Andrzej Augustynek

Emocje

Problematyka emocji jest bardzo obszerna. Jej całościowe omówienie wykracza znacznie poza ramy tego rozdziału. Zainteresowani mogą skorzystać z wielu ogólnie dostępnych opracowań na ten temat. Dlatego też w tym rozdziale skoncentruję się jedynie na pewnych jej aspektach.

Emocje, choć niemalże bez przerwy przeżywane, obserwowane u innych i nazywane przez każdego z nas są niewątpliwie trudne do obiektywnego opisania. Nie wdając się jednak w rozważania terminologiczne proponuję na wstępie przyjęcie definicji zaproponowanej w multimedialnej encyklopedii PWN (2000):

EMOCJA to proces regulacji psychicznej odzwierciedlający stosunek jednostki do działających na nią bodźców. Emocje wyrażają się zmianą poziomu ogólnej aktywności organizmu (siła emocji), mają określony znak: dodatni (odczucie przyjemności) w przypadku bodźców pozytywnych; ujemny (odczucie przykrości) w przypadku bodźców negatywnych, oraz specyficzną treść i formę ekspresji. Emocje powodują zmiany w przebiegu procesów myślenia, spostrzegania, pamięci. Emocje o umiarkowanym natężeniu podnoszą sprawność działania, emocje o bardzo dużym natężeniu (zwłaszcza negatywne) mogą je dezorganizować.

1. Charakterystyka emocji

W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że emocje przejawiają się na trzy sposoby:

1. Ekspresji (zewnętrzne przejawy w zachowaniu werbalnym i niewerbalnym). Emocje u innych rozpoznajemy najczęściej na podstawie obserwacji tzw. „mowy ciała” (zachowania niewerbalnego: mimiki, pantomimiki i tonu głosu) oraz analizując treść wypowiedzi (np. wyznanie miłości). Zewnętrzne formy ekspresji emo­cji są w dużej mierze zgodne ze zwyczajami panującymi w kulturze lokalnej. Z drugiej jednak strony nie ulega wątpliwości, iż pewne schematy ekspresji emocjonalnej są wrodzone - za­równo u zwierząt, jak i u ludzi. Grymas odrazy jest taki sam u ludzi na całym świecie i komunikuje odbiorcy identyczny przekaz - coś jest wstrętne, także w metaforycznym ujęciu. Widoczne na twarzy oznaki odrazy - ściągnięta górna warga i lekko zmarszczony nos - świadczą, jak twierdził K. Darwin (1872), o pierwotnym odruchu zamknięcia nozdrzy przed obrzydliwym zapachem albo wyplucia trującego po­karmu. Jednakże interpretacja takich schematów (wzorców) ekspresji emocji może być odmienna w różnych kultu­rach. To samo zachowanie, na przykład płacz lub śmiech może wystę­pować w różnych sytuacjach i mieć różne znaczenie.

2. Subiektywnych doznań (uczuć), czyli stanu psychicznego, którego istotę stanowi ustosunkowanie się psychiczne do aktualnie działających bodźców, przeszłych, teraźniejszych lub przyszłych zdarzeń i wszystkich elementów otaczającego świata wraz z doznaniami płynącymi z własnego ciała. Uczucia przybierają wiele form i postaci. Różnią się zabarwieniem (znakiem, czasem trwania, siłą), zależą od kontekstu sytuacyjnego, w którym są przeżywane.

3. Zmian fizjologicznych. Każda emocja wywołuje szereg zmian w biochemicznym i fizjologicznym funkcjonowaniu organizmu. Przykładowo adrenalina jest hormonem, którego wydzielanie wywołuje strach, podczas gdy noradrenalina wiąże się przede wszystkim z gniewem (P. Zimbardo, F. Ruch 1997).

Emocje można opisywać w trzech wymiarach:

• Siły (natężenia) od zerowej aż do skrajnie silnej np. od obojętności aż do rozpaczy, furii, paniki, ekstazy, euforii czy uniesienia.

• Czasu trwania (od chwili do wielu lat, ładny widok wywoła na chwilę pozytywną emocję, utrata kogoś bliskiego, rozpacz trwającą wiele lat).

• Znaku (minus - emocje negatywne i plus - emocje pozytywne).

Do nazywania emocji stosujemy wiele słów. D. Goleman (1997) dokonał ich pogrupowania. Wyróżnił on, jego zdaniem, podstawowe emocje, oraz te bliskoznaczne im językowo (podobne pod względem doznań subiektywnych i wywoływanej nimi reakcji organizmu):

• Złość: wściekłość, uraza, gniew, irytacja, oburzenie, animozja, niechęć, obraźliwość, wrogość i wreszcie nienawiść oraz szał.

• Smutek: żal, przykrość, boleść, melancholia, użalanie się nad sobą, zniechęcenie, przygnębienie oraz w postaci patologicz­nej - głęboka depresja.

• Strach: niepokój, obawa, lęk, zaniepokojenie, onieśmielenie, bojaźń, popłoch, przerażenie; w patologii - fobie i ataki paniki.

• Zadowolenie: szczęście, przyjemność, ulga, błogość, rozkosz, radość, duma, przyjemność, uniesienie, zaspokojenie, satysfakcja, oraz - na koń­cu skali - ekstaza, eufo­ria, mania.

• Miłość: akceptacja, życzliwość, ufność, uprzejmość, poczucie bliskości, oddanie aż do uwielbienia czy zaślepienia.

• Zdziwienie: zaskoczenie, oszołomienie, osłupienie, zdumienie.

• Wstręt: pogarda, lekceważenie, nieprzychylność, obrzydze­nie, odraza, niesmak, awersja.

• Wstyd: poczucie winy, zażenowanie, zakłopotanie, wyrzuty sumienia, upokorzenie a także hańba i skrucha.

2. Fizjologia emocji

Emocje wywołują zróżnicowane procesy fizjologiczne. Według D. Golemana (1997):

• W złości do rąk napływa krew, dzięki czemu łatwiej jest chwycić za broń albo wymierzyć cios wrogowi. Wzmaga się rytm uderzeń serca, a zwiększone wydzielanie adrenaliny powoduje przypływ energii koniecznej do podjęcia dynamicznego działania (walki).

• Podczas strachu krew napływa do dużych mięśni szkieletowych, głównie nóg, dzięki czemu łatwiej jest rzucić się do ucieczki. Powoduje to odpływ krwi z twarzy, przez co staje się ona. Jednocześnie ciało nieruchomieje, być może po to, byśmy mieli czas ocenić, czy lepszą reakcją nie byłoby ukrycie się (znieruchomienie).

• Do głównych fizjologicznych zmian w chwilach szczęścia należy zwiększona aktyw­ność ośrodka mózgu blokującego uczucia negatywne. Nie pojawiają się jednak ponadto żadne specyficzne zmiany fizjologiczne, oprócz uspokojenia, które sprawia, że ciało szybciej uwalnia się od pobudzenia psychicznego lub przygnębiających emocji.

• Miłość, czułość i zadowolenie seksualne wywołują pobudzenie układu przywspółczulnego, co jest fizjologicznym przeciwieństwem mobilizacji organizmu do walki lub ucie­czki powodowanej przez strach i złość. Pobudzenie przywspółczulnego układu nerwowego, określane również mianem stanu relaksu.

• Stres

Stres jest reakcją organizmu na wymagania środowiska, lub długotrwałe działanie emocji. Jest on nieuniknioną częścią życia i musimy nauczyć się radzić sobie z nim, a nie próbować go uniknąć. Chroniczny stres spowodowany nieustanną presją lub stłumionymi, nieodreagowanymi emocjami może prowadzić do choroby psychosomatycznej (nerwic) lub zwiększonej podatności na infekcje. Istnieje przykładowo wyraźny związek między kryzysami życiowymi a kłopotami ze zdro­wiem ((P. Zimbardo, F. Ruch 1997).

Stres mogą wywoływać czynniki nazywane stresorami:

• Deprywacja (pozbawienie możliwości zaspokojenia istotnych potrzeb zarówno biologicznych, indywidualnych i społecznych.

• Zagrożenie (groźba utraty możliwości zaspokajania istotnych potrzeb).

• Frustracja (przeszkoda na drodze do zaspokojenia istotnej potrzeby, czy realizacji ważnego celu).

• Ból (fizyczny i psychiczny)

Reakcję organizmu na stres można wyjaśnić w katego­riach ogólnego zespołu adaptacyjnego, który składa się z następujących faz:

• Alarmowej (mobilizacyjnej) - walczymy ze stresem, podejmujemy próby usunięcia jego źródła

• Odporności - przystosowujemy się do życia w stresie

• Wyczerpania - przedłużający się stres wyczerpuje nasze siły i prowadzi do zaburzeń psychosomatycznych.

Stres o słabym i umiarkowanym natężeniu może wy­zwalać reakcje pozytywne, chociażby mobilizację do zmiany niekorzyst­nej sytuacji. Tym samym negatywne emocje o umiarkowanym natężeniu mogą wpływać korzystnie na poziom działania. Pacjenci, którzy odczuwają umiarkowany strach przed operacją szybciej wracają do zdrowia niż ci, którzy przed operacją odczuwają bardzo silny, albo przeciwnie słaby strach. Prawidłowo motywowany sportowiec bije rekordy życiowe. Jeżeli jednak motywacja jest zbyt silna jego działanie ulega dezorganizacji.

Każdy z nas ma swój optymalny poziom natężenia motywacji i emocji. Warunkiem większej skutecz­ności działania w sytuacji wyzwalającej emocje jest posiadanie również informacji o tym jak skutecznie działać aby rozwiązać istniejący problem. Ludzie narażeni na możliwe do przewidzenia niebezpieczeństwo, jak chociażby w wypadku skoku na spadochronie, mogą nauczyć się radzić sobie ze swym strachem.

4. Sugestia a emocje

W wyzwalaniu emocji istotna jest sugestia i autosugestia. Do wiejskiego ośrodka zdrowia przywieziono ugryzionego przez węża człowieka. Jego stan był ciężki. Zaznaczały się objawy zatrucia jadem: zaburzenia krążenia i oddychania. Na szczęście dla niego przywieziono również zabitego węża wyglądu z przypominającego żmiję. Okazał się on jednak niejadowitym wężem „gniewoszem”. Lekarz podał pacjentowi silną dawkę środków uspokajających i ten zasnął po kilku minutach. W czasie snu wszelkie objawy zatrucia cofnęły się, Gdyby jednak ukąszonemu nie udzielono pomocy lekarskiej, najprawdopodobniej zmarłby po kilku godzinach.

Kolejny przykład obrazuje jak wywołane sugestią emocje wpływają na funkcjonowanie organizmu. W paryskim mieszkaniu znaleziono zwłoki związanego mężczyzny. Sekcja nie wykryła przyczyny śmierci. Jedynym obrażeniem było płytkie nakłucie skóry ramienia. Tajemnica tego przypadku przez wiele lat nie została wyjaśniona. Dopiero jej sprawca przed swoją śmiercią wyznał, co się wtedy wydarzyło. Obezwładnił ofiarę, zawiązał jej oczy, następnie ukłuł bardzo silnie w ramię mówiąc, że przecina jej żyły i poczeka, aż ofiara się wykrwawi. Pojawiło się zaledwie kilka kropel krwi. Morderca zaczął polewać to miejsce ciepłą wodą. Ofiara sądziła, że to jej własna krew tak spływa i po upływie około 40 minut zmarła.

Wśród plemion, praktykujących obrzędy magiczne, znany jest efekt złamania tabu, czyli sprzeniewierzenia się zakazowi wykonania pewnych czynności. Plemienny szaman rzuca na winowajcę czary lub przekleństwo. Nie stosuje najczęściej żadnej przemocy fizycznej, mimo to ukarany popada w depresję i popełnia samobójstwo lub umiera w skutek niemożności przystosowania się do stresu, najczęściej na tzw. „stresowe owrzodzenie żołądka”. W przypadkach śmierci voodoo lub jej podobnych niezwy­kle silne przerażenie może prowadzić do gwałtownego wydzielania się adrenaliny, co wywołuje stan wstrząsu; w okolicznościach tego typu śmierć może też być spowodo­wana zbyt silnym podrażnieniem parasympatycznego układu nerwowego. Badania laboratoryjne i kliniczne wskazują na znaczącą rolę bezradności i poczucia beznadziejności w uruchamianiu tego mechanizmu (A. Augustynek 1996).

Podobnie jak wiara, że się umrze, może spowodować śmierć zdrowej osoby, tak i wiara, że się wyzdrowieje, może spowodować cofnięcie się choroby. Zasugerowana wiara w skuteczność leczenia jest doniosłym czynnikiem warunkującym uzyskanie poprawy stanu zdrowia. Zjawisko to zostało nazwane „efektem placebo”. Definiuje się je jako podanie obojętnej farmakologicznie substancji lub zastosowanie obiektywnie nieskutecznej metody leczenia dla osiągnięcia efektu terapeutycznego. Przepisywanie substancji nieaktywnych, stosowanie dziwnych metod diagnostycznych lub terapeutycznych jest od wielu lat nieodłączną częścią wykonywania praktyki lekarskiej. Prowadzący farmakoterapię lekarze wiedzą, że pacjenci uważają lek zagraniczny (rzadki, drogi lub trudno dostępny) za skuteczniejszy od ogólnodostępnego krajowego lekarstwa (A. Augustynek, 1996).

3. Agresja

Agresja w rozumieniu psychologicznym to zachowanie fizyczne lub werbalne zmierzające do skrzywdzenia, niszczenia bądź uszkadzania przedmiotów, zwierząt czy też ludzi, a nawet siebie samego (autoagresja, która może prowadzić wręcz do samobójstwa) ( (Encyklopedia Multimedialna PWN, 2000).

Analizując stopień agresywności u różnych ludzi można wyróżnić kontinuum: od tych jednostek, które silnie hamują i kontrolują agresją, aż po tych, które nie panują nad swoją agresywnością.

Agresję mogą wyzwalać różne sytuacje (np. kumulacja silnych stresów). Może ona być wynikiem uszkodzenia mózgu (tzw. zespoły psychoorganiczne np. charakteropatia), zaburzeń psychicznych (psychozy) czy też patologii osobowości (psychopatia).

Niektóre spośród osób silnie kontrolujących swoją agresywność od czasu do czasu tracą pano­wanie nad sobą. Jest to, więc kontrola nie zawsze w pełni skuteczna. Prawdo­podobnie wybuch agresji jest metodą (mechanizmem obronnym) odreagowania nagromadzonych emocji, co może być jakimś zabezpieczeniem przed powstaniem zmian patologicznych, ale za to może negatywnie wpływać na stosunki takiej osoby z otoczeniem.

Są też ludzie, którzy nie wypracowali skutecznych form kontroli nad agresją. Bywają oni niebezpieczni dla otoczenia, bowiem mogą wykazywać skłonność do impulsywnego i niczym nieskrępowanego wyładowywania agresji na innych. Szereg aktów wandalizmu, chuligaństwa, gwałtów, okrucieństwa i sadyzmu miewa takie właśnie podłoże.

Agresja to jednakowoż nie tylko problem agresora. Dla wszystkich jest oczywiste, że do walki potrzebne są dwie strony. Rzadko jest tak, że tylko jedna ze stron jest winna powstania konfliktu. Najczęściej obie strony biorą udział w narastaniu napięcia aż do momentu kiedy wyzwala się agresja. Do aktu przemocy dochodzi zwykle w wyniku trzyetapowego procesu:

• Prowokacji

• Eskalacji

• Konfrontacji.

Ponad 75% ofiar ciężkich przestępstw (gwałty, napady, morderstwa) zna napastnika (krewny, znajomy a nawet przyjaciel). Najczęstszymi ofiarami agresji są osoby słabe i ubogie (P. Zimbardo, F. Rucha - 1997).

Agresja jest procesem o stosunkowo dobrze zbadanym podłożu fizjologicznym. Kierowana jest przez ośrodkowy układ nerwowy. Zilustruję to na przykładzie agresji u kota (bardziej złożone acz podobne reakcje można wywołać także u człowieka). Podrażnienie przy pomocy słabego prądu elektrycznego (mikroelektrodą) okolic znajdujących się poniżej podwzgórza w mózgu, powoduje izolowane reakcje, nie mające charakteru emocjonalnego - może to być przykładowo tylko zjeżenie sierści, wysunięcie pazurów i wygięcie grzbietu. Natomiast drażnienie odpowiednich ośrodków podwzgórza wywołuje nieukierunkowaną reakcję emocjonalną. Tak np. w eksperymentach przeprowadzanych przez J. Massermana, (1950) elektryczne bądź mechaniczne drażnienie podwzgórza powodowało objawy wściekłości lub strachu. „Na początku działania bodźca kot tulił uszy, syczał, wyginał grzbiet i stroszył ogon. Jego oddech stawał się głęboki. Jednak nie była to pełna reakcja agresji. Określono ją, bowiem jako agresję rzekomą. W zestawieniu z reakcją autentyczną, różni ona się od niej kilkoma cechami:

• Nie jest ukierunkowana,

• Nie jest celowa (uciekające zwierzę nie korzysta z otwartych drzwi klatki, wściekłe zwierzę nie koncentruje ataku na określonym przedmiocie - moż­na je nawet wziąć na ręce i bezpiecznie głaskać),

• Reakcja ta nie wyklucza in­nych, z pozoru konfliktowych czynności (kot w stanie pobudzenia może jednocześnie pić mleko),

• Reakcja ta zanika natych­miast po przerwaniu drażnienia (podczas gdy prawdziwa wściekłość lub strach utrzymują się na ogół przez pewien jeszcze czas po ustaniu stymulacji).

Reakcja wściekłości regulowana jest również na wyż­szych piętrach układu nerwowego - w tzw. układzie limbicz­nym. Badania nad drażnieniem i usuwaniem jądra migda­łowatego (fragment układu limbicznego) ujawniły, że agresywne zacho­wanie zwierzęcia pozostaje w związku ze stanem funkcjo­nalnym tego obszaru. Drażnienie grzbietowo­-przyśrodkowej części jądra migdałowatego wyzwala u zwierząt zespół reakcji obronnych: ucieczki lub ataku. Przykładowo sygnały elektryczne przekazywane drogą radiową do jądra migdałowatego zatrzymywały w miejscu szarżującego byka (P. Zimbardo, F. Rucha, 1997). Natomiast po usunięciu niektórych części jądra migdałowa­tego (część grzbietową u jednej grupy, a przyśrodkową ­u drugiej) reakcja zmienia się. Zwierzęta, którym usunięto część grzbieto­wą, wykazały wzrost gotowości do reakcji agresywnej. Agresja rozwijała się u tych zwierząt przy sto­sunkowo małej prowokacji i osiągała ogromną gwałtow­ność: „Po kilku minutach pies zmieniał się w tak niebez­pieczną bestię, że cztery lub pięć osób musiało trzymać go. Po eksperymencie pies stawał się znów łagodny i spokojny (E. Fonberg, 1965, s. 430). Natomiast psy, którym usunięto część przyśrodkową jądra migdałowatego były spokojne i łagodne, nie okazywały złości. ani podniecenia mimo drażnienia.

Rolę jądra migdałowatego w regulacji agresji potwierdzono także u ludzi (J. Reykowski, 1974). Przy obustronnym (z lewej i prawej półkuli mózgu) wycięciu tego fragmentu mózgu (tzw. lobotomii, zabiegu obecnie nie praktykowanego) u ludzi (wyjątkowo agresywnych przestępców) dochodzi do całkowitego zaniku agresywności (temat ten podjęto w kultowym już filmie : „Lot nad kukułczym gniazdem”).

Na poziomie biochemicznym agresję regulują hormony i neuromediatory (czyli związki chemiczne, pośredniczące pomiędzy neuronami w przekazywaniu informacji w formie pobudzenia). Jak wykazują liczne badania, istotnym w regulacji zachowań agresywnych neuromediatorem jest serotonina. Jej niski poziom wykryto zarówno u dzieci torturujących zwierzęta jak i u dorosłych skłonnych do impulsywnych napadów agresji. Także u samobójców (autoagresja) wykryto obniżony poziom serotoniny (J. Zagrodzka, 1999). Istnieje szereg leków podnoszących poziom serotoniny w mózgu (blokując tzw. jej wychwyt zwrotny) jak np. Prozac czy Fevarin. Ich działanie zmniejsza u ludzi poziom nie tylko depresji ale i często agresji. Zauważono też, że poziom serotoniny u mężczyzn jest niższy niż u kobiet, co w połączeniu z wyższym poziomem hormonów męskich może być jedną z przyczyn, iż mężczyźni, niezależnie od narodowości są bardziej agresywni niż kobiety (popełniają około 90% wszystkich przestępstw) (J. Zagrodzka, 1999).

Także niektóre uszkodzenia mózgu mogą prowadzić do agresji. Padaczka występuje wśród przestępców dziesięć razy częściej niż u nie popełniających przestępstw. Nieprawidłowy zapis elektroencefalograficzny (EEG) również stwierdza się częściej u tych więźniów, którzy są recydywistami. U pewnej kilkunastoletniej dziewczyny, która napastowała niemowlęta i w końcu udusiła jedno z nich, (ponieważ jego płacz denerwował ją), lekarze zlokalizowali specyficzne pole mózgu, którego czynność bioelektryczna, powstająca pod wpływem dźwięku płaczu dziecka (zarejestrowana w zapisie EEG), znacznie odbiegała od normy. Guzy w mózgu również mogą mieć związek z agresyw­nym zachowaniem, na co wskazuje chociażby przypadek wielokrot­nego mordercy Charlesa Whitmana (P. Zimbardo, F. Rucha, 1997).

5. Manipulacja emocjami

Ciekawym zagadnieniem jest manipulowanie emocjami. Istnieje kilka sposobów, dzięki którym zręczny manipulator może wpływać na emocje innych:

• Wzajemności (odwzajemnienia, odwdzięczenia). Sposób ten stanowi bardzo skuteczne narzędzie wywierania wpływu na innych. Często prowadzi do spełnienia próśb lub oczekiwań, które w innej sytuacji spotkałyby się z odmową. Przykładem jest tzw. „bombardowania miłością” - ja ciebie kocham, więc oczekuję tego samego.

• Podnoszenie wartości part­nera. Skuteczne podnoszenie wartości partnera polega na dostrzeganiu tych cech, na których drugiej osobie szczególnie zależy lub co do których nie jest ona pewna czy je posiada. Wyzwala to pozytywne emocje. Najłatwiej wpadają w pułapkę komplementów osoby o zaniżonej samoocenie. Zazwyczaj chwali­my widoczne zalety i atuty drugiej osoby. To błąd. Jeśli dziewczyna jest wyjątkowo ładna, na pewno nieraz o tym słyszała. Wtedy lepiej patrząc na książkę, którą czyta, zachwycić się jej inteligencją.

• Sympatii - przyjaźni. Łatwiej ulegamy wpływom i częściej spełniamy prośby tych, których lubimy. Sympatię, koleżeństwo, przyjaźń i więzy rodzinne wykorzystują np. systemy sprzedaży bezpo­średniej.

• Niedostępności (atrakcyjne jest to, co trudne do zdobycia). Ła­two nas skusić czymś, do czego mamy ogra­niczony dostęp. Niejednokrotnie brzydsza ale bardziej niedostępna dziewczyna jest atrakcyjniejsza niż ta ładniejsza ale i bardziej przystępna.

• Wzbudzania pozytywnych emocji przy jednoczesnym wyzwalaniu negatywnych uczuć w stosunku do innych. Tak działają sekty. Przekonują, że dobro to oni, a zło to reszta świata.

• Zadania niedokończonego - rozpoczynając jakąś czynność mamy tendencję do jej kończenia. Gdy nam się to uniemożliwia powstaje napięcie psychiczne (emocja) rozładowujące się dopiero po zrealizowaniu tej czynności. Dlatego lepiej pamiętamy czynności, które nam przerwano od tych, które dokończyliśmy.

Jak się, więc bronić przed manipulowaniem naszymi emocjami? Nie ma niezawodnych sposobów zwiększe­nia odporności na manipulację. Warto jednak starać się zrozumieć motywację oraz stan emocjonalny drugiej osoby (dokonać z nią empatii), a ponadto być ostrożnym i krytycznym.

6. Asertywność

Asertywność to umiejętność walki o swoje prawa, bez naruszania praw innych ludzi. Każdy z nas ma prawo być sobą, zachowywać się zgodnie z wyznawanym systemem wartości etycznych i moralnych oraz swoimi przekonaniami. Asertywność jako alternatywa agresji jest godna polecenia. Człowiek agresywny wyraża swoje emocje i przekonania nie biorąc pod uwagę innych ludzi. Często świadomie stara się zadać ból innym. Natomiast jednym z zasadniczych elementów asertywnego zachowania jest otwartość i uczciwość.

Podstawą asertywności jest przyjęcie postawy przyjaźni, życzli­wości, szacunku, a także uczciwości i otwar­tości wobec sie­bie i innych.. Sama zaś asertywność jest umiejętno­ścią pozwalają­cą w sposób możliwie otwarty, uczciwy i stanowczy wyrażać siebie: swoje uczucia, postawy, opinie, potrzeby równocześnie respektując i szanując uczucia, postawy, opinie i pragnienia drugiej strony. Dzięki temu asertywności hamuje narastanie agresji.

Będąc asertywnym mam prawo:

• Do korzystania ze swoich praw.

• Robić to co chcę dopóki nie szkodzę komuś innemu.

• Do zachowania godności.

• Przedstawiać swoje myśli, opinie - nawet jeśli różnią się one od poglądów innych ludzi.

• Wyrażać własne uczucia i być za nie odpowiedzialnym.

• Mówić ludziom „tak".

• Powiedzieć „nie" bez poczucia winy (tym samym odrzucać niekorzystne propozycje i żądania).

• Zmienić zdanie bez konieczności usprawiedliwiania się.

• Do błędów i tego, by poczuć się odpowiedzialnym za nie.

• Prawo powiedzieć „nie wiem" i „nie rozumiem".

• Prosić o to, czego chcę.

• Do szacunku innych ludzi oraz do tego, aby ich szanować.

• Do tego, aby mnie wysłuchano i traktowano poważnie.

• Do niezależności.

• Odnieść sukces.

• Zdecydować się na brak asertywności.

Asertywność pozwala na zachowanie zgodne z własnym systemem wartości i poglądów. Umożliwia zachowanie szacunku dla samego siebie. Wiąże się z tolerancją wobec innych. Powoduje, że nasze związki z innymi oparte są na zaufaniu. Daje poczucie tego, że to my kierujemy swoim losem a nie inni czy przypadek. Zapobiega narastaniu negatywnych uczuć prowadzących do agresji.

Pytania kontrolne

1. Czym są emocje?

2. Jakie znasz stresory?

3. Scharakteryzuj związek sugestii z emocjami.

4. Jak bronić się przed manipulowaniem emocjami?

5. Co to jest asertywność?

Bibliografia

1. Augustynek A. Hipnoza - sugestia. Eureka, Kraków 1996.

2. Darwin K. The expression of the emotions in man and animals. 1872 London Murray

3. Encyklopedia Multimedialna PWN - Warszawa 1998

4. Fonberg E. Effect of Partial Destruction of the Amygdaloid Complex on the Emotional - defensive Behaviour of Dogs. Bulletin de L Academie Polonaisse des Sciences, vol. 13 nr 7/1965.

5. Goleman D. Inteligencja emocjonalna. 1997 Media Rodzina Poznań.

6. Reykowski J. Eksperymentalna psychologia emocji. Książka i Wiedza, Warszawa 1974

7. Zagrodzka J. Skąd w nas tyle zła? Wiedza i Życie 11/1999.

8. Zimbardo P., Rucha F., Psychologia i Życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

4

---