Morfologia książki rękopiśmiennej
Spadkobiercami tradycji greckiej stały się Bizancjum, kraje arabskie oraz Europa Zachodnia.
1. KSIĄŻKA ARABSKA
Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al- Koran, w której zawarta została nauka Mahometa.
Arabowie przejęli z Chin tajemnicę wyrabiania papieru. To przyspieszyło produkcję książki arabskiej.
Książka arabska wyróżniała się przede wszystkim wspaniałą szatą opraw.
Zazwyczaj wyodrębniano na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła.
Ponieważ Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu, w krajach Islamu nie rozwinęło się książkowe malarstwo figuralne, jak w Bizancjum czy na Zachodzie.
Doskonałość osiągnęła natomiast płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa. Stylizowane wzory roślinne przechodziły w fantazyjną grę linii, zwijających się i splatających tworząc tzw. arabeski.
Motywem występującym w Hiszpanii są podwójne linie układające się w abstrakcyjne wzory i plecionki - maureski.
Oprawy wschodnie stosowane były ze skóry wielbłądziej. Na skórze wycinano wklęsły rysunek, na to kładziono skórę, którą miano zdobić i przyciskano tłokiem mającym odpowiedni rysunek wypukły. W ten sposób wychodził bardzo wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano nieraz złotem.
2. KSIĄŻKA BIZANTYJSKA
Znany był grecki zwój papirusu.
Od II w. zaczęto używać pergaminu najpierw w kształcie zwoju, a później w formie powszechnie przyjętego kodeksu
W IX w. dzięki kontaktom z Arabami zaczęto w Bizancjum używać papieru.
Sztuka bizantyjska wyrażała idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny.
Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką w żywych intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok malarstwa ściennego sztuka bizantyjska posługiwała się dla celów kulturowych obrazem - ikoną. Malarstwo to odtwarzało sceny biblijne i historyczne.
W obrazie brak jest głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle: niebieskim, purpurowym, a najczęściej złotym. Obraz symboliczny.
Z Bizancjum wywodzą się złotnicze oprawy książkowe.
Oprawy książek zwykłych- z desek pokrytych skórą lub w miękkie skórzane obwoluty.
Księgi liturgiczne, takie jak: mszały, ewangeliarze, psałterze były bardzo bogato oprawiane w złoto, srebro, miedź, zdobione drogimi kamieniami, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywa się złotniczymi lub ołtarzowymi.
Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych:
1.Ozdoba to płaskorzeźba z kości słoniowej przedstawiająca scenę biblijną: ukrzyżowanie, postaci świętych. Wolne brzegi deski, stanowiącej podkład całej okładziny, pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.
2. Ozdoby bez rzeźby z blachy grawerowanej, wysadzanej kamieniami.
3. Oprawy emaliowane - cała powierzchnia pokryta była emalią celkową lub żłobkową.
Typową jednak ochronę średniowiecznej książki stanowiła oprawa introligatorska, operująca deską i skórą obrabianą i zdobioną wg zmieniających się czasów.
3. KSIĄŻKA SŁOWIEŃSKA
Cesarz bizantyjski Michał III w 863 powołał do misji szerzenia zasad chrześcijaństwa wśród Słowian dwóch Greków: Cyryla i Metodego. Bracia stworzyli alfabet słowiański i przepisali tłumaczone przez siebie z greckiego na język słowiański ewangelie, dzieje apostolskie, psałterz i teksty mszalne. Stworzyli pierwsze słowiańskie księgi liturgiczne.
Alfabety słowiańskie:
CYRYL stworzył alfabet zwany GŁAGOLICĄ, oparty na piśmie greckim. Głagolica była doskonale przystosowana do dźwięków mowy słowiańskiej:
GŁOSKA=1 ZNAK GRAFICZNY
CYRYLICA została stworzona przez Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę, z której stworzono 24 litery. Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie - na Rusi, w Bułgarii i Serbii.
4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE V-VIII WIEK:
PERGAMIN, KODEKS
Materiałem pisarskim we wczesnym średniowieczu był przeważnie pergamin. W Europie zachodniej wytwarzały go początkowo klasztory na własny użytek, później produkcję pergaminu przejęli miejscy rzemieślnicy. Do wyrobu używano wody wapiennej i kredy. Na południu Europy wyrabiano ze skór owczych i kozich cienki pergamin, jasny, koloru kości słoniowej, na północy ze skór cielęcych robiono grubszy materiał. W gatunkach cienkiego pergaminu widoczna jest różnica strony wewnętrznej i zewnętrznej. W grubszym - gładzone obie strony; czasami barwiono go na kolor czerwony; na takim materiale pisano złotym lub srebrnym inkaustem.
Od V wieku KODEKS stał się panującą formą książki.
Formowany był teraz z kilku lub wielu niedużych składek w ten sposób, że prostokątny płat (arkusz) pergaminu łamano raz w połowie tak, że tworzyły się dwie karty. Gdy łamano kilka arkuszy naraz powstawała skłądka: ternion (3 arkusze = 6 kart) ,quaternion (4 ark. - 8 kart), quinternion, sexternion. Najczęstszą skłądką był kwaterniona. Przy oprawie składano i zszywano wszystkie składki w jeden blok.
Oznaczanie kolejności kart w kodeksie czyli foliowanie przyszło później, a upowszechniło się w XIV wieku. Karty oznaczano cyframi rzymskimi lub arabskimi. Chcąc określić stronicę należało dodać skrót określenia: recto- przednia strona karty, albo verso - odwrotna strona karty.
ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW
Materiał -PERGAMIN.
Najprostszym sposobem ożywienia pisma i uplastycznienia zewnętrznej struktury dzieła było rubrykowanie rękopisu, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą.
Dawna książka nie posiadała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, tylko zaczynała się wprost od pierwszego zdanie lub słowa incipit, po którym zwykle następowało sformułowanie treści dzieła, a kończyła się słowem explicite, po którym zazwyczaj powtarzano nazwę dzieła, umieszczano imię autora, czas i miejsce powstania rękopisu. Ważne te momenty należało wyodrębnić graficznie - wypisywano je czerwoną, rzadziej niebieską farbą..
Zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich, barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji nazywa się iluminacją. Barwny obraz figuralny - miniaturą.
elementy ornamentacyjne: linia we wszystkich geometrycznych układach, roślina, zwierzę i człowiek.
Najdawniejsze ze znanych ilustrowanych rękopisów - egipskie Księgi umarłych. Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach chrześcijaństwa, w księgach biblijnych i liturgicznych. Ewangeliarze, psałterze, sakramentalia, mszały i inne księgi kościelne otrzymywały szczególnie bogatą szatę zewnętrzną.
Na kontynencie na pierwszy plan wysunęły się Włochy i Francja.
Nowością zdobnictwa wczesnego średniowiecza było wykształcenie bardzo ozdobnego inicjału. Główne motywy - figury zwierzęce, w tym ptaki i ryby. Motywy przetrwały do późnego średniowiecza. Najczęściej używano farby czerwonej, żółtej i zielonej. Brak natomiast złota i srebra.
Odrębność zajmuje sztuka iryjska: ozdobny inicjał, począwszy do obwiedzionych czerwonymi punkcikami, aż po wielkie inicjały wypełniające powierzchnie całej stronicy.
Jako typowy motyw ornamentyki aryjskiej - plecionka wstęgowa oraz spirale, pośród której wyłaniają się postacie zwierząt, ludzi, smoki, węże.
Najbardziej typowymi zabytkami sztuki aryjskiej są ewangeliarze: z Kells i z klasztoru Durrow.
5. TYPY PISMA W EUROPIE ZACHODNIEJ
Typy pisma wykształcone w epoce starożytnej - kapitała, uncjała, półuncjała, kursywa - były stosowane i w średniowieczu.
Pisma narodowe; półuncjała irlandzka, minuskuła karolińska
Dwa minuskule typy pisma: półuncjała i kursywa, używane przez plemiona w zachodniej Europie rozwijały się w każdym środowisku nieco odmiennie i wskutek tego powstały różne pisma narodowe.
Pismo używane w Italii, Hiszpanii, Francji nazwano pismem kontynentalnym. Różniło się ono bardzo od pisma insularnego, które wykształciło się w Anglii i Irlandii.
Kontynentalne pisma narodowe - odznaczały się dużą niedbałością, nieregularnością ciasno stłoczonych liter, nadmierną ilością skrótów. Pismo insularne irlandzkie odznaczało się wysokim stopniem doskonałości graficznej i ornamentalnej. Wytworzył się tam typ bardzo pięknej półuncjały irlandzkiej, której charakterystyczną cechą było pogrubienie szczytów górnych lasek liter przez trójkątne nasadki; stosowana do rękopisów luksusowych.
Ojczyzną pisma - minuskuła karolińska- jest Francja, a przyczyną jej powstania była potrzeba stworzenia czytelnego prostego, kaligraficznego pisma.
Pierwszym kodeksem pisanym w całości minuskułą karolińską był Złoty Psałterz Karola Wielkiego.
Dzięki swym zaletom minuskuła karolińska przyjęła się w całej zachodniej Europie, stała się prototypem wszystkich do dziś istniejących rodzajów pisma drukowanego i ręcznego.
Pismo gotyckie
Minuskuła gotycka występowała jako pismo kaligraficzne- tekstura i kursywne.
Gotycką minuskułę cechuje:
przewaga linii pionowych,
tworzenie ostrych łuków i ostrych katów,
łamanie prostych linii trzonków i lasek
Litery mają przewagę wysokości nad szerokością, są kanciaste, bardziej zwarte i ściśle z sobą złączone.
Regionalne odmiany kaligraficznego pisma gotyckiego: tekstura, rotunda, bastarda.
Tekstura - starannie wykończone, używane do pisania tekstów biblijnych, liturgicznych i ważniejszych kodeksów.
Kursywa gotycka - wytwór potocznego, szybkiego pisania; charakterystyczne są długie w pętle powyginane górne i dolne laski liter, co bardzo zmienia kształt liter.
Pismo gotyckie przetrwało w zachodniej i środkowej Europie aż do schyłku średniowiecza, zanim nie zostało częściowo wyparte przez szerzące z Włoch pismo humanistyczne.
Pismo humanistyczne
Twórcami tego pisma byli pisarze, humaniści włoscy: Francesco Bracciolini i Piccolo Niccoli.
Humanistyka różni się od Karoliny charakterem duktu, litery są bardziej strome, okrągłe, nad „i” widnieje kropka oraz inne litery czynią ją podobną pisma dzisiejszego.
Oprócz kaligraficznego pisma książkowego powstała jednocześnie humanistyczna kursywa zwana italiką.
Systemy skracania wyrazów
Noty tyrońskie - system skrótów. Wynalazcą tego systemu był Tyron.
Notarii - pisarze, którzy w ten sposób pisali. Były używane przeważnie w życiu publicznym, urzędowym, w kancelariach cesarskich i papieskich, ale istniały tek taż pisane teksty literackie, skrótami tymi robiono także do robienia not marginalnych i glos w tekstach naukowych i literackich.
Ligatury - ściągnięcia literowe i właściwe skróty - abrewiatury. Ligatury są to połączenia dwóch obok stojących liter w jeden znak, np. AE. Wśród skrótów (abrewiatur) rozróżnia się typy:
Odcięcie - polega na tym, że pisze się początek wyrazu, pierwszą literę lub zgłoskę, resztę się opuszcza.
Ściągnięcie - takie skrócenie, gdzie ze środka wyrazu opuszcza się jedną lub więcej liter.
Palimpsesty
W średniowiecznych scriptoriach, gdy brakowało cennego pergaminu do pisania usuwano niektóre teksty, które uważano za mało ważne. Zeskrobywano je z pergaminu nożem, ścierano pumeksem, gąbką, lub rzadziej zmywano przez zanurzenie pergaminu na pewien czas w mleku, a na oczyszczony w ten sposób pergamin wpisywano tekst nowy. Taki powtórnie zapisany rękopis zwie się palimpsestem.
Obecnie takie rękopisy odczytuje się dzięki wydobywaniu pierwotnego pisma przez poddawanie pergaminu działaniu specjalnych odczynników chemicznych. Innym sposobem jest fotografowanie rękopisu za pomocą promieni ultrafioletowych.
Instytut do badań palimpsestów - benedyktyńskie opactwo nad Dunajem i w Rzymie.
6. OPRAWY ŚREDNIOWIECZNE
Jako oprawy używano obwoluty ze skóry lub miękkiego pergaminu.
Księgi liturgiczne i luksusowe rękopisy otrzymywały oprawy złotnicze, rzeźbione z kości słoniowej, w złocie i srebrze, wykładane drogimi kamieniami.
Oprawy introligatorskie: mnisze, romańskie, gotyckie, nacinane, sakowe i płaszczowe
Oprawy introligatorskie - wykonywane przez wyszkolonych w tym zawodzie mnichów i świeckich introligatorów w warsztatach miejskich i dworskich.
Oprawa, której okładziny tworzyły deski dębowe lub bukowe pokryte skórą. Na rogach i na środku dawano drewniane, potem metalowe guzy lub okucia, które chroniły skórę od starcia. Klamry zamykające książkę, a w większych foliałach łańcuchy.
Oprawy mnisze - do połowy okryta skórą deska, ze względu na oszczędność materiału.
Najstarszym sposobem zdobienia średniowiecznej oprawy skórzanej było wytłaczanie linii i ornamentów za pomocą strychulca i małych stempli. Na wilgotnej skórze, naciągniętej na deski oprawy, za pomocą gorących metalowych stempli z wyrytym w negatywie wzorem wytłaczano różne ornamenty.
Oprawianie małych książek noszonych przy sobie, jak brewiarze, modlitewniki, godzinki - oprawy sakwowe. Sakwę taką najczęściej noszono przy pasach. Oprawy rozpowszechnione w Niemczech, w Polsce się nie zachowały.
Oprawy płaszczowe - Oprócz jednej skóry normalnie okrywającej okładziny posiadały jeszcze drugą, o wiele szerszą i dłuższą.
7. PAPIER
Jeszcze jednym ważnym czynnikiem umożliwiającym znacznie rozpowszechnienie się książki, był nowy i tańszy materiał pisarski - papier, który z Chin przez Afrykę dotarł w XII w. do Europy. Otrzymał on nazwę od papirusu, chociaż nic z nim wspólnego nie miał.
Właściwego wynalazku papieru dokonał w 105 r. chiński minister rolnictwa Tsai Lun. Użył on do wyrobu włókna roślinnego. Wyrabianie papieru polegało na tym, że oczyszczony surowiec gotowano w ługu, by włókna się rozluźniły, potem po wypłukaniu w miękkiej wodzie ścierano go w kamienistych moździerzach razem z wodą, wskutek czego zmieniał się w płynną masę, Gotową zawiesinę wlewano do kadzi i czerpano ją w płaskie sita z nici bambusowych. Gdy woda ściekła, wykładano arkusze papieru na filc i przykrywano drugim kawałkiem filcu, stos papieru przekładanego filcem prasowano w przystosowanych do tego prasach, następnie arkusze papieru suszono na powietrzu i wygładzano kamieniem.
Sztuka papiernicza szerzyła się najpierw na Dalekim Wschodzie: w Korei, Japonii, Indiach, następnie przyjęła się w Arabii.
Najstarsze okazy papieru pochodzą z IV wieku na Pustynie Tybetańskiej.
Do Europy wynalazek papieru dotarł w XII wieku najpierw do Hiszpanii.
W końcu XV wieku znajomość sztuki papierniczej dotarła na tereny Polski. Najpierw na Śląsk, gdzie w 1490 r. notowano stałą papiernię we Wrocławiu, potem w Krakowie. Ok. 1493 r. powstała papiernia na Prądniku Czerwonym pod Krakowem.
Nowością było wprowadzenie w XIII wieku FILIGRANU, czyli znaku własnościowego danej papierni. W późniejszych latach był używany do oznaczenia formatu i gatunku papieru. Filigran był to wykonywany z cienkiego drutu kontur jakiegoś herbu, zwierzęcia, rośliny, przedmiotu, przyjętego za godło i znak papierni.
Znak filigranu - znak wodny. Pierwsze filigrany zastosowały włoskie papiernie dla oznaczenia swego papieru.
Właściwa epoka papieru nastała w XV w. w okresie książki drukowanej.
8. ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW W GOTYKU
W XIII wieku rozwinął się nowy styl - gotyk.
Ostro łamane, wąskie litery tekstury gotyckiej wypełniały karty ksiąg liturgicznych i urzędowych, nadając im monumentalny charakter. Pełna skrótów, zbita, potoczna kursywa gotycka służyła autorom, studentom i scribom miejskim do szybkiego notowania tekstu.
W malarstwie książkowym na czoło wysunął się monument ilustracyjny wiążący obrazy z treścią tekstu. Przeważały tendencje naturalistyczne w traktowaniu postaci. Tło przepełnione jest motywami architektonicznymi i malarstwa witrażowego.
Inicjały gotyckie - malowano farbami na podkładzie złotym, co uwydatniało kształt litery i stanowiło tło dla figur zawartych w inicjale. W ten sposób wykształcił się inicjał obrazkowy. Od inicjału wyprowadzano stylizowane gałązki i nici rozpościerające się na marginesach kart i obejmujące dookoła tekst pisany. Ta wypustka roślinna, zwana floraturą występowała nawet w oderwaniu od inicjału. Szczyt tej sztuki wyraził się artystycznie zwłaszcza w modlitewnikach, godzinkach.
Dzieła poezji rycerskiej, pieśni ludowe, wiersze dydaktyczne i kroniki posiadały marginalne ozdoby i miniatury. Dzieła naukowe miały skromniejszą szatę, ograniczały się do rysunków piórkowych.
Oprócz książki świeckie zdobiono także dokumenty, przywileje, dyplomy.
Gotyckie średniowiecze bardzo szeroko rozwinęło sztukę introligatorską. Jako nowość pojawiły się oprawy sakwowe i płaszczowe.