POCZUCIE KONTROLI, ZŁUDZENIA NA TEMAT SIEBIE, A ADAPTACJA PSYCHOLOGICZNA.

Mirosław Kofta

1.

CZY CZŁOWIEK MA POTRZEBĘ SPRAWSTWA? • pragnienie bycia przyczyną zdarzeń jest podstawową motywacją człowieka (taką samą jak potrzeby biologiczne itp.) • możliwość wpływu na wydarzenia ułatwia zaspokajanie potrzeb Badania nad wolnością wyboru: • ludzie wolą sytuacje w których istnieje możliwość wyboru, np. dzieci w przedszkolu wolały same wybrać sobie nagrody, nawet jeżeli przez to miały je później otrzymać, niż gdyby pozwoliły na wybór dorosłym • doświadczenie wolności wyboru wiąże się z uczuciami przyjemnymi, brak wolności - uczucia nieprzyjemne • ograniczenie wolności wyboru wzbudza uczucie wrogości, co prowadzi do obniżenia nastroju i uczucia napięcia • reaktancja - rośnie „atrakcyjność” zakazanego działania autor: Jack Brehma czyli ludzie mają naturalną skłonność do przeciwstawaiania się ograniczeniom wolności, co przejawia się w reaktancji, buncie, przekorze itp. Badania nad percepcją wpływu na bieg wydarzeń: • Suzanne Miller - dysponowanie możliwością kontroli w sytuacjach krytycznych zmniejsza stres, bo gwarantuje człowiekowi, że sytuacja nie przekroczy określonych granic. Dlatego w określonych okolicznościach człowiek może stracić ochotę na sprawowanie kontroli: kiedy zwątpi w to, że jest w stanie wykonać odpowiednie działanie zabezpieczające w sytuacji krytycznej lub gdy nie ma pewności, że działanie zabezpieczające doprowadzi do pozytywnych skutków - wg jej eksperymentu: ci, którzy zostali zaliczeni do grupy szybko reagującej nie rezygnowali z możliwości sprawowania kontroli, ci z grupy wolno reagującej przerzucali reakcję na partnera • Dariusz Doliński - ludzie przekazują kontrolę innym również wtedy gdy boją się, że konsekwencje ich działań będą moralnie wątpliwe • możliwość sprawowania kontroli, czyli wywierania wpływu na działania innych ludzi i rzeczywistość materialną, wiąże się z powiekszoną odpowiedzialnością za ten obszar działań ( np. trener-selekcjoner reprezenatcji) niektórzy ludzie wolą zrezygnować ze sprawowania kontroli, bo boją się nadmiernej odpowiedzialności za „obszar działań”

2.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PERCEPCJĘ KONTROLI. • teoria autodeterminacji - koncentruje się na „subtelnych” odmianach ograniczenia wolności: - obietnica nagrody za zrobienie czegoś - =rzestajemy się koncentrować na tym co nas interesuje, ale działamy, bo oczekujemy nagrody - komunikat, że powinno się coś zrobić - rodzice, gdy mówią dzieciom o ich obowiązkach - nasze własne zobowiązanie do zrobienia czegoś - przyjęte dobrowolnie, ale może ograniczać nasz wybór w przyszłości • ludzie odczuwają maksimum wolności, kiedy mają umiarkowaną liczbę alternatyw wyboru i kiedy te alternatywy tylko trochę się różnią swoją atrakcyjnością bo np. jeśli jakaś alternatywa jest ewidenctnie za dobra, to odczuwamy presję (a nie wolność wyboru!) do wybrania jej =P • doświadczenie: długotrwałe niepowodzenia w sprawowaniu kontroli w pewnej dziedzinie powoduje, że oczekujemy braku kontroli + jeżeli widzimy, że ktoś podobny do nas sobie nie radzi w jakiejś wytuacji, to stwierdzamy, że my także nie damy sobie rady

3.

CZY OCENA WŁASNEGO SPRAWSTWA JEST REALISTYCZNA? ● ILUZJA KONTROLI - osoby normalne psychicznie mają trudności z dostrzeganiem braku związku między swoimi działaniami, a jego nastepstami badania: - Alloy i Abramson: osoby depresyjne i niedepresyjne. Kiedy od osób badanych zależało zapalenie się zielonej lampki, wszystkie osoby badane trafnie postrzegały związek między swoim działaniem a jego następstwami, kiedy nie od nich zależało zapalenie się lampki, tylko oosby depresyjne się tego domyślały - niedepresyjne były przekonane, że dalej one decydują o lampce. - Langer i Wortman: ludzie są skłonni postrzegać sytuacje losowe jako sprawnościowe => nastrój: kiedy mamy dobry nastrój przeceniamy swoje możliwości kontroli, czyli pojawia się iluzja kontroli ● EGOTYZM ATRYBUCYJNY - polega na tym, że ludzie skłonni są przypisywać sobie zasługę za swojes ukcesy, a wypierać się odpowiedzialności za swoje niepowoedzenia => autor: Greenwald => objawy egotyzmu : - ludzie przypisują sukcesy sobie, a porażki czynnikom zewnętrznym - ludzie przypisują sukcesy grupy sobie, a niepowoedzenia innym członkom grupy - ludzie podkreślają swoją przynależność do grupy, która odnosi sukcesy => funkcje egotyzmu: korzystny dla samooceny krótkoterminowej ● RACJONALIZACJA ZDARZEŃ NEGATYWNYCH - ludzie łatwo znajdują pozornie racjonalne wytłumaczenia zdarzeń negatywnych badania: - Taylor - pacjentki chore na raka piersi bez problemu znajdowały przyczynę swojej choroby, a przecież powszechnie wiadomo, że niesamowicie trudno jest powiedzieć co u konkretnej osoby wywołało raka ● MYŚLENIE ŻYCZENIOWE PRZY PLANOWANIU DZIAŁAŃ - ludzie planują nierealistycznie dużo zadań do wykonania, mimo że wiedzą, że nie zdążą wszystkiego zrobić jednego dnia => jednym słowem: wyolbrzymiamy możliwość kontroli własnej przyszłości => zdumienie budzą 2 fakty: nasza niezdolność do korzystania z doświadczenia w tej sytuacji (co dzień planujemy za dużo jakby dzień popredni nic nas nie nauczył ) oraz to, że nie wykonanie większości planów nie wprowadza nas w depresję czy nerwicę

4.

CZY PODMIOTOWA KONTROLA SŁUŻY ADAPTACJI? ● badanie Schulza: podmiotowa kontrola a przystosowanie psychiczne u osób starszych badanie Schulza wykazało, że osoby starsze, które miały możliwość kontrolowania lub przewidywania wizyt czuły się mniej samotne, zwracały się myślamy w przyszłość, wykazywały zwiększoną aktywność => eksperyment ten pokzał, że podmiotowa kontrola może ukierunkować działanie i myślenie ludzi na przyszłość i przez to pobudzić ich do zwiększonej aktywności zyciowej

ORIENTACJA NA DZIAŁANIE A POCZUCIE KONTROLI

natura implementacyjnego stanu umysłu

• badania ujawniły, że kiedy jesteśmy zaangażowani w działanie ukierunkowane na osiągnięcie celu, nasz umysł znajduje się w innym stanie niż gdy nic nie robimy => czyli kiedy przechodzi „od myśli do czynu” jesteśmy w stanie orientacji na działanie = inaczej implementacyjny stan umysłu (wg Gollwitzera) stan implementacyjny - stan działania, aktywności stan deliberacyjny - stan zastanawiania się nad tym, co ewentualnie zrobić • badania Gollwitzera ujawniły, że przyjęcie orientacji na działanie prowadzi do 3 skutków: 1. podnosi się globalna samoocena - widzimy siebie bardziej pozytywnie 2. nasila się iluzja kontroli 3. narasta nierealistyczny optymizm - mamy wrażenie, że negatywne zdarzenia przytrafiają się tylko innym =P + pojawiają się zmiany w sferze motywacji i procesów poznawczych: 1. następuje czasowe wyłączenie konkurencyjnych motywów - uwaga człowieka koncentruje się tylko na tym działaniu, pomija zachcianki i inne tp. które mogły by nas odwieść od działania 2. faworyzujemy jedną tylko opcję działania - stwierdzamy, że możliwość działania przez nas wybrana jest najlepsza i nie zastanawiamy się nad innymi możliwościami

identyfikacja działania

• badania wykazują, że jeśli człowiek skupia się na niskim poziomie indentyfikacji działania (np. skrzypek skupia się tylko na tym by nie pomylić nut) to jego działanie cechuje słaba organizacja, człowiek ma wrażenie, że średnio panuje nad tym działaniem, przeżywa negatywne emocje; jeśli natomiast mamy wysoki poziom identyfikacji działania (np. skrzypek skupia się na twórczym wykonaniu utworu) jego działanie jest zintegrowane, nabiera płynności i wprowadza go w dobry nastrój. przykład skrzypka świetnie pokazuje, że wysoki poziom identyfikacji wymaga znacznej automatyzacji czynnośći!

wyobrażanie sobie przyszłego działania

• aktywne wyobrażanie sobie, jak osiągnąć sukces, może się rzeczywiście do tego sukcesu przyczynić dlaczego tak się dzieje? 1. samo wyobrażanie sobie jakiegoś stanu rzeczy czyni ów stan bardziej prawdopodobnym 2. wyobrażanie powoduje tworzenie planów działania, co usprawnia dążenie do sukcesu

myślenie kontrfaktyczne

• myślenie „co by było, gdyby” dzielimy na 2 typy: gdybanie w górę - produkowanie w wyobraźni scenariusza lepszego niż ten który miał miejsce (gdybym się lepiej przygotował, zdałbym ten egzamin) => pozwala stworzyć strategię działania na wypadek powtórzenia się wydarzeń gdybanie w dół - wyobrażanie sobie gorszego scenariuszu od tego, który miał miejsce (gdybym poleciał tym samolotem, już bym nie żył) => służy poradzeniu sobie z negatywnymi emocjami (np. wyciszeniu)

energetyzacja działania

• orientację na działanie wspiera fizjologia: przed podjęciem aktywności dochodzi do pobudzenia fizjologicznego (przyspieszenie tętna, zwiększenie ciśnienia krwi)

FUNKCJE ORIENTACJI NA DZIAŁANIE:

1. wszystkie wyżej wymienione zjawiska służą podjęciu działania: gdyby nie one człowiek dreptałby bez przerwy w miejscu rozważając różne „za” i „przeciw” i nic oprócz dreptania by nie robił 2. podtrzymywanie aktywności ukierunkowanej na cel: mimo różnych zakłóceń, zachcianek itp. brniemy w to co zaczeliśmy, aczkolwiek może to prowadzić do nadmiernego uporu oraz przeceniania pozytywnych stron obranego celu 3. zakończenie aktywności gdy osiągnęło się cel lub gdy cel okazał się niewykonalny: szczególnie jeśli wystąpi to ostatnie, a my nadal będziemy brnęli w nieosiągalny cel, może się pojawić ruminowanie - nieprzyjemne, powtarzające się myśli, dotyczące własnej osoby

SAMOODRADZANIE SIĘ POCZUCIA KONTROLI

● osobowość człowieka jest systemem dynamicznym, co powoduje, że odzyskuje on utraconą kontrolę na zdarzeniami i własnym losem po traumatycznych przeżyciach => mechanizmy samoodradzania się kontroli:

opanowanie trwogi

• wzbudzenie lęku przed śmiercią prowadzi do polepszenia samooceny i samopoczucia => uświadamia nam, że jesteśmy członkami kultury i dzięki temu w jakiś sposób jesteśmy nieśmiertelni

autoafirmacja

• autor: Claude Steele • ludzie po niepowodzeniu angazują się w działania, które podnoszą ich samoocenę => czyli żeby po porażce powrócił nam dobry obraz siebie, niekoniecznie musimy znowu próbować tego samego - wystarczy, że osiągnięmy sukces w czymś innym

styl autokoncentracji

• proces przesunięcia uwagi ze świata zewnętrznego na samego siebie badania: - Pyszczynski i Greenberg: ludzie depresyjni po porażce długo koncentrują się na sobie, a po sukcesie krótko. Ludzie niedepresyjni po sukcesie długo koncentrują się na sobie, a krótko po niepowodzeniu. => manipulowanie ukierunkowaniem uwagi może pomóc ludziom w przezwyciężaniu negatywnych skutków porażek!

inne: egotyzm atrygucyjny, gdybanie w górę, racjonalizacja wydarzeń negatywnych

STYLE EKSPLANACYJNE

optymistyczny styl eksplanacyjny	• własne niepowodzenia przypisujemy czynnikom zewnętrznym, zmiennym i specyficznym, np. akurat niemielismy szczęścia na egzaminie itrafiliśmy na wyjątkowo trudne pytania => skutek: nie zrażamy się niepowodzeniami i mamy wiarę, że nadal kierujemy swoim losem
pesymistyczny styl eksplanacyjny	• własne niepowodzenia przypisujemy czynnikom wewnętrznym, stałym i globalnym, np. nie zdalismy egzaminu, bo brak nam inteligencji => skutek wpadamy w stany depresyjne

1

---