2. IDEOLOGIA POZYTYWISTÓW- HASŁA PROGRAMOWE I CCH ODBICIE W LITERATURZE
POZYTYWIŒCI GŁOSILI:
3. PROBLEMATYKA I BOHATEROWIE WYBRANYCH NOWEL POZYTYWISTYCZNYCH
Pozytywiœci w swoich nowelach poruszali szereg tematów nurtujšcych ówczesne społeczeństwo. Najczęstszym tematem były problemy pouwłaszeniowej wsi, katastrofalne warunki życia dzieci zarówno w mieœcie, ja i na wsi oraz sprawy narodowe. Poza tym pojawia się kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Pisarze wprowadzajšc bohatera dziecięcego chcieli zasygnalizować, że dziecko to też człowiek, którym należy się zajšć i zainteresować. Dzieci te najczęœciej sš przedstawicielami grup chłopskich (,,Antek", ,,Janko Muzykant") oraz zubożałej szlachty (,,Anielka", dziewczynka w ,,Katarynce" ). Dzieci ze wsi nie majš szans na rozwój swoich zdolnoœci i zainteresowań - Antek chciałby się uczyć, aby w przyszłoœci budować, ale nie ma na to œrodków, natomiast Janko Muzykant, majšc zdolnoœci muzyczne nie mógł kształcić i doskonalić, gdyż nie stać go było nawet na instrument. Zwrócona jest tu uwaga na obojętnoœć bogatych ludzi i na to, że nikt nie potrafił zainteresować się dzieckiem - należeli do nich także najbliżsi, którzy odsunęli się od Janka, ponieważ był inny. Natomiast w ,,Katarynce" B. Prusa sytuacja przedstawia się inaczej. Pan Tomasz, nie lubišcy dŸwięku katarynek, zmienia swe upodobania, aby sprawić przyjemnoœć mieszkajšcej na przeciwko niewidomej dziewczynce. Ta nowela jest wyjštkowo optymistyczna w swojej wymowie, ma budzić nadzieję, że sytuacja ulegnie zmianie na lepsze. W innych nowelach zakończenie jest z reguły tragiczne dla głównych bohaterów, po to, aby czytelnik zastanowił się i przeanalizował sytuację. Innym problemem był obraz wsi pouwłaszczeniowej, szczególnie uwidoczniony w ,,Szkicach węglem" Sienkiewicza. Krytykuje on zacofanie wsi i ciemnotę chłopów. Chłopi, mimo że dostali ziemię, tęskniš za dawnymi czasami, kiedy mogli zwrócić się o pomoc do pana. W sšdach panuje korupcja (wszechwładza Zołzikiewicza). Ludzie wyżej postawieni wykorzystujš swojš pozycję (Zołzikiewicz, wójt, ławnicy). Chłopiec pozostawiony właœciwie sam sobie, nikt się o niego nie troszczy. Chłopi najczęœciej zwracajš się wy wszystkich sprawach do księdza, który jest dla nich autorytetem - Koœciół jednak liczy się też z politykš caratu. Koniec noweli jest pesymistyczny i tragiczny, nie pozostawia żadnej nadziei na poprawę doli chłopa. Oprócz społecznoœci wiejskiej w nowelach występowali także mieszkańcy miasta, szczególnie ci biedniejsi. Autorzy zwracajš uwagę na krzywdę, biedę oraz bezbronnoœć wobec wyzysku. Jednak mimo niedostatku potrafiš żyć w miłoœci (starsze małżeństwo z ,,Kamizelki" B. Prusa). W ,,Miłosierdziu gminy" Konopnickiej zaakcentowany jest problem ludzi starych, którymi nie chcš opiekować się ich rodziny, natomiast obcy ludzie, pod pozorem miłosierdzia chcš ich wykorzystać. Ideały pozytywistyczne doprowadzone zostały tu do absurdu. Silnš grupš w społeczeństwie polskim byli Żydzi. Pozytywiœci opowiadali się za ich asymilacjš. Problem ten ukazuje Konopnicka w ,,Mendlu Gdańskim". Bohaterem tej noweli jest stary Żyd majšcy własnš pracownie introligatorskš. Nie rozumie on dlaczego ludzie chcieli go pobić, jeżeli uczciwie zarabia na swój chleb, pracuje dla Polaków i mieszka w Gdańsku od dawna. Mendel czuje się bardzo zwišzany z Polskš, czuje się Polakiem, ale nie wypiera się swojego pochodzenia i religii. Jest dumny z tego, że pochodzi z rodziny żydowskiej. W wielu nowelach poruszana jest tematyka narodowowyzwoleńcza. W noweli Orzeszkowej ,,A...B...C...".nie ma mowy o wybuchu powstania, o akcie zbrojnym i pozornie nie ma nic wspólnego z tš tematykš. Jednak Joasia uczšc języka polskiego, budzi poczucie odrębnoœci narodowej. Wypełnia postulaty pozytywistów pracy u podstaw, ale nie jest œwiadoma powodu, dla którego stanęła przed sšdem. Dopiero w trakcie procesu zdaje sobie sprawę z tego, jak ważnš pracę prowadziła. W ,,Gloria Victis" Orzeszkowej powstanie jest gloryfikowane, występuje heroizacja bohaterów. Na tle oddziału, który ponosi klęskę, pokazane sš losy trójki młodych ludzi. Orzeszkowa wskakuje na to, że bez sensowne jest czekanie na poprawę sytuacji całego społeczeństwa, co morze nigdy nie nastšpić. Mówi, że należy walczyć, bo nawet klęska morze przynieœć jakiœ zysk. W nowelach przedstawione jest społeczeństwo polskie pełne problemów, kontrastów i konfliktów. Ukazane sš wszystkie problemy je nurtujšce Dlatego nowele sš ważnš pozycjš w literaturze doby pozytywizmu.
4. STANISŁAW WOKULSKI- ROMANTYK I POZYTYWISTA
Bohater ksišżki Bolesława Prusa pt. "Lalka" Stanisław Wokulski jest wyjštkowy , ukazany jest jako synteza dwóch osobowoœci: romantyka i pozytywisty. O romantyzmie bohatera œwiadczy przede wszystkim udział w powstaniu styczniowym i marzenia o idealnej miłoœci czystej i bezinteresownej Cechy pozytywistyczne to wykształcenie, które zdobył mimo trudnych warunków w jakich się wychowywał. Wielu ludzi drwiło z niego, słyszšc że chce on pogłębiać sojš wiedzę, stać się kimœ lepszym. Mimo tego dšżył do postawionych sobie celów i marzeń. Jest człowiekiem przedsiębiorczym, uczciwym, odważnym i konsekwentnym w podjętych działaniach. Jego spojrzenie na rzeczywistoœć charakteryzuje się trzeŸwš ocenš, refleksyjnoœciš i realizmem.
Oprócz cech racjonalistycznych Wokulski posiada romantycznš uczciwoœć i skłonnoœć do idealizowania miłoœci. Przez małżeństwo z wdowš po kupcu stał się właœcicielem sklepu. Na handlu żywnoœciš dla wojska dorobił się majštku, który stale pomnażał. Pienišdze pozwoliły mu na zmianę stanu, z biednego subiekta zmienił się z czasem w zamożnego pana. Bogactwo dawało mu szansę na zrealizowanie dawnych marzeń, między innymi poœlubienia Izabeli Łęckiej. Izabela jednak wraz z innymi zamożnymi osobami traktowali go jak kogoœ gorszego, bowiem wywodził się ze œwiata kupców i handlarzy.
Dzięki swojemu bogactwu stara się zbliżyć do ukochanej osoby, kupujšc kamienicę Łęckich i wspierajšc finansowo hrabiego. Oprócz tego jest hojnym filantropem. Pomaga wrócić młodej prostytutce na uczciwš drogę, opiekuje się rodzinš furmana Wysockiego i młodym kamieniarzem Węgiełkiem.
O młodoœci bohatera dowiadujemy się z pamiętnika Rzeckiego - wynika stšd, że Wokulski był uczestnikiem powstania styczniowego, za co zesłano go na Syberię. Po powrocie do kraju ciężko pracuje, pragnie przyczynić się do rozwoju kraju przez swojš wiedzę i naukowe zainteresowania, co œwiadczy o patriotyzmie Stanisława. . Całe jego póŸniejsze życie zdaje się potwierdzać tezę, iż jest to romantyk zabłškany w epoce pozytywizmu. Jakkolwiek posiada cechy charakterystyczne dla bohaterów obu epok, jednak tragiczny finał jego historii skłania do takiego właœnie twierdzenia. Wokulski - pozytywista myœli o obowišzkowej i słusznie wynagradzanej pracy, która pozwoli zwalczyć biedę i ciemnotę. Pozytywiœci uważali, że poprzez bogacenie się jednostek bogaci się cały naród i to zadanie spełnia także Stanisław. A jednak powodem wzbogacenia się była wielka, nieodwzajemniona, romantyczna miłoœć. Tu jawi się Wokulski jako romantyk, idealista skłócony z otoczeniem, nierozumiany, samotny i rozdarty wewnętrznie. Kiedy przeżywa zawód miłosny usiłuje popełnić samobójstwo.
W końcu porzuca swe ideały "pozytywistyczne" - sprzedaje sklep, wycofuje się z życia. Zakończenie powieœci jest niejednoznaczne i nie wiadomo co wybrał główny bohater - samobójczš œmierć, czy całkowite poœwięcenie się dla nauki. Wokulski, to człowiek z przełomu diametralnie różnych epok. Spokój i życiowš stabilizację zakłócała mu tęsknota za romantycznš miłoœciš, poczucie niespełnienia i pustki, której nie mogła zapełnić praca, nauka i robienie pieniędzy. Jego osobowoœć, motywy działania, którym hołdował, trafnie ujšł doktor Szuman, potwierdzajšc przyczyny klęski Wokulskiego: "Romantycy muszš wyginšć to darmo; dzisiejszy œwiat nie dla nich (...). Powszechna jawnoœć sprawia, że już nie wierzymy w anielskoœć kobiet, ani w możliwoœć ideałów, kto tego nie rozumie musi zginšć, albo dobrowolnie ustšpić...".
5. POTOP- POWIEŒĆ KU POKRZEPIENIU SERC
Idea "Ku pokrzepieniu serc" jest myœlš przewodniš i głównym celem powstania całej trylogii. Całoœć powstawała w trudnym dla Polski okresie rozbiorów, co nie sprzyjało optymizmowi narodu jako takiego, zwłaszcza po klęsce dwóch kolejnych powstań. Głównym celem Sienkiewicza było właœnie poprawienie tego nastroju i pokazaniu, że to nie może być koniec.
Konkretnymi przejawami idei pokrzepienia serc sš między innymi: koncepcja bohatera, który mimo popełnionych błędów ma szansę pełnej rehabilitacji i pełnej weryfikacji swojej przeszłoœci co daje nadzieję, we wszystkich znaczeniach tego słowa; walka ze Szwedami przypomina powstanie ogólnonarodowe (ważna sš niższe stany wg autora); jest też to sprawiedliwy sšd nad społeczeństwem - mimo iż sš zdrajcy to sš jednak jednostki wybitnie patriotyczne; pokazana jest także zmiana nastawienia społecznego po powrocie króla - pokazana jest tu potrzeba posiadania przywódcy tak duchowego jak i ideowego; jest to również ważna postać, jako wzorzec wszelkich cnót, sprawiedliwoœci; wzorcami osobowymi mogš być także inne postacie: Wołodyjowski oraz strateg Czarniecki; pokazana jest też również jednoczšca rola religii (obrona Jasnej Góry); optymistycznie działa także na czytelnika zakończenie: odkupienie win wskazuje, że wartoœć człowieka należy mierzyć również wg umiejętnoœci to korygowania własnego postępowania;
Podsumowujšc, powieœć miała duże znaczenie nie tylko literacko, ale również dla narodu jako całoœci - podtrzymywała integralnoœć narodowš, poczucie własnej wartoœci i uczucie patriotyczne.
6. NAJCIEKAWSZE TWOPIM ZDANIEM KREACJE KOBIECE W LITERATURZE XIX I XXW.
7. MOTYW DWORU SZLACHECKIEGO W LITERATURZE POLSKIEJ
Dworek szlachecki - stał się w literaturze polskiej symbolem. Znakiem Polski. W małym majštku możemy obejrzeć odbicie całego kraju. Soplicowo,.
Wszystko tam jest idealne. Majštek znajduje się na pagórku - ma na widoku i pod opiekš całš okolicę. Niedaleko płynie strumień - Ÿródło życia. Otoczenie - duża stodoła, stogi siana, szeroko rozcišgnięte pola uprawne œwiadczš, że nie jest to folwark biedny. Soplicowo w œrodku pełne jest pamištek narodowych: portrety Koœciuszki, po którym Tadeusz dostał imię, Rejtana, Jasińskiego i Korsaka, stary zegar kurantowy wygrywajšcy Mazurka Dšbrowskiego, rodowy serwis przedstawiajšcy historię polskich sejmików. Jak wszystko dookoła, wnętrze domu jest zadbane i doskonale utrzymane
Mieszkańcy Soplicowa sš doœć oryginalni i barwni. Każdy jest inny, choć należš do tej samej kultury i tradycji. Majštkiem zarzšdza Sędzia - strażnik etykiety i mistrz ceremonii. Dba o dobre wychowanie, troszczy się i dba o gospodarstwo. Jest goœcinny. Tadeusz, syn Jacka Soplicy, jest młody i niedojrzały. Został wychowany przez Sędziego w duchu patriotyzmu i miłoœci do ojczyzny. Zosia zostaje narzeczonš Tadeusza. Jest skromna i grzeczna. Telimena jest dalekš krewnš i Zosi, i Tadka. Jest kobietš pięknš, lecz starzejšcš się już szukajšcš męża. Jacek Soplica za młodu był hulakiem. Po zamordowaniu Stolnika i oskarżeniu o zdradę kraju, przemienia się w cichego pokornego zakonnika księdza Robaka. Przez całe życie odkupywał grzechy popełnione za młodu, poœwięcił się idei odzyskania niepodległoœci. Hrabia należy do młodszego pokolenia. Jest ostatnim z Horeszków. To typowy romantyk wrażliwy na piękno przyrody.
Folwark Sędziego, będšcy synonimem szlacheckiej Rzeczypospolitej, symbolizuje œwiat, który odchodzi, (ostatni zajazd, ostatni klucznik, ostatni woŸny trybunału, ostatni, co tak poloneza wodził)dlatego pisarz próbuje utrwalić je w pamięci, ocalić od zapomnienia ich dawny kształt. Dlatego dwór otrzymał tak sielankowy, arkadyjski wymiar
Innym przykładem może być dwór w Korczynie z Nad Niemnem” jeden z tych starych szlacheckich dworówTen majštek ujęty jest dużo bardziej realistycznie. Dom jest drewniany, nie pobielony, niski, ”z każdym rokiem więcej wsuwał się w ziemię”.. Otoczenie zadbane, roœlinnoœć zakrywajšca drewniane zabudowania. Z ogrodu można było dojrzeć Niemen - rzekę, która dla mieszkańców Korczyna i okolic stanowiła Ÿródło pożywienia, œrodek transportu, nawadniajšc pola . Korczyn wypełniajš pamištki z polowań - umieszczone na œcianach ogromne ”rogi jeleni i łosiów” Zamieszkujš go osobliwe postacie. Po pierwsze Emilia - żona Benedykta, rozkapryszona, wiecznie chora romantyczka, odcinajšca się od otoczenia. We wszystkim pomaga jej równie pusta i bezmyœlna Tereska, czekajšca na księcia z bajki. Tak samo, jak Emilię cišgle coœ jej dolega, ale nie może pozwolić sobie na narzekanie, bo nie stać jej na to. Wœród stałych goœci Korczyna warto wymienić Różyca bogatego arystokrate. Następny goœć to Zygmunt Korczyński, ukochany syn Andrzejowej. Nieczuły, pusty i rozpuszczony człowiek, „artysta” malarz bez talentu pogardliwie odnoszšcy się do „prowincji”. Kolejnš osobistoœciš jest Kirło - niefrasobliwy bankrut, lekkoduch, legat i intrygant, już na stale zadomowiony w Korczynie. Ale sš też w majštku postaci pozytywne. Marta, Justyna i Witold. Marta jest siostrš braci Korczyńskich. Jest ona pracowitš, ale zniechęcona do życia. Dumna Justyna z Orzelskich jest kuzynkš Korczyńskich. Witold - syn Benedykta, jest młodzieńcem przejętym ideš pracy i reformy społecznej- typowy młody pozytywista. Jest również Benedykt, godzien podziwu, ponieważ dba o swoje dziedzictwo mimo, iż wszystko sprzysięgło się przeciwko niemu. Cišgłe procesy z Bohatyrowiczami, kłopoty z synem, brak bliższego kontaktu z żonš, troska o przetrwanie majštku i wiele innych.
Bohaterem zbiorowym jest zaœcianek Dobrzyńskich. Jest to ludnoœć mazurska, która zachowała swoje zwyczaje, pielęgnuje je. To zubożała szlachta, która sama pracuje w polu, sama wykonuje wszystkie prace domowe i inne - Próbujš jednak zachować resztki szlachectwa: Biorš czynny udział we wszystkich wydarzeniach zwišzanych z walkš narodu o wyzwolenie. Najstarszy i najważniejszy jest Maćko nad Maćkami.
W „Nad Niemnem” również występuje szlachta zaœciankowa. Bohatyrowiczowie, tak jak ich odpowiednicy w „Panu Tadeuszu”, sami pracujš na swoje utrzymanie. Ale im praca sprawia przyjemnoœć - Jan œpiewa orzšc. Ich gospodarstwa sš dobrze utrzymane. Wewnštrz sš skromne, ale czyste i schludne.
Dwór Korczyńskich, wpisany w scenerię drugiej połowy dziewiętnastego wieku, uosabia wiele procesów i przemian społeczno-ekonomicznych, jakie dokonywały się właœnie w tym czasie. Ukazuje się w nowej, zarówno społecznej, jak i cywilizacyjnej roli.
Podsumowujšc, Soplicowo jest symbolem tego, co odchodzi, a Korczyn - tego, co przychodzi. Jednoczeœnie sytuacja Korczyna pokazuje, co stałby się z Soplicowem podczas przemian pierwszej połowy dziewiętnastego wieku.
8. PRACA JAKO MIERNIK WARTOŒCI CZŁOWIEKA NA PRZYKLADZIE WYBRANYCH UTWORÓW
Etos pracy to jedna z zasadniczych wartoœci pozytywistycznego œwiatopoglšdu. Młode pokolenie pragnęło odbudować polskš gospodarkę i upowszechnić polskš kulturę. W realizacji tych zadań miała pomóc „praca organiczna” i „praca u podstaw”. Do rozpowszechniania nowych idei przyczynili się zwłaszcza pisarze, m.in. B.Prus i E.Orzeszkowa.
„Nad Niemnem” ukazuje obraz społeczeństwa polskiego II poł. XIX w. Usiłuje zawrzeć wskazówki etyczne i moralne, jakimi ludzie powinni kierować się w życiu. Najważniejszš wartoœciš jest praca. Praca w utworze nie jest przekleństwem a obowišzkiem człowieka wobec œwiata przyrody i wobec siebie. Ciężka, uczciwa praca przynosi korzyœci, pozwala kształtować œwiat i siebie, rozwija w człowieku sumiennoœć, poczucie obowišzku i rzetelnoœć. Pracowitoœć decyduje o społecznej przydatnoœci jednostki, dzieli bohaterów na postacie pozytywne i negatywne. Do tych pierwszych zaliczymy na pewno Benedyktyna Korczyńskiego. Utrzymanie ziemi w polskich rękach stanowi dla niego obowišzek. Podobnie myœli jego syn. Do grona pozytywnych postaci zaliczymy także Justynę Orzelskš i Martę Korczyńskš, które nie bojš się wysiłku i trudu. Praca wypełnia codzienne życie zaœcianka Bohatyrowiczów.
Inaczej pracę traktuje B.Prus w „Lalce”- powieœci o społeczeństwie, miłoœci i ludzkiej psychice. Rzeczywistoœć końca XIX w. Przedstawia jako czas ogromnych różnic społ., układów ekonomicznych i handlowych. Takie też sš losy bohaterów. Wokulski- półromantyk, półpozytywista, dzięki pracowitoœci pomnażał swój majštek. Był on entuzjastš rozwoju nauki i wynalazków. Podczas wędrówki po dzielnicy nędzy rozmyœla o „obowišzkowej i słusznie wynagradzanej pracy”, która pozwoliłaby zwalczyć nędze. Snuje marzenia o „nowych Ÿródłach pracy” i tanich towarach dla biedaków. Łoży na towarzystwa dobroczynne, przytułki, szpitale.
Prus daje „Lalce” przekrój ówczesnego społeczeństwa. Pełno w nim dorobkiewiczów gonišcych za pieniędzmi, pozbawionych skrupułów, bezinteresownoœci i szlachetnoœci.
Na przykładzie „Nad Niemnem” i „Lalki” możemy zauważyć zmianę w podejœciu do pracy w okresie pozytywizmu. Bez względu na opinię Orzeszkowei i Prusa, praca stanowiła podstawowš wartoœć i dlatego poœwięcano jej wiele miejsca w pracach i literaturze.
9. WPŁYW WIELKICH POWSTAŃ NARODOWYCH NA ROMANTYKÓW I POZYTYWISTÓW
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej to opowieœć o ludziach, ich codziennym życiu, opowieœć o przywišzaniu do ziemi i umiłowaniu pracy. Spoza tych wštków wychyla się najważniejszy- motyw powstania styczniowego. W powieœci zwišzani z powstaniem sš Anzelm Bohatyrowicz jego brat Jerzy, oraz Andrzej i Dominik Korczyńscy. Wszyscy oni brali udział w powstaniu. Andrzej i Jerzy zginęli. Jednak Anzelm nigdy nie zapomniał walk, nigdy nie odzyskał pogody ducha, która utracił po powstaniu. Nie chciał wracać do tego tematu, za bardzo bolało. Dominik szybko zapomniał o powstaniu. Powstanie miało również wpływ na innych bohaterów: Benedykt, który nie walczył ale rozumiał smutek Anzelma, pani Andrzejowa, która straciła syna, Janek i Zygmunt, którzy stracili ojca. Młodzi szli już nowymi drogami, Starsze pokolenie wcišż patrzyło wstecz, wcišż widziało swój majštek i na nim opierało swe dšżenia. Powstanie miało ogromny wpływ na losy bohaterów. Odcisnęło piętno nie tylko na uczestnikach, ale także na potomstwie, które w dorosłe życie weszło z ciężarem doœwiadczeń rodziców.
10. WYBRANE ADAPTACJE FILMOWE ZNANYCH POWIEŒCI