Geografia fizyczna Polski

Wykład 1

Przyczyny zróżnicowania środowiska geograficznego Polski. Czy jest to środowisko uprzywilejowane czy nie z punktu widzenia wartości:

• Energia słoneczna zależna od położenia na kuli ziemskiej, max uprzywilejowania strefa zwrotnikowa (max energii, 200-220kilokalorii) Polska strefa umiarkowana nie wysokie dostawy energii 80 kilokalorii

• Opady max strefa równikowa 1000-2000 mm/rok, Polska 550-600 mm/rok - duży niedobór. Częste opady w górach, ale tam nie ma działalności rolniczej.

• Roślinność - strefa lasów zrzucających liście na zimę (mapa wg Kornasiów) wegetacja trwa tylko przez część roku, okres wegetacyjny temp +5st.C. Wpływa to na produktywność roślinności. Roczna produkcja netto ton suchej masy na ha wynosi na równiku 50t/ha, w Polsce 8-10t/ha, a nawet znacznie poniżej 10t.

Przyczyny zróżnicowania środowiska Polski

• Różnica szerokości geograficznej - różnica długości dnia (nad morzem w lato dzień dłuższy, na południu zimą)

• Różnica długości geogr. - różnica czasu lokalnego 40 min

Polska zajmuje położenie w środkowej Europie pod względem matematycznym tzn. gdyby połączyć punkty najdalej wysunięte

• Nordkind - Norwegia

• Matapan - Peloponez

• Przyl. Raca k. Lizbony

• Cypel na Uralu

To linie te przetną się k. Warszawy

Długość dnia:

ၪ 21 VI 23 XII

55st 17h 17m 7h 05m

49st 16h 09m 8h 09m

RÓŻNICA 1h 08m 1h 04m

RÓŻNICA ROCZNA 1+2= 2h 12m

Ta różnica wpływa na dostawę energii słonecznej (dane z 30-lecia)

Gdynia 91 kilo cal./cm2

Warszawa 85 kilo cal./cm2

Jest to bezpośredni wynik dłuższego dnia latem i kąta padania promieni słonecznych

(pow. koła podbiegunowego: 55 - 60 kilo cal/cm2

strefa międzyzwrotnikowa: 200 kilo cal/cm2)

Deficyt w Polsce 112 kilo cal/cm2/dobę, skutek okres wegetacyjny: poplony przedplony, krótki lub długi.

Na tle kuli ziemskiej - deficyt energii słonecznej

UKSZTAŁTOWANIE:

Polska jest krajem nizinnym, ¾ kraju - 0-200 m

Układ pionowy powierzchni Polski:

• <0m 0,2% min. Raczki Elbląskie (k. Jeziora Dróżno) = -1,8m

• 0-200m 74,9%

• 200-300m 16,2%

• 300-500m 5,6% (klasyczne wyżyny)

• 500-1000m 2,9% (góry niskie i średnie)

• pow1000m 0,2%

pow. 1000 & poniżej 0 m n.p.m. bierze się to z rzutu pow. na mapę, rzeczywista powierzchnia jest o wiele większa w terenie, bo dochodzi powierzchnia na stokach.

Stosunki hipsometryczne:

Polska Europa

Średnia 173m 290m

Min. -1,8m -28m (morze Kaspijskie)

Max 2499m 4810m

*j.Dróżno - pozostałość dawnej zatoki morskiej

Pow. Polski pochylona jest na północny zachód, nawiązują do tego docinki rzek. Odnosi się do tego zwartość hydrograficzna.

Zlewiska:

• M Bałtyckie 99,7 % pow. Polski:

• Wisła 53,9 %

• Odra 34,0 %

• Przymorze 11,0 %

• Niemen 0,8 %

• 
  
  M. Czarne

• 
  M. Północne:

• Dniestr

• Dunaj

• Łaba

Wykład 2

Rzeźba

Układa się równoleżnikowo - wynika z rozwoju Polski w okresie plejstoceńskim, przebiega inaczej niż wg uwarunkowań geologicznych, mianowicie N-S.

Kierunki napływu mas powietrza w styczniu i w lipcu. Jest to klimat strefy umiarkowanej, nacechowany dużą zmiennością warunków pogodowych. Wynika to z położenia Polski w Europie, na pograniczu klimatu oceanicznego i odmiany kontynentalnej.

• Kształtują go wilgotne masy powietrza oceanicznego z zachodu i pn. zach. (styczeń - polarne i polarno-morskie).

• Drugi typ mas powietrza to pow. kontynentalne ze wschodu, czasem polarno-kontynentalne. Cechuje się dużą suchością

• Poza tym występują arktyczne masy powietrza: kontynentalne (widoczne w postaci długiej mroźnej zimy, długiego zlodzenia rzek, małego zachmurzenia, suchego gorącego lata, dużej liczby dni pogodnych) oraz morskie (minimalne temperatury, ostre, mroźne powietrze zimą, masy przychodzą z dużym rozwirowaniem powietrza - silny wiatr

• Masy powietrza zwrotnikowego

• Z pd. & pd. - wsch., czyli kontynentalne

• Z pd. - zach. - czyli powietrze wilgotne

Mapa mas powietrza nad Polską by Ania Pasek

Powietrze Antarktyczne daje b. Dobrą widoczność, zaś zwrotnikowe zawiera drobny pył z pustyń i jest zła widoczność, charakterystyczna dla babiego lata jesienią.

• W zachodniej Polsce silniej działa pow. morskie.

• We wschodniej Polsce zaś powietrze kontynentalne.

Powoduje to regionalne różnice klimatu. Do tego dochodzi klimat gór - zmiana wraz ze wzrostem wysokości, stąd jego charakter piętrowy.

Roślinność

Warunki klimatyczne rzutują na zróżnicowanie roślinności na terenie Polski. Za masami powietrza wędrują gatunki roślin. W Polsce krzyżują się zasięgi:

• Z zach. roślinność oceaniczna (dużo wilgoci): zachodnia Polska, Kujawy? itd. Oraz Pobrzeże ze względu na dużą ilość opadów.

• Ze wsch. gatunki stepowe - gat. kontynentalne; wykorzystywały one pradoliny do przemieszczania się. Dotarły nawet do kolana Odry (Barlinek k. Cedyni) Pojezierze wielkopolskie, okolice Poznania. Są to gatunki przechodnie bo idą na zachód

• Brama Morawska napływ roślin z Niziny Węgierskiej na Wyżynę Małopolską i Nizinę Śląską - najcieplejszy region w Polsce.

• Wzdłuż Karpat z południa wędrują gatunki Karpackie na wyżyny, z nawet w rejon Wieżycy (Pojezierze Kaszubskie, moreny)

• W Sudetach pojawia się roślinność Alpejska

• Występuje również roślinność borealna, np. brzoza

Stąd można mówić o związku między zróżnicowaniem mas powietrza a zróżnicowaniem roślinności.

Pod względem FITOGEOGRAFICZNYM cz. kraju (wg Szafera) należy do:

PAŃSTWO - holoarktyka

PODPAŃSTWO - euro - syberyjsko - boreoamerykański

OBSZAR - eurosyberyjski

PROWINCJE - środkowo - europejska (większość)

- niżowo - wyżynna

- środkowoeuropejska - górska

- pontyjsko - panańska (na Wołyniu, lasy liściaste typu wsch. europejskiego z dużą ilością dębów, lasy parkowe)

Obszary pozbawione naturalnej roślinności w Polsce 33,5%

Gleby strefowe zajmują 75% powierzchni kraju

• Brunatno ziemne, tam gdzie podłoże gliniaste

• Brunatne

• Płowe

• Bielicoziemne, tam gdzie podłoże piaszczyste

• Bielicowe

• Bielice

• Rdzawe

Nałożenie się struktur geologicznych o przebiegu pn. -wsch., pd. -zach., rzeźby w kierunku pn. -pd., na zróżnicowanie strefowe: klimatyczno - roślinno - glebowe, a także zróżnicowanie piętrowe środowiska przyrodniczego polskich gór, decydują o dużej złożoności i przestrzennym zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego Polski. Ta różnorodność rzutuje na klasyfikacje fizyczno geograficzną Polski.

Podział regionalny:

Obszary:

• Europa zachodnia (większość)

• Europa wschodnia (polska wsch. i pn. - wsch.)

Podobszary:

Europy zachodniej

• 3 Pozaalpejska Europa Zachodnia

• 5 Karpaty Podkarpacie i Kotliny wewnętrzne

Europy wschodniej

• 8 Niż Wschodnioeuropejski

Prowincje

w 3:

• 31 Niż Środkowoeuropejski

• 33 Masyw Czeski

• 34 Wyżyny Polskie

w 5:

• 51 Karpaty Zachodnie

• 52 Karpaty Wschodnie

w 8:

• 84 Niż Zachodniorosyjski

• 85 Wyżyny Ukraińskie

Rozwój środowiska przyrodniczego Polski, od bardzo starych elementów po świeże formy np. popowodziowe. Sumaryczny wynik = rozwój + współczesne procesy (przyrodnicze i antropogeniczne)

Wykład 3

Metody rekonstrukcji środowiska przyrodniczego

• geologiczne

• geomorfologiczne

• geofizyczne (radiometryczne, radiograwimetryczne)

• paleogeologiczne (do krótkiego okresu)

• paleobotaniczne (b. cenne np. analizy pyłkowe)

• archeologiczne

• historyczne

PALEO (gr.) - stary dawny MESOS (gr.) - środkowy KAINOS (gr.) - nowy

PALAIOS (łac.) - stary dawny DZOON (gr.) - istota żyjąca (PALEOGEN) GENTOS (dr) ród,

pochodzenie

Paleozoik 570 - 225 mln lat

Mezozoik 225 - 65 mln lat

Kenozoik 65 - dziś

1943 Tornquist - niemiecki geofizyk

1939 Teisseyre - polski geolog

Jest to strefa wielkich uskoków, wzdłuż których podłoże krystaliczne opada od 230 m do poniżej 1000m na zachodzie. To że nie widać uskoku wynika z sedymentacji trwającej od paleozoiku orograficznie więc ta strefa się nie zaznacza.

• Górny próg strefy od Słupska przez Iławę, Ciechanów, nad Warszawą aż po Krasnystaw.

• Zachodnia część strefy: Kołobrzeg, Toruń, Płock, Rawa Mazowiecka, Zawichoc (na północ od ujścia Sanu), po Lubaczów (Roztocze)

Może jest to rów ryftowy, a więc nakładanie się 2ch płyt

Polska na zach. od /T-T/ przesuwa się w kierunku wschodnim o 6 mm/rok, nie musi potwierdzać to subdukcji, ale... (Zaś Karpaty przesuwają się 1-3 cm/rok)

Historia geologiczna polski ryciny:

OROGENEZY:

SANDOMIERSKA - kambr/ordowik

KALEDOŃSKA - sylur/dewon

HERCYŃSKA - karbon/perm

ALPEJSKA - kreda/trzeciorzęd

2 części polski, 2 różne tendencje rozwoju.

Platforma wschodnio europejska cały paleozoik była lądem - denudacja

Polska północno - zachodnia, cały paleozoik - sedymentacja i lekkie fałdowanie osadów

Tatry pojawiły się jako batolit - na powierzchnia zachodził wówczas wulkanizm.

Sudety cały czas były lądem....

PREKAMBR

Najstarsze skały na powierzchni to prekambryjskie skały w górach Sowich (oraz kwarcyty kambryjskie w g. Świętokrzyskich)

• zmetamorfizowane gnejsy - Góry Sowie, Masyw Śnieżnika, G. Orlickie

• intruzje w bloku Izersko - karkonoskim

• Rzeszotary k. Wieliczki, Niepołomice - łupki chlorytowe na głębokości 830 m

PALEOZOIK

*W g. Świętokrzyskich występują jedne z najstarszych skał na powierzchni - utwory kambryjskie osadowe budujące główne pasmo Łysogór, są to kwarcyty kambryjskie = piaskowce kwarcytowe

**Sudety, wulkanizm towarzyszył im w każdej orogenezie

• KAMBR: wczesna faza orogenezy kaledońskiej ( tzw. o. sandomierska)

• wynurzanie się G. Świętokrzyskich, podnoszenie się Sudetów (sandomirydy)

• łupki kambryjskie na wysokim brzegu Wisły - G. Pieprzowe

• Polska NW - morze, basen sedymentacyjny rumosz skalny,

• piaskowce kwarcytowe - Pasmo Łysogór (skała o największej odporności) (slajdy)

• ORDOWIK:

• piaskowce, zlepieńce, wapienie (skały płytkiego morza) - G. Świętokrzyskie

• bliżej Kielc, koło Wiśniówki - piaskowce ordowiku, czerwone z dużą ilością związków żelaza pochodzących z klimatu gorącego (slajdy)

• SYLUR:

• Tworzyły się grube serie piaskowców i łupków (obniżenia w G. Świętokrzyskich budują głównie łupki sylurskie) (slajdy) powstają struktury oporowe

• orogeneza kaledońska:

• Sudety - G. Kaczawskie, blok Izerski, blok Śnieżnika, niecka północnosudecka

• G. Świętokrzyskie - część kielecka

• mułowce - Polska północna

• skały ilaste, wapienie - G. Świętokrzyskie, Sudety

• ślady laterytyzacji

• Złoża: magnezyt, chrom, nikiel

• DEWON:

• grube pokrywy dewońskich wapieni (szare rafowe). Tym różnią się od kredowych, że znajdują się w nich korale (szczątki) tworzące się w ciepłych morzach świadczące o środowisku sedymentacji. W szczelinach w skałkach można zaobserwować czerwoną substancję świadczącą również o wietrzeniu w klimacie gorącym. Nie ma tam wapieni jurajskich, które znajdują się jedynie na obrzeżu g. Świętokrzyskich. Jaskinia Raj utworzona została również w wapieniach dewonu. (slajdy)

• inwersja rzeźby, antyklina Chęcińska

• skrzydła na Górze Zamkowej i Zelejowej

• rezerwat „Kadzielnia” w Kielcach

• Złoża: rudy miedzi, cynku i ołowiu, piryt

• KARBON:

• pod Karpatami zaczął się tworzyć granitowy batolit (początek Tatr), zaś na przełomie karbonu i permu towarzyszył mu wulkanizm.

• Górami były Sudety i Karpaty, w Niecce Śląskiej następowała więc akumulacja materiału z różnych stron, dlatego pokłady węgla przewarstwine są skałą płoną

• Tektonika intruzywna (wynurzenie batolitu Karkonoszy oraz okolic Strzegomia, Strzelina i Ślęży)

• Wydźwignięcie i sfałdowanie geosynkliny świętokrzyskiej:

• ponowne wydźwignięcie Łysogór

• podniesienie Pasma Klonowskiego

• powstanie synkliny kielecko - łagowskiej

• w niecce górnośląskiej płytkie morze, niski brzeg, bagna

• w okolicach Wałbrzycha - zbiornik jeziorny

• w okolicach Lublina - płytka zatoka morska

• powstanie złóż węgla z osadów organicznych przedzielonych osadami denudacyjnymi

• Skały karbonu:

• żyły różnokolorowych kalcytów tzw. „marmury Chęcińskie”; rezerwat geologiczny „Różanka” na Zelejowej

• węgle / dolomity

• Złoża: rudy glinu (bentonity), łupki ogniotrwałe, gaz ziemny, węgiel, hydrotermalne rudy żelaza i miedzi ( rejon świętokrzyski)

• PERM:

• Cała Polska była lądem

• Pierwsza połowa - początek alpejskiego cyklu krajobrazowego

• Gorący, suchy klimat

• Działalność wulkaniczna - Sudety, Rejon Śląsko - Krakowski np. Rów Krzeszowicki, Tenczynek: porfiry i melafiry

• Żywa działalność denudacyjna: zlepieńce permskie

• Krasowienie ( także trias), powstawanie terra rosa - okolice Chęcin

• Górny perm - cechsztyn: pokłady organiczne zostały przykryte grubym nadkładem skał osadowych - był to koniec sedymentacji węgla

• Nastąpiła transgresja morza, która objęła Polskę zachodnią środkową wraz z górami Świętokrzyskimi

• Cykl sedymentacji chemicznej - tworzenia się pokładów soli w nieckach, w okolicy wału kujawsko - pomorskiego (niecka Brzeżna, Niecka Kujawsko - Miechowska). Sól ta w czasie orogenez była piętrzona i obecnie tworzy słupy solne (w północno - zachodniej Polsce). Innego wieku jest sól w zapadlisku Podkarpackim - jest to sól mioceńska.

• Surowce mineralne

• ropa naftowa - środkowa Odra (występuje zazwyczaj w strukturach młodszych od tych, w których powstała). Ropa powstaje w warunkach beztlenowych z przeobrażenia roślin i zwierząt, czyli związana jest ze skałami ilastymi, ale na skutek migracji występuje w skałach porowatych. Ropa występuje głównie w antyklinach, gdzie u góry znajdują się nieprzepuszczalne skały a na dole porowate

• gaz ziemny - wybrzeże. Powstaje na skutek procesów gnilnych, rozkładanie się cząstek organicznych

• rudy miedzi - Miedzianka k. Chęcin (na uskoku hercyńskim), Dolny Śląsk

• Złoża: piryt - Rudki

• Powstawanie intruzji i uskoków związanych z orogenezą hercyńską:

• Granitowy blok Karkonoszy

• Masyw Ślęży (max wysokość na płd. zach. od Wrocławia 718 m n.p.m.)

• Intruzje na przedpolu sudeckim K Strzelina i Strzegomia

• Niszczenie górotworów

• Zanik paprotników

• Skały permu:

• wapienie z rogowcami - seria amonitowa ( głębokie morza)

• piaskowce, łupki

• porfiry, melafiry - Sudety, Krzeszowice

• tufy, tufity

• zlepieńce permskie z wkładkami kalcytu i wapieni - G. Świętokrzyskie, rezerwat „Zygmuntówka”

Roślinność paleozoiczna (z encyklopedii Larusa):

• DEWON: roślinność zaczęła się tworzyć: widłaki, skrzypy, paprocie

• KARBON: maksymalny rozwój roślinności, gdy obumierały tworzyły zaczątek pokładów węgla kamiennego

• Niecka Zagłębia Górnośląskiego, sedymentacja w pobliżu morza np. w delcie

• Okolice Wałbrzycha, duże pokłady bardzo płytko pod powierzchnią ziemi; sedymentacja w jeziorze (najlepszy węgiel)

• Bogdanka, rejon Łącznej na płn. od Lublina, była to płytka zatoka morska, w której dochodziło do sedymentacji np. wyrywanych w czasie powodzi drzew

Razem z węglem następowała sedymentacja

• Łupków ogniotrwałych

• Glinu

• Bentonitów

• Gazu ziemnego

Ropa i gaz to dwa surowce, które migrują i czasem nie występują tam gdzie powstały, np. na skutek uszczelinienia, drgań sejsmicznych etc. w rezultacie występują w innych skałach, niż te w których powstały.

Góry Świętokrzyskie

• Zalewy morza - sedymentacja

• Wypiętrzanie - orogeneza kaledońska, następnie niszczenie.

• Ponowny zalew morza, znowu wydźwignięcie.

• Długie okresy paleozoiku to osadzanie materiału: strefa kielecka - skały paleozoiczne

• W paleozoiku g. Świętokrzyskie były poza zasięgiem wulkanizmu.

• Zaznaczyły się tu orogenezy

• Sandomierska

• Kaledońska

• Hercyńska

Mapa geologiczne zakryta: okolice Kielc, północna część to mezozoik, południowa część to skały starsze, paleozoiczne. Przekrój geologiczny przez okolice Chęcin (orogeneza hercyńska)

W orogenezie hercyńskiej była to antyklina, pionowe ułożenie wapieni dewońskich, zaś na Zelejowej wychylone są w kierunku Zamkowej Góry. Antyklina została zniszczona - zostały tylko jej skrzydła (wzgórze Chęcińskie i Zamkowe). Nie mamy tu do czynienia z inwersją rzeźby bo z antykliny nie robi się synklina (czyli odwrócenie rzeźby), antyklina została jedynie zniszczona. Obecnie skrzydła antykliny budują odporne wapienie dewońskie. Dolina wypreparowana z łupków została wypełniona „plejstocenem” - głębokim na 30-50 m. Dopiero po odpreparowaniu plejstocenu rzeźba była by bardziej ostra, np. wyraźny kształt doliny

Wytrącenia kalcytu w wapieniach dewońskich na skutek działalności gorących wód. Wapienie z kalcytem były wydobywane pod nazwą marmury Chęcińskie z Zelejowej, nazwa ta jest myląca gdyż chodziło tylko o krystaliczny kalcyt. Eksploatacja wapienia postępuje też w Rzepce w Paśmie Chęcińskim. Znajduje się tu dużo kamieniołomów oraz liczne surowce mineralne

Zelejowa to jedyny grzbiet, który posiada górską rzeźbę. W latach 60 i 70tych była to jedyna grań w g. Świętokrzyskich

Na płn. od Zelejowej są prawie równolegle ułożone utwory triasowe: piaskowce i łupki pstre. Te osady datują orogenezę, bo utwory permskie nie zostały już sfałdowane. Zlepieńce permskie są eksploatowane w kamieniołomie Zygmuntówka - są to skały zdobnicze, znoszone do zlepieńcy permskich fragmenty kalcytu tworzą b. ładne kompozycje w skale. Nazwa kamieniołomu pochodzi zaś od kolumny Zygmunta zbudowanej właśnie ze zlepieńcy permskich.

Wapienie dewońskie na Zelejowej są skrasowiałe i na skutek eksploatacji odsłonił się lej krasowy wycięty w wapieniach dewońskich i wypełniony osadami triasowymi, stąd powstanie datuje się na przełom permu i triasu. Na Zelejowej obecnie nie ma już osadów triasowych.

Płn. - płd. obniżenia G Świętokrzyskich, występują tam skały młodsze, triasowe np. skałki w Niekłaniu (grzyby skalne, piaskowce triasowe), na nich znajdują się wapienie jurajskie. W osi gór wszystkie wapienia zostały zniszczone.

Sudety

Sudety są także ukształtowane w paleozoiku, potem następował już tylko „retusz”.

• Najstarsze skały w Sudetach (fundament prekambryjski): gnejsy, łupki prekambryjskie

• G. Sowie

• G. Izerskie

• G. Bystrzyckie

• G. Orlickie

• Karkonosze

• Fałdowanie i utwory pochodzące z orogenezy kaledońskiej - wydźwignięcie, wulkanizm,

• Złoża złota ze strefy około wulkanicznej

• Złoża magnetytu, niklu, chromu

• Orogeneza hercyńska:

• Granitowe Karkonosze

• Stare górotwory przebite intruzjami magmy: G. Kaczawskie, Ślęża = Sobótka

Od permu trwała działalność intruzywna. Po orogenezie hercyńskiej był to jeden wielki masyw górski, który niszczony jest aż do dzisiaj. Od tego czasu, czyli od orogenezy hercyńskiej Sudety nie zostały zalane przez morze. W orogenezie alpejskiej nastąpiło potrzaskanie na bloki i utworzenie rzeźby zrębowej, którą cechują się całe Sudety

Wyżyny Polskie

Występuje tu rzeźba strukturalne uzależniona od odporności skał (przekrój przez okolice Olkusza wg Przemyckiego). Wyżyna K-C zbudowana jest z wapieni jurajskich ich zasięg obejmuje tylko wyżynę, dalej na wschód znajdują się już utwory kredowe, które wyznaczają granice Wyżyny Miechowskiej z wąwozami lessowymi (Klimaszewski Traktuje ją osobno, Kondracki włącza do Niecki Nidy, bo budują ją utwory kredowe). Wyżyna Krakowska, zbudowana z wapieni jurajskich, miąższach do 200 m, są to wapienie skaliste i ławicowe, zapadające w kierunku północno zachodnim, stąd np. w Dolinie Prądnika asymetria zboczy, czyli na czołach warstw znajduje się pionowe zbocze. Warstwy zapadają się monoklinalnie.

W Niecce skały ułożone są synklinalnie, zbudowane z utworów kredy i przykryte osadami morza mioceńskiego. W Tokarni nad Nida (Czarna i Biała Nida) znajduje się kamieniołom, gdzie eksploatuje się wapienie jurajskie

Wyżyna Lubelska też zbudowana jest z kredy, można więc zauważyć przesuwanie się wieku utworów wyżynnych na wschód tj. trias - jura - kreda.

Geneza wyżyn jest mezozoiczna

• Trias - Śląska

• Jura - Krakowsko - Częstochowska

• Kreda - Miechowska (ale Niecka Nidy to już miocen)

• Kreda - Lubelska

MEZOZOIK

• TRIAS

• Skąpa roślinność

• Rozwój gadów ( tropy dinozaurów w okolicy Skarżyska-Kamiennej)

• Transgresja morska ( ocean Tetydy)

• Faza starokimeryjska

• Koniec sedymentacji ewaporatów ( sole, gipsy)

• Osadzanie się grubych pokładów osadów morskich

• Wydarzenia, struktury regionalne:

• Karpaty - pogłębia się morze

• Wyżyna Śląska - progi strukturalne - kuesty

• Góry Świętokrzyskie - w krasie permskim powstaje czerwona zwietrzelina z piaskowca triasowego

• wędrówka soli permskich

• Skały triasu:

• wapienie, margle, dolomity - osady głębokomorskie

• dolny trias: osady lądowe ( lagunowe) - zlepieńce, czerwone piaskowce

• środkowy trias: o. płytkomorskie - gipsy, wapienie, dolomity

• górny trias: o. lądowe - łupki, margle, piaskowce

• Sudety: arkozy, zlepieńce, wapienie

• JURA

• Rozdzielenie się Ameryki i Europy

• Ochłodzenie klimatu

• W oceanie Tetydy powstaje praflisz

• Wynurzanie się WKP

• Wydarzenia, struktury regionalne, występowania wapieni jurajskich:

• Pogórze Śląskie - wapienie cieszyńskie (seria cieszyńska) - podseria płaszczowiny podśląskiej, kruchy nie tworzy wzniesień, na nich występują redziny

• Wyżyna Krakowsko - Częstochowska ( Wieluńska), Wawel, kuesta Wieluń-Kraków (Próg Woźnicki?)

• Karpaty - Pieniński Pas Skałkowy - z przełomem Dunajca, Dunajec przecina najtwardsze wapienie - radiolarytowe. Pieniny Spiskie, przełom Białki, Rogożnik - na zachód od Nowego Targu - wapienie zawierające bogata faunę górno jurajską (podobno górską), znajduje się tam max liczba skamieniałości, zawierają również amonity.

• Serie Tatrzańskie:

Seria reglowa (wapienie triasu, jury i dolomity), która kontynuuje się pod powierzchnią ziemi do pps. Związane są z nią wody geotermalne np. w dolinie Chochołowskiej +90⁰C. Obejmuje:

• Giewont

• Raptawicką Turnię

• Bramę Kraszewskiego

• Bramę Raptawicką i inne

• W osadach jury koło Wólki Bełtowskiej odkryto las tropikalny (araukarie, miłorzęby, skrzypy), prawdopodobnie jest to las wyspy koralowej.

• KREDA

• Osady fliszowe - miąższość 5000 metrów

• Słaby rozwój fauny morskiej

• Pod koniec jury nastąpiło ochłodzenie (klimat na pograniczu gorącego i umiarkowanego, zaś w kredzie znowu gorąco)

• Początek wędrówki soli permskich z wału Kujawsko - Pomorskiego (na płn. od Szczecina)

• Faza laramijska ( przełom kreda / trzeciorzęd). Na przemian z fazami orogenez występowały zalewy morza. Z Tetydy występowały

• Wydarzenia, struktury regionalne:

• Utwory jurajskie budują:

• Wał Środkowopolski,

• Nieckę Brzeżną,

• Niecka Szczecińsko - Łódzko - Miechowska (strefę T-T)

• Sudety stanowiły ląd, poza G. Stołowymi, jedynie ten fragment zanurzony był w kredzie i zbudowany jest z utworów kredowych. Monoklina Przedsudecka wypełniona jest również utworami kredowymi. Wypełnienie osadami depresji śródsudeckiej, niecki północnosudeckiej

• kredowa Wyżyna Lubelska i Niecka Nidziańska (wtórna antyklina - Garb Pińczowski)

• wypiętrzanie i niszczenie Gór Świętokrzyskich

• Skały:

• zlepieńce, piaskowce, margle - niecki

• piaskowce kredowe - G. Stołowe (najmłodsze w Sudetach)

• wapienie, margle, opoki, krzemienie, kreda

• Złoża:

• bitumity - ropa / gaz

• fosforyty

• rudy żelaza

Sudety cały mezozoik były niszczone. Zostały podniesione dopiero w fazie laramijskiej (kreda). Przeciwnie G. Świętokrzyskie, które na przemian stanowiły ląd lub były zalewane przez morze. Wiąże się z tym odkrycie tropów dinozaurów.

DINOZAURY

PIG, Warszawa, Gierliński - badania na obszarze gór Świętokrzyskich w niesfałdowanych osadach mioceńskich. Odnalazł on odciski dinozaurów (diflozaur). Ślady zachowały się ponieważ piasek zasypał odciski na mokrej delcie (muzeum w Sołtykowie). Rodzaje dinozaurów w Polsce:

• zagropody koło Stąporkowa, roślinożerne, pozostawiły odciski 7 m długości. Trop pozostawiony na osadach dolnej jury. Gady max osiągały 50 m długości 100 t wagi.

• ornitopod, trop tylniej i przedniej kończyny w osadach dolnej jury koło Mniowa

• plesioruis pilulatus, praptak podobny do archeopteryksa, osady dolnej jury

• tereopody dilophousaur - dolna jura

• syntarsy

• scelidozaury

• praignadon

W erze mezozoicznej najbujniejszy rozwój (trias, jura i kreda), na koniec kredy przypada koniec dinozaurów, tj. 65 mln lat temu. W tym okresie astronomowie datują uderzenie asteroidu, na podstawie analizy krateru na Jukatanie. W kraterze odnaleziono min wanad, iryd, ołów. Te same pierwiastki znaleziono w szczątkach dinozaurów. Wolszczanin uważa, że gady te uległy zagładzie, lub np. przez wzrost promieniowania oślepły ( w tym okresie przypada też zagłada amonitów)

OCEAN TETYDY

Największy zbiornik morski na terenie Polski to Ocean Tetydy. Trwał od permu przez cały mezozoik, paleogen (paleocen, eocen, oligocen). W Tetydzie odkładają się osady, tworzy się tam min flisz Karpacki. Tetyda wypłyca się w paleogenie, czyli w momencie tworzenia Prakarpat

KENOZOIK

TRZECIORZĘD

• PALEOGEN

• Paleocen

• Klimat nieco chłodniejszy

• Wydarzenia, struktury regionalne:

• Ruchy laramijskie, wypiętrzenia antyklinorium środkowo polskiego, Sudetów, monokliny śląsko - krakowska, G. Świętokrzyskich., Tatr, Pienin

• Obniżaniu ulęgają następujące obszary:

• Niecka Nidziańska

• niecki zewnętrzne i śródsudeckie

• obszar lubelsko - mazowiecki

• klimat tropikalny wilgotny, następuje więc intensywne niszczenie pokryw kredowych (ostańce denudacyjne Jury K - C)

• Od początku paleogenu do połowy oligocenu trwa zrównywanie najstarszych fragmentów terenu. Jest to tzw. paleogeńska powierzchnia zrównania:

• Sudety ( Karkonosze, G. Stołowe,

• Wyżyna K - C - mogoty

• Łysogóry

Poziom powierzchni

zrównania:

Na skutek ruchów alpejskich paleogeńska powierzchnia zrównania znalazła się na różnych wysokościach n.p.m.

• Wietrzenie, procesy krasowe - silne procesy erozji na skutek dużej ilości wody

• pokrywy kaolinowe w Sudetach ( laterytyzacja)

• ostańce na wyżynie Krakowsko - Wieluńskiej (mogoty wystające nad paleogeńską powierzchnię zrównania)

• Wietrzenia działa w sposób selektywny np. Kotlina Jeleniogórska - erozyjno - denudacyjna, w paleogenie doszło do wypreparowania, selektywne wietrzenie ( pagórki bazaltowe), w przeciwieństwie do kotliny Orawsko - Nowotarskiej, czy kotliny Kłodzkiej, które Są kotlinami tektonicznymi

• Rzeki sypią bardzo grube seria drobnoziarnistych osadów - iły w Prabałtyku

• Początek sedymentacji fliszu Podhala

*W 1997 r po powodzi podcięcie u wylotu Doliny Suchej Wody odsłoniło pokłady popiołów wulkanicznych, które zostały określone na miocen - nadleciały one prawdopodobnie z gór Matra

**Sprawa Podhala:

Podhale wg podziału regionalnego obejmuje:

• Od Tatr po obniżenie Zakopiańskie

• Pogórze Spisko - Gubałowskie

• Kotlinę Orawsko - Nowotarską

• Pieniński Pas Skałkowy

Podhale w sensie geologicznym obejmuje

• Obniżenie Zakopiańskie

• Pogórze Spisko - Gubałowskie

Znajduje się tam inny flisz niż np. w Gorcach, czyli tzw. flisz podhalański. Budują go piaskowce i łupki warstw zakopiańskich i chochołowskich.

• Eocen

• kontynuacja procesów paleoceńskich

• tworzenie fliszu podhala

• Oligocen

• W Sudetach od czasu wydźwignięcia do paleogenu upływa 200 mln lat nieustannego niszczenia. W oligocenie następuje pękanie starego masywu i tworzenie sudeckiego uskoku brzeżnego (Bolesławiec, Złotoryja, Świdnica, Ząbkowice Śląskie, Złoty Stok) - 150 km. Jedna cześć ulega zrzuceniu, druga tez po części jest zrzucana, natomiast reszta unosi się w postaci zrębów. Sudety zostały wydźwignięte wzdłuż uskoku o 300 - 400 m. (wydźwignięcie Gór Sowich - 340 m). Góry te zostały ukształtowane w orogenezie hercyńskiej, jednak obecna rzeźbę zawdzięczają orogenezie alpejskiej, gdzie zostały potrzaskane na bloki. (*Karkonosze (Sudety Zach.) masyw Śnieżnika (Sudety Wsch.) = Trójmorski Wierch)

• Powstawanie skał twardzielcowych z introdującej magmy:

• 
  
  Wzgórza Strzegomskie

• 
  Wzgórza Strzelińskie

• Ślęża (718 m), między Wrocławiem, a Wałbrzychem

• Góra Świętej Anny (nad Odrą koło Kędzierzyna Koźla)

• Intruzje granitowo - gabrowe: Ostrzyca, Grodziec ( stożki bazaltowe) na przedgórzu Kaczawskim

• Podnoszenie wyżyn

• Tworzenie się współczesnej sieci rzecznej

*Slajdy

• Powierzchnia zrównania - Równia pod Śnieżką, twardzielcowo wystają sama Śnieżka nad Równię

• Strome stoki Karkonoszy są założone na uskokach

• Kotlina Jeleniogórska, spór genezy, albo denudacyjna (argumentem za denudacyjnym pochodzeniem jest wystawanie fragmentów bazaltowych w podłożu ponad poziom kotliny) albo tektoniczna

• Kotlina Kłodzka - założona tektonicznie, typowa śródgórska, powstała równocześnie z tworzeniem się zrębów

• G. Stołowe, piaskowiec kredowy i labirynt skalny w nim wycięty. Pasmo to obcięte jest bardzo stromymi uskokami. W Sudetach większość masywów ma taki charakter na skutek ścięcia paleogeńską powierzchnią zrównania

• Wyrównanie Wyżyny Krakowsko - Wieluńskiej & ostańce mające schyłkowy charakter. Max wysokość na wyżynie to Grodziec - Skałka, 512,8 m wg mapy WIG

• W Tatrach brak paleogeńskiej powierzchni zrównania z tej prostej przyczyny że Tatr wtedy jeszcze nie było... takich jak teraz

• Kotlina Orawsko - Nowotarska, jest kotliną pochodzenia tektonicznego

• Zrąb Sowińca z powierzchnią zrównania, od strony Wisły strome zbocza, założone tektonicznie (zaś na wyżynie K - C monoklinalne ułożenie)., w Tyńcu opada z wysokości do 250 m, czyli wystaje około 50 metrów. Zrąb Grodziska, wznosi się 70 - 80 m nad dno doliny Wisły, dalej na południe zręby chowają się, np. w Skawinie wiadomo, że wapienie znajduje się 170 m pod powierzchnia ziemi, zanurzone są w utworach mioceńskich. (ten region nie pasuje ani do kotlin ani do wyżyn - świadczy to o odrębności struktury regionu, dlatego Kondracki stworzył z niego makroregion, chociaż o małej powierzchni, nazwany Brama Krakowska)

• NEOGEN

• Miocen

• wahania klimatu:

• zasadniczo ciepły subtropikalny ze średnia temp. roku +19,20⁰C

• na przemian suchy i wilgotny okresy klimatu

• w klimacie suchym wietrzenie mechaniczne, parowanie morza, sedymentacja soli i tworzenie się gipsów (Wieliczka, Bochnia i reszta Zapadliska Przedkarpackiego) oraz siarki - Tarnobrzeg, Jeziórko, Machów, Grzybów

• W klimacie wilgotnym następowała kaolinizacja (Sudety) pokryw wulkanicznych oraz wietrzenie chemiczne: laterytyzacja i tworzenie się terra rosa.

• Sudety - dalej tworzą się zręby: faza sawska, styryjska... Ruch zrębowy trwał przez cały neogen - główna faza orogenezy alpejskiej, która zaznaczyła się potrzaskaniem Sudetów i ukształtowaniem Karpat

• Rzeźba Polski w miocenie:

• Sudety i Karpaty tworzyły pagórki (tj. g. Świętokrzyskie)

• Polska płn. - wsch. & wsch. - równiny

• Suwalszczyzna - obszar o charakterze falistym

• Wyżyny - charakter równinny (wyżyna Krakowska), falisty (W. Śląska, Niecka Nidy, W. Lubelska)

• W zapadlisku Przedkarpackim znajdowało się płytkie morze, ciepłe. W nim tworzyły się osady ilaste, które maskują starszą rzeźbę (nawet do 3000 m miąższości)

• Wraz z przesuwaniem się gór na północ morze także przesuwa się w kierunku Niecki Nidy, gdzie osadzały się utwory płytkiego morza (zatok) gipsy (Rezerwat Geologiczny Skorocice - kras gipsowy)

• W Polsce płn. - zach. (Niecka Turoszowska i Rejon Bełchatowa) tworzył się węgiel brunatny

• Z nasuwaniem się Karpat wiążą się zręby: Bramy Krakowskiej, padoły na Wyżynie Miechowskiej ( o niejasnej genezie), uskoki na Wyżynie Śląskiej

Subdukcja płaszczowin.

Na subdukcję wskazuje brak korzeni. Są to skały młode mezozoiczne i trzeciorzędowe

Płaszczowiny:

• Na południu płaszczowina MAGÓRSKA

• Z pod niej wychodzi płaszczowina PRZEDDMAGÓRSKA

• Kolejną płaszczowiną jest p. ŚLĄSKA

• Przesuwając się dalej na północ odsłania się płaszczowina PODŚLĄSKA

• Od Bochni na zachód wyłania się płaszczowina SKOLSKA (Przemyśl)

• Na wschód od płaszczowiny Śląskiej występuje z kolei p. DUKIELSKA

• Jest jeszcze e wykładach Jodłosza płaszczowina Stebnicka, nie wiem jaka jeszcze

Wapienie występujące na wyżynie Śląsko Krakowskiej przesuwając się w kierunku południowym:

• Sam Borek 19 m pod pow.

• Skawina 154 m pod pow.

• Rzeszotary (pogórze Karpackie) wapienie jurajskie mają tu 100 metrów miąższości, przykryte SA jednak osadami fliszowymi. Zapada się też podłoże krystaliczne

Sedymentacja fliszowa by Ania Pasek z wykładów geologia dynamiczna prof. Nestora Oszczypko

Karpaty: w czasie fałdowania płaszczowiny miały dobrą płaszczyznę poślizgu po utworach miocenu. Równocześnie miocen został sfałdowany i obecnie tworzy pseudopogórze, czyli tzw. Przedgórze niestanowiące części Karpat np. Bocheńskie - Łazy. Miocen wypełnia również Zapadlisko Przedtatrzańskie.

Osady solonośne, kontakt z fliszem i sfałdowanie tych osadów. Sól tworzyła się w całym zapadlisku przedkarpackim ale nie wszędzie istnieje możliwość jej wydobywania

Pieniński Pas Skałkowy - wąska struktura, zgnieciona z 2ch stron (szerokość do 5 km, długość 600 km). Sokolica wapienie ławicowe ułożone pionowo, struktura diapirowa - warstwy rozszerzające się ku górze

Seria Pienińska z przełomem Dunajca zbudowana jest z wapieni rogowcowych, bardzo odpornych. W pps występują także intruzje wulkaniczne np. góra Wżar. Koło Przełęczy Snoskiej (Dolina Krotnicy & Kotlina Nowotarska) znajduje się góra Wżar, gdzie eksploatuje się andezyty (kamieniołom w kształcie podłużnej szpary ze względu na ograniczone występowanie skał, znajduje się tam andezyt magnetytowy). W tym przypadku skały wulkaniczne przebiły flisz, ale te same utwory przebiły pps: Bryjarka, Jarmuta.

Sudety podczas miocenu przechodziły fazy dźwigania i zrównywania:

• Powierzchnia zw. mioceńską, niższa niż paleogeńska powierzchnia zrównania

• Znowu wydźwignięcie, wzdłuż spękań oligoceńskich

• Wginanie Kotliny Kłodzkiej

• Tworzenie rowów na przedgórzach

Wulkanizm, tzw. trzeciorzędowa formacja bazaltowa np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim, wulkany okolic Radoszyc

Wyżyny

* Wyżyna Śląska i Krakowsko - Wieluńska: tworzenie rzeźby krawędziowej, nierównomierne niszczenie, powstawanie struktur denudacyjnych. Tworzy się próg strukturalny Wyżyny Krakowsko Wieluńskiej i oddzielenie od Wyżyny Śląskiej, w wychodniach progu utworów kredy (W Wyżynie śląskiej utwory triasu). Postępuje także proces krasowienia na Wyżynie K-W.

**Wyżyna Lubelska - podniesiona a potem zalana morzem

Wał Kujawsko - Pomorski: pofałdowanie

Polska środkowo wschodnia: akumulacja organiczna, która dała początek złożom węgla brunatnego

Surowce skalne i mineralne:

• Gips - w wysychających zbiornikach wodnych wytwarza się jako jeden z pierwszych minerałów zaraz po soli kamiennej. Może też powstawać z uwodnienia anhydrytów lub wśród eskalacji wulkanicznej z utlenienia siarczków (3 genezy powstawania gipsów). Na wale Kujawsko Pomorskim gipsy towarzysza solom permskim, w rejonie Tarnobrzega występują z kolei z siarką. Gipsy występują również na Dolnym Śląsku. Największym producentem wykorzystującym ten minerał jest zakład Gacki w dolinie Nidy (Nida Gips)

• Siarka - pierwiastek ten występuje również w Niecce Nidy. Eksploatowana jest metodą rabunkowa. Geneza złóż tej siarki jest typu osadowego tzn. powstała w warunkach redukcyjnych w pokładach gipsu z jego przemian.

Slajdy dotyczące miocenu i poprzednich okresów:

• Próg strukturalny z gipsów w Niecce Nidy

• Tworzenie się współczesne soli w delcie Rodanu (Bułgaria)

• Turoszów eksploatacja odkrywkowa węgla brunatnego

• Kotlina Orawsko Nowotarska - wginanie „do środka” i brzeg płaszczowiny magórskiej. Kotlina ta ukształtowała się trochę na fliszu, opierając o pps, który kontynuuje się pod powierzchnią Kotliny Magórskiej (Magura Spiska)

• Gorce z Turbaczem - płaszczowiny nie mają korzeni

• Próg płn. Pogórza - próg tektoniczno - denudacyjny (nasuwanie się płaszczowiny magórskiej)

• Próg Beskidów rysujący się bardzo ładnie na tle pogórza (wysokość średnia progu 400 - 450 m. n p m)

• Pogórze region wyrównany, spłaszczony - zrównania tworzące się w miocenie miocenie pliocenie (polemika wiekowa równań Starkel a Klimaszewski). Jest to region najbardziej rolniczy głównym elementem krajobrazu są użytki rolnicze i rozproszone osadnictwo.

• Pliocen

• Ostatni okres w dziejach z klimatem gorącym (typu śródziemnomorskiego). Gorce spływają do Kotliny Orawsko - Nowotarskiej starymi stokami na stokach tych prof. Szafer zrobił badania pyłków w Mizernej, gdzie znalazł dowody na:

• Istnienie ciepłego klimatu

• Wystąpienie zlodowacenia podlaskiego po ciepłym klimacie, którego ślady nie zachowały się na terenie Polski (zostały tam odkryte ślady wszystkich czterech zlodowaceń)

• Wraz ze zmianą klimatu następowało ustępowanie roślin strefy subtropikalnej

• Ożywienie ruchów tektonicznych. Pliocen dolny (piacent) ostatnia faza (?) fałdowania alpejskiego - Faza rodniańska

• Wyniesienie do obecnego poziomu Sudetów, Tatr i Beskidów

• Wginanie dołów Jasielsko - Sanockich

Koniec tektoniki alpejskiej, w wyniku, której Karpaty podniosły się o 40m a Sudety o 20m. Obecnie trwają ruchy neotektoniczne

• Był to okres wilgotny - świeżo utworzone płaszczowiny są rozcinane. Wcięcie dolin rzecznych w Karpatach (Soła, Raba, Dunajec, Skawa) o 150-300 metrów

• Na pliocen datuje Starkel (?) poziom dolinny. Główne doliny karpackie mają założenia plioceńskie, a obecnie są wypełnione częściowo osadami plejstocenu

• Zwężenie doliny Wisły między wyżyną Kielecko Sandomierską a Roztoczem

• Przełomy antecedentne - Nysa Kłodzka, Bóbr (częściowo epigenetyczny), i w Karpatach: Małopolski Przełom Wisły

• Ponowne zrównywanie

• Sudety 400-500 m n. p. m.

• Pogórze 300-360 m

• W części centralnej Polski (Polska płn. - zach.) znajdowało się morze lub jezioro, gdzie następowała akumulacja szczątków organicznych i w rezultacie powstanie węgla brunatnego

• Kotlina Nowotarska - zbiornik słodkowodny

Pliocen ukształtował ostatecznie rzeźbę Polski południowej - później tylko niewielkie podniesienia (Karpaty 40, Sudety - 20 metrów)

Powierzchnie zrównań w Karpatach wg Starkla i Książkiewicza

PODZIAŁ GEOLOGICZNY POLSKI wg Stupnickiej

STRUKTURY PREKAMBRYJSKIE - PLATFORMA WSCHODNIO EUROPEJSKA

1. Obniżenie Nadbałtyckie

2. Wyniesienie Mazurskie

3. Obniżenie Podlaskie (wtórnie potrzaskane tektonicznie)

4. Struktura Zrębowa Podlasko - Lubelska (=wyniesienie podlasko - lubelskie też ze skałami wulkanicznymi w podłożu)

STRUKTURY PALEOZOICZNE

1. Blok Dolnośląski

• Sudety

• Przedgórze Sudeckie

2. Struktury Śląsko - Morawskie

• Niecka Górnośląska

3. Góry Świętokrzyskie ( w WKP tzn. należące do antyklinorium środkowopolskiego)

4. Zapadlisko Śląsko - Krakowskie

STRUKTURY MEZOZOICZNE

1. Niecka Brzeżna

2. Wał Środkowopolski (=WKP zapada pod młodsze osady zapadliska przedkarpackiego)

3. Niecka szczecińsko - łódzko - miechowska (znajdują się tam Słomniki z wodami mineralnymi)

4. Monoklina Przedsudecka

5. Monoklina Krakowsko - Częstochowska (w osi monokliny wyżyna Krakowsko - Wieluńska)

STRUKTURY KENOZOICZNE

1. Karpaty z Zapadliskiem Przedkarpackim (wg Pożarskiego osobno traktowane są Karpaty i Zapadlisko)

• Wewnętrzne - Tatry, Podhale, PPS

• Zewnętrzne - Pogórze, Beskidy

Inne podziały geologiczne Polski to np. podział Pożarskiego (synkinorium - niecka, antyklinorium - wał). Wyodrębnia on synklinoria i antyklinoria paleozoiczne i starsze, np. Środkowopolskie oraz formy młodsze.

Hipsometria powierzchni podczwartorzędowej:

Wyżyny, Karpaty i Sudety noszą ślady najstarszej rzeźby, bowiem już przed czwartorzędem były ukształtowane podobnie jak obecnie. Na północy rzeźba podczwartorzędowa jest kopalna.

CZWARTORZĘD

• PLEJSTOCEN

Stanowi pewną granicę w rozwoju, nastąpiła bardzo duża a zmiana klimatu. Utworzone zlodowacenia pozostawiły nowe pokrywy, nastąpiła zmiana wysokości nad poziomem morza. Ukształtowała się nowa sieć hydrograficzna, za wyjątkiem obszarów niezlodowaconych, rzeki zmieniły swój bieg. Po ustąpieniu lodu rozpoczął się proces tworzenia gleb oraz wielkie migracje roślin.

Zlodowacenia (9zlodowaceń, 4 podstawowe):

1. Zlodowacenie podlaskie Interglacjał przasnacki	GUNZ	Narwi	800 - 685 tys. 685 - 615 tys.
2. Zlodowacenie krakowskie Interglacjał wielki (mazowiecki)	MINDEL	Sanu, Południowopolskie	500 - 365 tys. 365 - 310 tys.
3. Zlodowacenie środkowopolskie Interglacjał eemski	RISS	Odry, Warty starszy i środkowy paleolit	310 -130 tys. 130 - 20 tys.
4. Zlodowacenie bałtyckie	WURM	Wisły, Północnopolskie, Vistulian, młodszy paleolit	20 - 14 tys.

ZLODOWACENIE PODLASKIE, guntz

• Zasięg Polska północno - wschodnia, sięgnął po Warszawę do doliny Wisły, po linię: Brześć Siedlce Zakroczyn Grudziąc

• W pozostałej części kraju panował klimat zimny, znikła więc bogata fauna i flora trzeciorzędowa. Dowód na istnienie lądolodu - analizy pyłkowe na stokach Gorców na pograniczu Kotliny Orawska - Nowotarskiej Mizerna k. Kluszkowic - w 30 metrowych osadach, pokładzie iłów znaleziono pyłki roślin borealnych

• Lodowce górskie utrudniły powrót roślin w interglacjale, a fauna i flora borealna przesunęła się na wschód

• Tworzy się mezorzeźba Sudetów - na początku plejstocenu datuje się początek tworzenia się skałek Karkonoskich (odpreparowanie zwietrzałych granitów)

• W Karpatach panuje tundra, postępują procesy denudacyjne i erozja. Wówczas zaczyna tworzyć się inwersja rzeźby w Karpatach (odwrotność odwrotność stosunku do budowy geologicznej). W Tatrach występują śnieżniki.

INTERGLACJAŁ PRZASNACKI

511. Pogłębienie dolin - do kilkudziesięciu metrów, dna dolin Bugu, Wisły, Odry - 100, 200 metrów niżej niż współcześnie

512. Na terenie Polski występuje las bukowo - dębowo - jodłowy.

ZLODOWACENIE KRAKOWSKIE, mindel

• Wniknęło w Karpaty na wysokość 350 - 420 metrów, przykryło Brzeźna część Pogórza Karpackiego. Pozostała część Karpat nie była w ogóle zlodowacona, np. Beskidy.

• W Sudetach oparło się o uskok sudecki, ale wniknęło w Kotlinę Kłodzką i Jeleniogórską. W masywie Ślęży jedynie 800 metrów sterczało jako masyw - nunataki. W Górach Sowich tworzyły się gołoborza, a w Kotlinie Jeleniogórskiej na przedpolu lądolodu iły warwowe

• W górach Świętokrzyskich jedynie najwyższe partie jako nunataki wystawały ponad lądolód. Tworzyły się tutaj gołoborza

• W Tatrach był to początek tworzenia się dolin U-kształtnych

• Akumulacja materiału, uruchomionego na skutek soliflukcji, w dnach dolin, do 15 metrów nad obecne dno doliny, tworzone były najwyższe terasy rzeczne. Następowało zasypywanie plioceńskich dolin Dunajca, Raby i Skawy

• Prawdopodobnie najwyższe części Wyżyny K-C też pozostawały bez lodu. W przypadku gdy było tak rzeczywiście następowało krasowienie wyżyny (zlodowacenie pozostawiło tam bowiem bardzo płytkie osady, cienka pokrywa osadów glacifluwialnych)

• Na Babiej Górze utworzyły się pokrywy zwietrzelinowe i gołoborza

• Na obszarze niezlodowaconym panował klimat peryglacjalny z bardzo intensywnym wietrzeniem fizycznym

• Zasięg spowodował tworzenie się przy recesji lądolodu powstanie Pradoliny Podkarpackiej

INTERGLACJAŁ WIELKI, mazowiecki

• Silna erozja po zlodowaceniu krakowskim, w kotlinach Podkarpackich nie zachowały się jednak duże, wyraźne formy, które zostały przykryte pokrywami glacjifluwialnymi

ZLODOWACENIE ŚRODKOWOPOLSKIE, riss

Wyróżnia się dwa stadiały zlodowacenia:

• Stadium Odry - na południu zasięg tego stadium jest identyczna z zasięgiem zlodowacenia Krakowskiego Sudetach, oparł się o Wyżyny, wnikną w Bramę Krakowską, Wody spływały doliną Wisły i częściowo na wschód

• Zastoisko koło Sandomierza - odpływ na wschód do Dniestru

• Stadium Warty - lądolód doszedł do Wyżyn, utworzył moreny czołowe Wzgórz Dalkowskich, Trzebnickich, Ostrzeszowskich, dalej w kierunku Wielunia, Łodzi, Dolnej Pilicy, na południe od Siedlec, do górnej Narwi.

• Pradolina wrocławsko - magdeburska (odcinek ugięcia Odry)

• Pradolina Pilicy - Wieprza - Krzny (na wschodzie)

• Wzgórza moreny czołowej zostały dofałdofałdowane glacitektonicznie tworząc ładne formy:

• W. Trzebnickie 257 m

• W. Ostrzeszowskie 284 m

• W. Dalkowskie 230 m

• W. Żarskie 227 m

• Glacjał ten miał również inne stadiały: Wkry początek kształtowania się pradoliny warszawsko - berlińskiej, Mławy, które również pozostawiły formy, natomiast po zlodowaceniu Bałtyckim ciekawe formy nie zostały zachowane

• Fauna: miś jaskiniowy, renifer, rosomak, ślimaki

• Utwory czwartorzędu objęte tym zlodowaceniem mają znaczną miąższość zwłaszcza na północ od stadłu Warty

• Utworzenie środkowopolskiej terasy w dolinach karpackich

INTERGLACJAŁ EMSKI

• Fauna interglacjału: sarny, nornice, borsuk, krety; jesiotry, szczupaki, okonie, chrząszcze, mięczaki, małżoraczki

• Flora: lasy liściaste. Zasięg roślin dalej na płn. niż obecnie

ZLODOWACENIE BAŁTYCKIE, wurm

Składa się z kilku faz. W Polsce północnej i środkowej sięgnął dalej na południe niż w części wschodniej. Sięgnął po linię GUBIN - ZIELONA GÓRA - LESZNO - ŻERKÓW - KONIN - PŁOCK - NIDZICA - SZCZYTNO - GRAJEWO - GRODNO

• Faza Leszczyńska (od Leszna) około 20 000 lat temu. Wówczas tworzyły się pradoliny:

• Biebrzy - Narwi

• Warszawsko - Berlińska na zachodzie i w części środkowej (na odcinku Wisły)

• Baryczy od rzeki Barycz, która dziś wykorzystuje ten odcinek (z niemieckiego Baruth, na południe od Berlina nie zachowana w rzeźnie wałami moren

• Głogowsko - Barudzka, nie zachowana w rzeźnie wałami moren

• W fazie Leszczyńskiej lądolód znajdował się tylko na północy. W pozostałej części kraju występowały zbiorowiska tundry i tajgi:

• Tundra z elementami krzewinkowymi na płn.

• Tundra z osadzającym się lessem w środkowej części

• Lasostep z płatami lasotundry

• Karpaty lasotundra z płatami stepu

• Faza Poznańska, 18 400 której zasięg zmienił się tylko w zachodniej części - lądolód cofnął się na zachodzie. Działają te same pradoliny oraz tworzą się nowe:

• Warciańsko - Odrzańska (należy do pradoliny Warszawsko - Berlińskiej), wykorzystuje ja Bzura, Warta, Odra, Szprewa koło Berlina. Usypany a Pojezierzu lubuskim został wał moren czołowych, gdzie znajduje się przełom Warty w morenach (na skutek dążenia rzek poprzełamywania się zgodnie ze spadkiem terenu!)

• Faza Kujawska - przebiega poniżej od pradoliny Warty, Noteci, Drwęcy

• Faza Krajeńska - mało znacząca

• Faza Pomorska (=Stadiał większy niż faza) 15 200 lat,

• spowodował usypanie najwyższych moren w całym zlodowaceniu Bałtyckim od Cedyni po Pojezierze Kaszubskie,

• Wieżyca 329 m, Pojezierze Kaszubskie

• Dylewska Góra (na Garbie Lubawskim) 312 m

• Szeskie Wzgórza 309 m

• Obszar ten nosi znamiona obszaru młodoglacjalnego: duże deniwelacje, dużo jezior, w przeciwieństwie do obszaru staroglacjalnego, zajętego przez zlodowacenie Krakowskie.

• Stadiał Pomorski sięga dalej na południe w części zachodniej niż w części wschodniej

• Ukształtowanie pradolin

• Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka ( Wisły, Noteci, Drwęcy, Warty) (od Eberswalde koło Cedyni) Odcinek pradoliny wykorzystują rzeki współcześnie: Wisła, kawałek Brdy, Noteć, warta i kawałek Odry. Pradoliny to najstarsze formy dolinne na niżu stąd ich nazwa np. Toruńsko - Eberswaldzka szeroka miejscami do 10 km, pradoliny mają czasem charakter kotlin

• Faza Wolińsko - Gardzieńska jej osady to najwyższe wzgórza pobrzeża kujawskiego, kujawskiego także węższa, ale ładnie wykształcona, o ostrych zboczach, duża forma - pradolina Redy - Łeby (Reda wpada do Zatoki Puckiej, a Łeba płynie na zachód wpada do jeziora Łebsko a stamtąd do morza)

• Spora część kraju była wolna od lądolodu, panował tam klimat peryglacjalny

W czasie każdego ze zlodowaceń w Tatrach występowały lodowce górskie, max Lodowiec Białej Wody - 14km (wyszedł więc poza Tatry). W zachodniej części lodowce były krótsze, wał moren czołowych w Dolinie Kościeliskiej kończył się na krzyżu Wincentego Pola. Miąższość lodu wynosiła od 100 - 230 m.

W dolinach karpackich usypana została terasa nadzalewowa (wrumska) przy czym górna cześć wg Starkla pochodzi z holocenu. Obecnie sypana jest terasa zalewowa (nadzalewowa tylko w okresach powodzi)

Sudety także były zlodowacona: Karkonosze, Masyw Śnieżnika, natomiast reszta tzn. Beskidy, Pieniny nigdy nie były zlodowacona. Obszary te były cały czas modelowane przez procesy peryglacjalne.

Rośliny wędrując wykorzystują formy pradolin, np. rośliny stepowe - Bielinek n. Odrą, Kujawy, Niecka Nidziańska

Less

• Silnie działały też procesy eoliczne, których wynikiem jest usypanie miąższach pokryw lessowych (less - średnica ziarn<0,01mm).

• Zostały nawiane ze wschodu, ze stepów.

• Ich miąższość sięga do 35 m, na Wyżynie Opatowskiej koło Hrubieszowa do 30m.

• Występują na wyżynach: Sandomierskiej, Opatowskiej, Miechowskiej, Kieleckiej, Lubelskiej. Na wyżynie Krakowskiej - cieńsze pokrywy poprzeplatane z innymi frakcjami. Pokrywy lessowe występują też na Płaskowyżu Głubczyckim i na Nizinie Śląskiej

• Na Pogórzu występują pokrywy lessopodobne o genezie wietrzeniowej (in situ)

• Na lessach tworzą się b. urodzajne gleby: brunatnoziemy i czarnoziemy

• Opad materii pylastej trwa nadal max na Wyżynie Lubelskiej i Polesiu

• Autochtoniczne procesy eoliczne silnie zaznaczają silnie na Pogórzu oraz na Wyżynie Lubelskiej (Poza okresem wegetacji działają silnie procesy eoliczne prowadzące do degradacji gleb)

Wydmy

• Czynne znajdują się na Pobrzeżu Słowińskim (Jezioro Łebsko)

• Utrwalone znaczą one dna pradolin (materiał piaszczysty akumulacji rzecznej)

• Kotlina Sandomierska,

• Pradolina Warszawsko - Berlińska

• Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka

• Pradolina Baryczy

• Często zaznaczały się kształty wydm obecnie utrwalone przez roślinność

Lodowce tatrzańskie

• W tatrach znaleziono ślady 12 lodowców

• Największy był lodowiec Białki (z Morskiego Oka i z Doliny Roztoki)

• Na pozostałym obszarze działalności erozyjna przekształcająca plioceńskie doliny w doliny U-kształtnte

• Materiał pochodzący z niszczenia był wynoszony poza obręb Tatr. Tworzy on system stożków napływowych w Kotlinie Orawsko - Nowotarskiej

• System stożków Czarnego Dująca w Kotlinie Orawskiej

• System stożków Białego Dująca

• System stożków Białki

• W Zakopanym np. stożek Antałówki ale generalnie stamtąd materiał był wynoszony

Cały czas czynna była pradolina Biebrzy, enklawa torfów, jedyna w skali Europy, gdzie torfy suszono.

	obszary niezlodowacone	zlodowacenie krakowskie	zlodowacenie środkowopolskie	zlodowacenie bałtyckie
obszary w Polsce	Podhale, Beskidy, Pogórze, Sudety ( od 600 m)	kotliny podkarpackie, wyżyny	Niziny Środkowopolskie	głównie Pojezierza, fragment Niziny Wielkopolskiej
osady	brak osadów polodowcowych IN SITU - zdeponowanych na miejscu	płytkie gliny zwałowe - Prokocim	średnio miąższe osady	duża miąższość osadów
typ rzeźby	denudacyjna	brak form glacjalnych	staroglacjalna	młodoglacjalna
formy	stożki glacifluwialne	terasy, pradoliny	wały morenowe, doliny przełomowe, doliny / niecki denudacyjne, pradoliny, doliny rzeczne, wysoczyzny	rynny, sandry, ozy, kemy, moreny czołowe, pradoliny; rytmika rzeźby
cechy dolin i sieci rzecznej	wielokrotnie zasypane, odmłodzone przez erozję, terasy; plioceńska sieć rzeczna	zasypanie dolin, częściowo odpreparowane, dość stara sieć rzeczna	młodsza sieć rzeczna	zasypanie starych dolin, nieodpreparowane, dużo jezior, młoda sieć rzeczna

Slajdy:

• Formy skalne Karkonoszy - formy głębokiego trzeciorzędowego wietrzenia w klimacie gorącym. W plejstocenie odpreparowanie (soliflukcja, spełzywanie). Proces ten postępował tez w postglacjale - wietrzenie kuliste klimatu gorącego

• Formy skalne gór Stołowych w piaskowcu kredowym

• Tatry - kotły polodowcowe zamknięte ryglami, stawy wypełniające kotły - b. głębokie, max Wielki Staw w Dolinie 5 Stawów. Rygle zamykające stawy są współcześnie rozcięte, tymi rozcięciami spływa nadmiar wód.

• Stawki Gąsienicowe - zastoiskowej genezie morenowej (Zielony, Dwoisty, Kurtkowiec). Schodowy układ kotłów polodowcowych np. w Dolinie Gąsienicowej (Czarny Staw Gąsienicowy, Zmarzły Staw, Kocioł Koziej Dolinki - bez wody). Inne stawki morenowe to min Smreczynski staw i Toporowe Stawki.

• Dolina 5 Stawów - nieodmłodzona, po siklawę dolina plioceńska z kotłami od wodospadu w dół - dolina odmłodzona po plejstocenie kształcie V ale na stokach U - kształtnych. Dolina zawieszona nad Roztoką - Buczynowa Dolinka

• Dolina Małej Łąki - lodowiec krótszy o mniejszej miąższości, ale tworzy charakterystyczne formy U doliny

• Część materiału erodowanego przez lodowce pozostała głównie materiał w morenie dennej, morenach bocznych etc. Morena boczna, np. Kalatówki.

• Wantule - wielkie pole głazów (wanta - wielka skała po góralsku) obecnie porośnięte przez las. Jest to wielki obryw, który miał miejsce w plejstocenie. Skały odpadły i sypały się na powierzchnię lodowca w Dolinie Miętusie Miętusiej wraz z ustąpieniem lodowca zostały rozsypane w dolinie (widać je z grzbietowej części)

• Wygłady lodowcowe - najładniej wykształcone przed Siklawą w Dolinie 5 Stawów

• Karkonosze - kilka kotłów, ładnie wycięte w granitach.

Po okresie zlodowacenia Bałtyckiego ukształtowała się w Polsce nizinnej środkowej i północnej dwudzielna rzeźba.

• Rzeźba staroglacjalna do południowej granicy zlodowacenia południowopolskiego, na północy pokazuje najdalszy zasięg zlodowacenia bałtyckiego, czyli obszar był kształtowany od zlodowacenia południowopolskiego do dziś. Formy: lekko falisty krajobraz, niecki, wysoczyzny, etc.

• Rzeźba młodoglacjalna - obszar oddziaływania zlodowacenia bałtyckiego (północ bez pobrzeża), rzeźba niezwiązana z budowa geologiczną - rzeźba polodowcowa. Osady zależą od:

• Stadiału

• Sposobu wycofywania się lodowca (piaski sandrów, moreny)

• Za typem formy idzie skład granulometryczny

Miąższość czwartorzędu w wielkich dolinach, które występują pod pliocenem:

• Przedłużenie Wisły

• Przedłużenie Bugu

• Przedłużenie Odry

Włożone zostały najgłębsze osady czwartorzędu.

ROŚLINNOŚĆ

Z okresem plejstocenu wiążą się też zmiany roślinności. Po plejstocenie zachowały się gatunki charakterystyczne dla tego okresu, czyli dla tundry

• Dębik ośmiopłatkowy - dryas oktopetal, liście dębu przypominają płatki dębika. Ten gatunek przetrwał jako relikt klimatu postglacjalnego, występuje w Tatrach, kwitnie od czerwca do sierpnia.

• Wierzba żyłkowana - płoży się po ziemi tworząc kobierce. Występuje w Tatrach

Wśród zwierząt zachowała się fauna reliktowa

• Świstak

• Kozice

1

54 50 N przyl. Rozewie

24 08 E kolano Bugu na wsch. od Strzyżowa (Lubieszowa)

14 07 E kolano Odry k. Cedyni

Różnica szerokości geograficznej

၄ၪ = 5 50

Różnica długości geograficznej, rozciągłość południkowa

၄ၬ = 10 01

Granice - 3538 km, w tym lądowe

3014, (85%)

49 00 N Opołonek Bieszczady

0,3 %

} w 1910 wyznaczyli /T-T/

Karkonosze	1320 - 1420
Masyw Śnieżnika	1100 - 1200
G. Wałbrzyskie & Kaczawskie	700 - 800
G. Sowie & Stołowe	890 - 920
Pogórze Sudeckie	350 - 400
Wyżyna Krakowsko - Częstochowska	450 - 500
Wyżyna Śląska	350 - 400
Zrąb Tyniecki	250 - 280
Garb Tenczyński	350 - 400
Wyżyna Miechowska	250 - 300
G. Świętokrzyskie	300 - 400

Intruzje granitowe

Poziom	beskidzki
Poziom	śródgórski
Poziom	podgórski
Poziom	przydolinny ( Starkel)

Schyłek RISS	starszy paleolit
Interglacjał eemski	środkowy paleolit
Schyłek WURM	młodszy paleolit mezolit neolit epoka brązu epoka żelaza okres rzymski

---