Mróz, A. (2001). Umiejscowienie poczucia kontroli. Edukacja i dialog 132-133, s
Społeczne Towarzystwo Oświatowe
Proces rozwoju wartości u jednostki ma doniosłe znaczenie nie tylko dla niej samej, ale także ze względów społecznych, szczególnie dzisiaj, gdy tak dużo się mówi o braku wartości u młodzieży i narastającej w związku z tym fali przestępczości, zaburzeń o charakterze depresyjnym i popadaniu w uzależnienia.
Kształtowanie się spójnej hierarchii wartości to proces długotrwały i złożony. Jest on częścią procesu rozwoju całej osobowości. Bardzo często na tej drodze dochodzi do załamań i kryzysów w wartościowaniu. Często u ludzi młodych są to zjawiska krótkotrwałe, nie mające dużego nasilenia, typowe dla normalnego rozwoju osobowości. Mogą być spowodowane przez zmiany zachodzące w życiu jednostki, np. wpływ nowego środowiska, podjęcie nowej roli życiowej bądź też przez doświadczenia emocjonalne mające często charakter traumatyczny.
Według Dąbrowskiego (1986) załamanie się dotychczasowych struktur osobowościowych (w tym również wartości) jest wręcz konieczne do dalszego rozwoju osobowego. Oznacza to, iż w sprzyjających warunkach (szczególnie przy odpowiednim wsparciu ze strony otoczenia) kryzys w wartościowaniu może zostać konstruktywnie wykorzystany do dalszego rozwoju osoby. Jeżeli jednak nasilenie kryzysu jest duże i trwa on długo, może prowadzić do stanów patologicznych, takich jak psychozy, uzależnienia, samobójstwa. Niewątpliwie ten złożony proces ma wiele uwarunkowań, zarówno kulturowych, jak i osobowościowych. Ich rozpoznanie może mieć istotne znaczenie dla wychowania, psychoprofilaktyki i wczesnej prewencji zjawisk psychopatologicznych.
Z badań przeprowadzonych przez P. Olesia (1989) wynika, że osoby, u których zdiagnozowano występowanie kryzysu wartości, istotnie się różnią pod względem niektórych cech osobowości od osób, u których kryzysu nie stwierdzono. Charakteryzuje je wyższy niepokój, tendencja do samooskarżania się i niepewność siebie, niezrównoważenie emocjonalne, niecierpliwość, wahanie nastrojów, a także niższy poziom wytrwałości, odpowiedzialności i sumienności oraz słabsza samokontrola. Pojmując osobowość jako "względnie stałą strukturę cech" i czyniąc założenie, według którego nasilenie kryzysu w wartościowaniu jest zależne od cech osobowości, autor, opierając się na wyżej przedstawionych wynikach badań, wysnuwa wniosek, że "na podstawie określonego układu cech osobowości można z pewnym prawdopodobieństwem przewidywać kryzys w wartościowaniu".
Niewątpliwie może to mieć ogromne znaczenie w zapobieganiu stanom silnego, przedłużającego się kryzysu i ich następstwom. Podobne intencje skłoniły autorkę tego artykułu do przeprowadzenia własnych badań, których wyniki mogłyby się przyczynić do powiększenia zbioru cech osobowości mających związek z częstością i intensywnością przeżywania kryzysów w wartościowaniu. Badana cecha to umiejscowienie poczucia kontroli, zwane też lokalizacją kontroli (LOC), rozumiane zgodnie z definicją podaną przez Rottera jako indywidualna właściwość człowieka, która może być traktowana jako wymiar osobowości, tworzący continuum od poczucia kontroli zewnętrznej (zewnętrzny LOC) do poczucia kontroli wewnętrznej (wewnętrzny LOC).
Umiejscowienie poczucia kontroli jest efektem wyuczenia, opartego na subiektywnym postrzeganiu przez jednostkę własnego wpływu na rezultaty swoich zachowań. Wewnętrzny LOC kształtuje się w wyniku częstego doświadczania przez człowieka sytuacji sprawowania kontroli nad wynikami własnych działań, natomiast z zewnętrznym mamy do czynienia wówczas, kiedy wyniki działań zdają się zależeć od czynników losowych, innych osób, instytucji itp.
Poczucie kontroli może mieć charakter uogólnionego oczekiwania, a także konkretnych oczekiwań sytuacyjnych, związanych ze spostrzeganiem skutków swoich działań podejmowanych w ramach pewnej roli społecznej (na przykład jako ucznia, studenta, pracownika). Zarówno oczekiwania uogólnione, jak i konkretne wpływają na tworzenie się ostatecznego oczekiwania w danej sytuacji, przy czym jeśli sytuacja jest dla jednostki względnie nowa, większy jest udział oczekiwań uogólnionych.
Podstawowe pytania badawcze, na które próbowano odpowiedzieć, brzmiały: Czy osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli różnią się pod względem podatności na wystąpienie kryzysu w wartościowaniu od osób z wewnętrznym poczuciem kontroli? W której z tych grup kryzys wartości występuje częściej?
Analiza dotychczasowych danych na temat cech i skłonności osób z wewnętrznym lub zewnętrznym poczuciem kontroli wskazuje na istnienie istotnych różnic między tymi dwiema grupami. Osoby z wewnętrznym LOC charakteryzuje wyższa samoocena i samoakceptacja, chętniej przypisują sobie one odpowiedzialność za sukcesy, są mniej skłonne do zmiany poglądów, wykazują większą wrażliwość na informacje, spostrzegają więcej możliwości działania, łatwiej podejmują działanie w sytuacji zagrożenia. Zostało potwierdzone istnienie zależności między umiejscowieniem kontroli a przypisywaniem odpowiedzialności moralnej.
Analiza powyższych danych pozwala na postawienie hipotez badawczych:
osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli różnią się podatnością na wystąpienie kryzysu w wartościowaniu od osób z wewnętrznym poczuciem kontroli,
osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli są bardziej podatne na występowanie kryzysów w wartościowaniu niż osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli.
Badaniom poddano 82 osoby kształcące się na studiach stacjonarnych w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Zielonej Górze. Badania przeprowadzono między listopadem 1999 roku a styczniem 2000 roku, czyli w okresie przystosowywania się studentów pierwszego roku do nowej sytuacji życiowej. Byli to studenci pierwszego roku edukacji wczesnoszkolnej, pierwszego roku matematyki, pierwszego roku informatyki oraz pierwszego roku filologii polskiej. Wiek badanych mieścił się w przedziale od 19 do 23 lat; wśród badanych było 67 kobiet i 15 mężczyzn.
Do zbadania kryzysu w wartościowaniu zastosowano kwestionariusz do badania kryzysu w wartościowaniu P. Olesia (1988). Kwestionariusz pozwala na sprawdzenie nasilenia i rodzaju trudności w procesie wartościowania. Oprócz wyniku ogólnego można uzyskać wyniki w ramach czterech podskal charakteryzujących specyfikę trudności w wartościowaniu:
trudności uporządkowania systemu wartości w hierarchię,
poczucie zagubienia wartości,
dezintegracja wartościowania,
poczucie nierealizowania wartości.
Powyższy podział umożliwia zbadanie osobno wpływu zgeneralizowanego poczucia kontroli oraz sytuacyjnego poczucia kontroli nad występowaniem kryzysu w wartościowaniu. Zgodnie z założonymi hipotezami podatność na wystąpienie kryzysu wartości pozostaje w ścisłym związku ze zmienną umiejscowienia poczucia kontroli. W grupie osób z wewnętrznym LOC częstość i nasilenie kryzysu są istotnie niższe niż u osób z zewnętrznym LOC. Analiza składowych ostatecznego poczucia kontroli wskazuje, iż w grupie badanych studentów zasadniczą rolę w różnicowaniu podatności na kryzys wartości odgrywa umiejscowienie zgeneralizowanego poczucia kontroli. Sytuacyjne poczucie kontroli nie wywiera istotnego wpływu na proces kryzysowy.
Nasuwa się więc ogólny wniosek, że uwarunkowana umiejscowieniem LOC podatność młodych ludzi na występowanie kryzysów w wartościowaniu kształtuje się w ciągu ich całego dotychczasowego życia poprzez doświadczanie przez nich szeroko rozumianych własnych relacji ze światem. Specyfika prezentowanych badań pozwala odnieść powyższy wniosek tylko do kryzysów wywołanych wpływem nowego środowiska.
Struktura wartości nie ulega łatwo załamaniu u osób z odpowiednio ukształtowaną filozofią życiową, mających poczucie wpływu na własne życie nawet w nowych dla nich sytuacjach czy środowiskach, które dostarczają im informacji o zewnętrznych uwarunkowaniach rezultatów ich działań. Osoby te mogą wówczas doświadczyć dezintegracji wartościowania (jedyna skala, w której grupy z różnym umiejscowieniem LOC istotnie się różniły), co oznacza obniżenie emocjonalnej akceptacji wartości i motywacji do ich realizowania. Można się jednak spodziewać, że będą to problemy przejściowe i nie doprowadzą do głębszego kryzysu w wartościowaniu.
Powyższe wnioski mogą znaleźć praktyczne zastosowanie zarówno w terapii osób podatnych na częste doświadczanie kryzysów wartości, jak również we wczesnej prewencji tego zjawiska. W wychowaniu należałoby zwrócić uwagę na podkreślenie znaczenia własnej aktywności dziecka dla rezultatów jego działań. Wyniki przeprowadzonych badań sugerują, iż wzmacniając u dziecka wewnętrzne poczucie wpływu na wydarzenia, wzmacniamy tym samym jego odporność na wystąpienie w przyszłości ostrych kryzysów wartości przy podejmowaniu nowych ról życiowych. Odporność ta jest wspierana przez przekonanie o własnej wartości, umiejętność działania w sytuacji zagrożenia, dostrzeganie wielu możliwości działania w nowej sytuacji. Jak wynika z literatury przedmiotu, przytoczonej na wstępie artykułu, powyższe cechy są związane z wewnętrznym poczuciem kontroli.