pisarza artystę, czyli kaligrafa, zawodowo uprawiającego tę sztukę w celach zarobkowych.
Język pisarski
Ponieważ wspólnym językiem duchowieństwa i szkół była wówczas łacina, dlatego też wszystkie książki pisane były w tym właśnie języku. Polszczyzna pojawia się w nich co najwyżej w postaci oddzielnych słów czy też krótkich zdań, jak to ma miejsce w "Księdze henrykowskiej".
Iluminatorstwo
Do naszych czasów dochowało się ok. 20 iluminowanych rękopisów z XI i XII w. związanych z Polską. Pochodzą one z bibliotek kapitulnych i klasztornych Gniezna, Poznania, Krakowa, Tyńca, Kruszwicy, Lubina, Płocka. Przywożone z Włoch, z terenu dzisiejszej Belgii, z Niemiec i Czech, bywały w Polsce uzupełniane, kontynuowane i naśladowane w skryptoriach polskich klasztorów (np. tzw. "Pontifikale" biskupów krakowskich). Także liczne inicjały paru kodeksów liturgicznych z XII w. w Bibliotece Kapitulnej w Płocku powstały prawdopodobnie w Polsce. Pewne jest, że malarze działali wówczas w Polsce, możemy choćby wymienić Guntera zatrudnionego w Płocku przez biskupa Aleksandra z Malonne.
Wczesne zabytki obcego pochodzenia
"Kazania postne" z VII w. pochodzące z Francji, ozdobione irlandzkimi plecionkowymi inicjałami. Obecnie jest przechowywany w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie.
"Ewangeliarz emmeramski" z XII w., wykonany w klasztorze św. Emmerama w Ratyzbonie. Do Polski przywieziony przez Judytę Marię, drugą żonę Władysława Hermana, jako dar cesarza Henryka V. Iluminacje tego zabytku zawierają symbole i sceny ewangeliczne, jak również portrety cesarzy i opatów emmeramskich. Tekst"Ewangeliarza" przechowywany jest także w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie.
Więcej >>>
"Ewangeliarz gnieźnieński" z XI w. napisany czystą maniskułą karolińską. Jest dziełem czeskiej szkoły kaligraficzno-malarskiej, pisany jest złotem i ozdobiony całostronicowymi barwnymi miniaturami.
"Kodeks złoty pułtuski" z XI w. Należał dawniej do katedry płockiej, dlatego niekiedy zwany jest"Ewangeliarzem płockim". Jest on zaliczany do najstarszych zabytków pisanych w całości kapitałą. Ozdobienie i wykończenie wskazuje, że jest dziełem czeskiej szkoły.
Więcej >>>
"Kodeks Gertrudy" znajdował się w Polsce przez krótki okres czasu. Był to psałterz sporządzony pierwotnie w X w. w Reichenau dla biskupa trewirskiego Egberta. Do Polski przywiozła go Ryksa, druga żona Mieszka II i podarowała go swej córce Gertrudzie, z którą w wianie powędrował na Ruś. Później wracając znów na Ruś stał się własnością Gertrudy, córki Bolesława Krzywoustego, następnie dostała go trzecia Gertruda, hr. Andechs, królowa węgierska, aż wreszcie przechodząc z rąk do rąk trafił do muzeum w Cividale w północnych Włoszech, dlatego zwany jest kodeksem z Cividale. Rękopis jest bogato iluminowany, posiada dodany kalendarz krakowski oraz liczne dopisy i noty historyczne związane z dziejami Polski i Węgier.
Więcej >>>
"Ordo Romanus" - kodeks zawierający księgę liturgiczną, ofiarowany Mieszkowi II w 1029 r. przez szwabską księżniczkę Matyldę. Niestety rękopis zaginął, posiadamy tylko reprodukcję całostronicowej miniatury, przedstawiającej Matyldę wręczającą Mieszkowi księgę wraz z pięknym tekstem dedykacyjnym.