Książka rękopiśmienna w działalności Kościoła, uniwersytetów i użytkowników prywatnych.

Do książki odnoszono się w Średniowieczu z ogromną czcią, a kopiowanie tekstów rękopiśmiennych traktowano jak zaszczyt. W średniowieczu książka była przedmiotem kultowym, bo zawierała teksty "święte", choć nie tylko. Ważna była też jej rola ideologiczno - polityczna, bo wspierała przekonanie o boskim pochodzeniu i sakralnym charakterze władzy monarszej, porządku politycznego i społecznego. Pierwsze "przebudzenie intelektualne Europy", które nastąpiło w państwie Karola Wielkiego znacznie rozszerzyło funkcje pisma i książki, a także pozwoliło na zróżnicowanie i wzbogacenie użytkowanych tekstów. Od XIV wieku możemy zaobserwować rozpowszechnianie się książki w warstwach społecznych innych niż kler. Ci nowi czytelnicy, należący do szlachty, mieszczan, kupców czy urzędników, nie używali łaciny w życiu codziennym. Potrzebowali książek fachowych, ale także książek, które umilały im wypoczynek i budziły wyobraźnię. Wpłynęło to na rozwój literatury w językach narodowych.

Trzy zasadnicze grupy używanych książek wpływały na ich odpowiednie funkcje:

• Pismo święte i komentarze do niego,

• Pisma Ojców Kościoła i inne dzieła teologiczne,

• Literatura świecka zawierająca dzieła matematyczne, przyrodnicze, medyczne, filozoficzne, historyczne i prawnicze.

1. Książka w działalności Kościoła:

• Biblia służyła edukacji kościelnej (oraz agitacji heretyckiej) - twórczość teologiczna (Ambroży, Augustyn, Hieronim i inni Ojcowie Kościoła, interpretacje Pisma św., nauczanie etyki chrześcijańskiej, księgi biblijne z komentarzami);

• Książka dopełniała ustną drogę rozpowszechniania wartości religijnych (i kulturalnych) oraz kulturę wizualną (oglądanie budowli, rzeźb ect.);

• Książka wspierała działalność duszpasterską pierwszych misjonarzy i organizatorów Kościoła;

• Pomoc w działalności zawodowej kleru oraz w podnoszeniu jego umiejętności fachowych;

• Różne typy ksiąg potrzebnych przy rozbudowanej liturgii: antyfonarze, hymnarze, psałterze i graduały dla scholi/ śpiewających mnichów, sakramentarze, mszały i lekcjonarze, rytuały i pontyfikały, penitencjały dla spowiedników;

• Gromadzenie, przepisywanie i chronienie książek dla potomności (w regule benedyktynów). Bibliotekę traktowano początkowo jako skarbnicę ksiąg, później zwrot w kierunku idei udostępniania zbiorów. Rozwój systemu bibliotek: kościelne, katedralne (kapitulne), książnice kolegiackie, biblioteki parafialne (wyznaczano obowiązkowe zestawy książek dla bibliotek parafialnych);

• Pojawiają się kolekcje podstawowych doktryny i moralności chrześcijańskiej, objaśnienia mszy i obrzędów (Sacramentale Mikołaja z Błonia, ok. 1430 polski podręcznik kleru parafialnego), statuty synodów, kolekcje kazań;

• Propagowane przez zakony żebracze teksty religijne dla osób świeckich, związane z kryzysem Kościoła późnośredniowiecznego jako instytucji i z upadkiem autorytetu księży - typ pobożności osobistej zwiększył zapotrzebowanie na psałterze, modlitewniki - godzinki, brewiarze, apokryfy, żywoty i zbiory pieśni. Zakony żebracze (powstały w XIII wieku - franciszkanie i dominikanie) rozwijali ożywioną akcję gromadzenia książek, dbały o rozpowszechnianie i udostępnianie literatury przez wymianę rękopisów, wypożyczanie pod zastaw i przepisywanie.

• Wydawano teksty polemiczne przeciw heretykom i Żydom;

• Polskie skryptoria klasztorne:

- cystersi (klasztor w Mogile pod Krakowem)

- kanonicy regularni w Trzemesznie

- benedyktyni (Łysa Góra)

• Kopiowanie ksiąg w klasztorach późnego średniowiecza utraciło swój dawny charakter „służby bożej” czy praktyk ascetycznych;

• W Holandii zrzeszenie Braci Wspólnego Życia położyło ogromne zasługi w dziedzinie rozpowszechniania książki - traktowali przepisywanie książek jako pracę zawodową, wprowadzili zasadę, że każdy ich uczeń musi mieć własne podręczniki, szerzyli popularną literaturę w języku narodowym, przyczynili się do rozwoju czytelnictwa wśród świeckich niższych warstw ówczesnego społeczeństwa. Działali również w Chełmnie.

2. Książka w działalności uniwersytetów:

• Książka narzędziem pracy w środowisku szkolnym (narzędzie pracy pedagogicznej), rozwój oświaty - źródło wiedzy;

• Zapotrzebowanie na książki podręczne, użytkowe wpłynęło na przestawienie produkcji książki i rozdział pomiędzy pracą uczonych, pisarzy, a robotą kopistów, powielających masowo ich dzieła i wykłady;

• Biblioteki szkolne nastawione na literaturę naukową: filozoficzną i przyrodniczą, dzieła gramatyczne (Donaty), twórczość klasyków - zgodnie z programami sztuk wyzwolonych, prawo kanoniczne i kodeks praw rzymskich. Charakter prezencyjny bibliotek;

• Aktywność naukowa Akademii Jagiellońskiej wpłynęła pobudzająco na produkcję i obieg książki świeckiej oraz wzmożenie twórczości rodzimej (warsztat naukowy i dydaktyczny: dziejopisarstwo (Janko z Czarnkowa, Długosz), zbiorowe dzieła historyczne (Kodeks Jana Dąbrówki, kroniki Dzierzby, Kadłubka…), kodeksy praw (Status wiślicki, status wielkopolski), literatura polityczna (Paweł Włodkowic); książka przenikała do szerszych warstw społeczeństwa: szlachty i mieszczaństwa, dzięki świeckim scholarom, którzy przewijali się przez uczelnię;

• Rozwój ambicji i ciekawości intelektualnej użytkowników różnych typów książek naukowych;

• Instrument wymiany myśli i płaszczyzna sporów doktrynalnych (w kręgach polskich intelektualistów);

• W niektórych uniwersytetach książki przepisywano w systemie tzw. pecji ( podział składek wzorcowego egzemplarza między różnych kopistów). Pecje rozdzielali stacjonariusze - księgarze, którzy także wypożyczali i sprzedawali teksty. Organizacja pecji funkcjonowała w ciagu XIII i XIV wieku. W Europie środkowej pisano teksty pod dyktando mistrzów lub bakałarzy. Studenci i profesorowie najczęściej sami przepisywali potrzebne im książki.

• Wzrost zainteresowania książką sprawił, że zaczęły się pojawiać instrukcje bibliotekarskie o zasadach właściwego prowadzenia księgozbioru (nie tylko dla szkół i zakonów, ale także dla kolekcjonerów prywatnych); wydzielenie z biblioteki tzw. biblioteki podręcznej najczęściej używanych książek.

• Książka w działalności użytkowników prywatnych:

• W czasach Karola Wielkiego odrodzenie kultury wpłynęło na uniwersalizm książki średniowiecznej, ale ograniczyło zakres jej oddziaływania tylko do wąskiej grupy ludzi wykształconych;

• Książka stale obecna na dworze Piastów;

• W środowisku mieszczańskim i rycersko-szlacheckim jako pomoc fachowa (książki prawnicze, medyczne);

• Nośnik tradycji historycznej - pisma historyczne i genealogiczne;

• Złota legenda (Legenda aurea) Jakuba de Voragine - zbiory żywotów świętych ulubione dzieło średniowiecza;

• Rozkwit poezji świeckiej (zapotrzebowanie na literaturę świecką) i popularność utworów dydaktycznych (typ literatury moralizatorsko-satyrycznej);

• Rozwój organizacji cechowych związanych z produkcją książki (mieszczańskie skryptoria, pracownie kaligraficzne i malarskie);

• Dziełem notariuszy były ozdobne księgi przywilejów i praw miejskich („codex picturatus” Baltazara Bohema z pocz. XVI w.) - księgi o charakterze normatywno-utylitarnym;

• Późne średniowiecze ożywiło zainteresowanie bibliotekami osobistymi - powstawanie bibliotek prywatnych (np. Ryszard de Fournival - podręcznik bibliotekarski, Ludwik IX Święty, Karol V Mądry - twórca Biblioteki Luwru, papieska biblioteka w Awinionie, w Polsce biblioteki Tomasza Strzemińskiego i Zbigniewa Oleśnickiego); książki wykonywane na zamówienie prywatne wpłynęły na rozwój handlu książką;

• Pojawiają się zaczątki mecenatu i bibliofilstwa! (Ryszard de Bury - autor dzieła „Philobiblon”, Apoloniusz de Berk, kolekcja godzinek księcia de Berry);

• Książka rękopiśmienna w polityce zagranicznej - traktaty międzynarodowe;

• Pismo w funkcjonowaniu państwa polskiego: akty, rejestry kancelaryjne protokoły sądowe, umowy…

Wśród polskich kopistów schyłku średniowiecza spotyka się ludzi, którzy określali siebie jako „pauperes” - ubodzy klerycy piszący na zlecenie i za wynagrodzeniem.

Produkcją kodeksów luksusowych, ozdobnych zajmowali się zawodowi kaligrafowie - katedralisi, ludzie świeccy lub „clerici uxorati” (kopiowali tekst, czasem zdobili i oprawiali, niektórzy zajmowali się handlem książką (w Polsce np. Mikołaj Brevis z Głubczyc, Jan z Sambora). Największym skupiskiem katedralisów w Polsce był Kraków.

W kulturze polskiej książka służyła przede wszystkim celom praktycznym: pracy duszpasterskiej, nauczycielskiej i naukowej, kancelaryjnej, dyplomatycznej oraz zainteresowaniom intelektualnym:

• Książka codziennego użytku warstwy dostojników duchownych i świeckich, zamożnych środowisk kościelnych, szkolnych i kancelaryjnych;

• Rozpowszechniona książka skromna zewnętrznie;

• Pragmatyczny (praktyczny) stosunek do książek i bibliotek;

• Książka luksusowa odgrywała dużo mniejszą rolę.

1

---