SŁOWNICZEK

ab ovo - (łac. od jajka) zwrot łaciński tłumaczony jako „od początku“

absolutyzm - (z łac. absolutus - nieograniczony) system rządów, powstały w XVII w. we Francji, oddający pełnię niepodzielnej władzy politycznej w ręce monarchy absolutnego, utożsamianego z państwem w myśl zasady Ludwika XIV, że „państwo to ja”; do zadań władcy należało m.in. stanowienie prawa, powoływanie urzędników, dowodzenie armią; doprowadził do ograniczenia tradycyjnych stosunków feudalnych.

absolutyzm oświecony - typ monarchii absolutnej ukształtowanej w II poł. XVIII w., w której władca w podejmowaniu decyzji politycznych miał kierować się rozumem i wiedzą, w myśl zasady „wszystko dla ludu, nic przez lud”; ukształtował się pod wpływem oświecenia; cechami charakterystycznymi były: wprowadzenie reformy administracji, rozwój świeckiej oświaty, wzmocnienie gospodarki, powiększenie armii, podporządkowanie Kościoła państwu; do najbardziej znanych władców absolutnych należeli: król Fryderyk II (Prusy), cesarz Józef II (Austria) i caryca Katarzyna II (Rosja).

aggiornamento - (wł. - wprowadzenie zmian) proces dostosowania Kościoła katolickiego do warunków współczesnego świata; rozpoczęty został przez papieża Jana XXIII, który doprowadził do rozpoczęcia obrad soboru watykańskiego II (1962-1965)

„aksamitna rewolucja” - pokojowy proces przechodzenia od systemu komunistycznego do demokracji w Czechosłowacji w 1989 r., zapoczątkowany przez opozycjonistów sygnatariuszy „Karty 77”, na czele z Vaclavem Havlem.

Akt Supremacji - dokument uchwalony przez angielski parlament w 1534 r., na mocy którego król Henryk VIII uzyskiwał zwierzchnictwo nad Kościołem w swoim państwie i stał się głową Kościoła anglikańskiego

Albion - nazwa Wysp Brytyjskich, używana w starożytności w tekstach greckich i rzymskich

alea iacta est - (łac. - kośćizostały rzucone) słowa wypowiedziane przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e., kiedy podjął nieodwracalną decyzję o przekroczeniu rzeki Rubikon i rozpoczęciu walki o władzę w państwie rzymskim

alodium - ziemia posiadana przez wasala i będąca w przeciwieństwie do innych lenn całkowicie jego własnością

anatema - (gr. - przekleństwo) klątwa rzucana przez papieża na osobę sprzeciwiającą się postanowieniom Kościoła lub na zyznawców określonej herezji [ekskomunika]

ancien règime - (fr. - stary porządek) 1. określenie całokształtu stosunków społeczno-politycznych doby monarchii absolutnej we Francji sprzed wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789 r.); 2. określenie europejskich państw feudalnych o monarchicznym systemie władzy

annały - staropolskie określenie źródeł pisanyc, tj. roczników i kronik

annaty -(łac. - roczna opłata) danina roczna składana papieżowi przez duchownych, którzy objęli określone funkcje kościelne i związane z nimi dobra ziemskie

apasz - inaczej opryszek; przedstawiciel świata przestępczego w dawnej Francji

apokryf - (gr. Apokryphos - ukryty) tekst o tematyce biblijnej, który nie został włączony do kanonu Biblii uznawanego przez Kościół katolicki; do najbardziej znanych należą m.in. Księga Tobiasza, Księga Judyty, Księga Mądrości

apostazja - (gr. - odstępstwo) odejście człowieka od dotychczas wyznawanej wiary lub przekonań i związane z tym przyjęcie nowej religii, np. oderjście od chrześcijaństwa cesarza rzymskiego Juliana Apostaty

apoteoza - (gr. -ubóstwianie) urzędowe uznanie konkretnej osoby za Boga, np. wielu cesarzy rzymskich

autarkia - typ gospodarki typowej dla państwa feudalnego, polegającej na samowystarczalności ekonomicznej całego państwa lub majątku feudała

ave, Caesar, morituri te salutant - (łac. - witaj, cesarzu, pozdrawiają cię idący na śmierć) słowa wypowiadane przez gladiatorów zmierzających na arenę, gdzie mieli stoczyć walkę

Bikini - atol w Archipelagu Marshalla na Pacyfiku, na którym doszło do pierwszego próbnego wybuchu bomby jądrowej 1 VII 1946 r.

Bucefał - (gr. - bykogłowy) ulubiony koń [ogier tesalski] Aleksandra Macedońskiego

całopalenie - rodzaj ofiary składanej bogom, polegającejna spaleniu ofiarowanych darów

cech - (niem. - stowarzyszenie) organizacjaskupiająca rzemieślników średniowiecznego miasta, zazwyczaj reprezentujących jedno rzemiosło (czasami kilka pokrewnych zawodów); ich głównym celembyła obrona własnych interesów gospodarczych oraz praw członków danego cechu; ponadto organizował swoim członkom życie religijne, towarzysko-kulturalne, pomoc socjalną.

chanson de geste - w średniowiecznej Francji poemat epicki opiewający bohaterskie czyny rycerstwa lub fikcyjnych postaci; najbardziej znanym przykładem jest „Pieśń o Rolandzie”

chrobry - staropolskie określenie osoby dzielnej, odwarznej i słynnej z bochaterskich czynów

chronograf - kronikarz zajmujący się w starożytności i w średniowieczu spisywaniem dziejów

cogito ergo sum - (łac. myślę, więc jestem) najbardziej znana sentencja Kartezjusza

cuius regio eius religio - (łac. - czyj kraj, tego religia) zasada wprowadzona po pokoju augsburskim w 1555 r., w myśl której władca decydował, jaka religia będzie panującą w jego państwie

Czarna Ręka - potoczna nazwa serbskiej organizacji terrorystycznej „Zjednoczenie albo Śmierć”, doprowadziła do zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w 1914 r.

„czarna śmierć” - określenie wielkiej epidemii dżumy w średniowiecznej Europie w latach 1348 - 1359; jej źródło było w Lewancie, a dotarła do Europy w wyniku kontaktów handlowych (chorobę przeniosły zarażone szczury znajdujące się na pokładach statków); w efekcie jej rozszerzenia śmierć poniosła 1/3 mieszkańców Europy, ponadtoprzyczyniła się do upadku gospodarki rolnej i kryzysu w handlu

defenestracja praska - wypchnięcie przez okno zamku na Hradczanach w Pradze 23 V 1618 r. Dwóch namiestników cesarza MikołajaI przez delegację stanów czeskich, domagających się przestrzegania praw dla protestantów; była bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618-1648)

deifikacja - uznanie człowieka lub przedmiotu za bóstwo; powszechna była w cesarstwie rzymskim, gdzie poszczególnych cesarzy uznawano za bogów

dekompozycja - publicystyczne określenie rozbicia obozu piłsudczyków, jaki nastąpił pośmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 r.; jej efektem było rozpoczęcie walki o władzę w II Rzeczypospolitej mięgzy: „grupą pułkowników” (na czele z Walerym Sławkiem), „grupą zamkową” (skupioną wokół prezydenta Ignacego Mościckiego), grupą GISZ-u” (na czele z marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym) oraz „grupą ulica Wierzbowa” (której liderował minister spraw zagranicznych Józef Beck)

demagog - (gr. - przewódca ludu) polityk w starożytnej Grecji, który dzięki swym umiejętnością krasomówczym zjednywał sobie poparcie ludu i obejmował ważne funkcje polityczne

diablerie - (fr. - diabelstwo) motyw ikonograficzny, typowy dla średniowiecza, przedstawiający fantastyczne sceny z udziałem demonów; były charakterystyczne dla malarstwa Hieronima Boscha

diadochowie - (gr. Diadochos - następca) dowódcy armii Aleksandra Macedońskiego, którzy po jego śmierci w 323 r. P.n.e. podzielili imperium macedońskie między wodzów i współpracowników Aleksandra: Eumenesa, Antypatera, Antygona Jednookiego, Kassandra, Ptolemeusza, Lizymacha, Seleukosa i Perdikkasa; w wyniku walk pomiędzy spadkobiercami Aleksandra doszło do utworzenia trzech wielkich monarchii hellenistycznych: państwa Ptolemeuszy (Egipt), państwa Seleucydów (Persja) i państwa Antygonidów (Macedonia i Grecja)

Dictatus papae - program reformy Kościoła katolickiego przedstawiony w 1075 r. Przez papieża Grzegorza VII (1073-1085); zakładał on podporządkowanie cesarza władzy papieskiej, czyli papocezaryzm

dziady - obrzęd pogański praktykowany u Słowian (choć kultywowany także po zakończeniu chrystianizacji), polegający na urządzaniu wystawnej uczty ku czci przodków na terenie cmentarza

egalitaryzm - pogląd, według którego wszyscy ludzie są równi i jako tacy winni mieć takie same prawa polityczne, społeczne, ekonomiczne, które doprowadziłyby do wyrównania różnic między poszczególnymi grupami społecznymi; był sztandarowym hasłem Wielkiej Rewolucji Francuskiej ( wolność - równość - braterstwo)

egzegeza - czynność związana ze studiami biblistycznymi, polegająca na wyjaśnianiu treści Biblii oraz opracowywaniu do niej komentarzy naukowych

Eldorado - (z hiszp. el dorado hombre - pozłocony człowiek) legendarna kraina zasobna w złoto, poszukiwana bezskutecznie przez hiszpańskich konkwistadorów

epolet - naramiennik naszywany na mundur, często ozdabiane złotymi lub srebrnymi frędzlami

errare humanum est - (łac. - błądzić jest rzeczą ludzką) sentencja autorstwa Seneki Starszego

et tu, Brute, contra me? - łac. I ty, Brutusie, przeciwko mnie?

exodus - (gr. - wyjście) opuszczenie określonego obszaru przez jakiś lud pod wpływem silnego bodźca, np. wyjście Żydów z Egiptu z powodu brutalnego traktowania ich przez Egipcjan

fideizm - (z łac. fides - wiara) światopogląd religijny uznający prymat wiary nad rozumem i nauką.

Fin de siècle - (fr. - koniec wieku) tendencje dekadenckie w życiu społecznym, kulturze i literaturze końca XIX w.

fronda - opozycja funkcjonująca w ramach określonego stronnictwa lub partii politycznej

geocentryzm - inaczej teoria geocentryczna; dawna teoria głosząca istnienie nieruchomej Ziemi, znajdującej się w centrum, wokół której krążą inne planety, w tym Słońce; jej twórcą był starożytny naukowiec astronom, Ptolemeusz Klaudiusz

giaur - (tur. - niewierny) pogardliwa nazwa wszystkich chrześcijan, stosowana przez wyznawców islamu

glebae adscripti - (łac. - przypisani do ziemi) poddani chłopi pańszczyźniani, którzy bez zgody swojego pana nie mogli opuścić uprawianej ziemi

grażdanka - modyfikacja alfabetu, znanego jako cyrylica, wprowadzona w Rosji w XVIII w. (obowiązuje do dziś)

hadżdż - Czarnu Kamień; otoczony kultem kamień w świątyni Kaaba, będącej celem pielgrzymek muzułmanów

hanza - (niem. - stowarzyszenie) związek miast w średniowiecznej Europie, mającej na celu uzyskanie przywilejów handlowych; największe znaczenie odegrała w XIII-XVI w. Tzw. Hanza niemiecka, w której zasięgu były również takie miasta jak: Szczecin, Kołobrzeg, Słupsk, Elbląg, Gdańsk, Wrocław, Płock i inne

heliocentryzm - teoria astronomiczna, według której Słońce jest usytułowane w centrum Układu Słonecznego, zaś wszelkie inne planety, wraz z Ziemią, krążą wokół niego; głównym twórcą tej teorii był Mikołaj Kopernik

hiszpanka - potoczna nazwa epidemii grypy, która przyniosła śmierć kilku milionom ludzi w Europie w latach 1917-1918

„imperium zła” - określenie Związku Radzieckiego zastosowane przez prezydenta USA Ronalda Reagana w końcowej fazie „zimnej wojny”

indeks ksiąg zakazanych - wykaz ksiąg zakazanych (Index Librorum Prohibitorum), utworzony przez Kościół katolicki w dobie kontrreformacji, w którym umieszczano dzieła naukowe i teologiczne niezgodne z nauczaniem Kościoła

iperyt - bojowy gaz musztardowy, zastosowany na poluwalki przez Niemców w czasie I wojny światowej pod miejscowością Ypres (Belgia) w dniu 12 VII 1917 r.

kartel - związek przedsiębiorstw utworzonych w celu osiągania wysokich zysków, m.in. przez ustalenie przez producentów jednolitej ceny produktu, podziału rynków zbytu

katafalk - specjalne podwyższenie, używane w czasie nabożeństw żałobnych, na którym ustawiana jest trumna ze zwłokami

Klio - W grecko-rzymskiej mitologii muza historii

konfident - (łac. - zaufany) tajny współpracownik (agent) wywiadu określonego kraju lub policji, będący stałym źródłem informacji

kontusz - wierzchni strój noszony przez szlachtę polską, sięgający ziemi, zapinany od przodu i z rozciętymi rękawami

kreacjonizm - (z. łac. creatio - tworzenie) pogląd filozoficzno-religijny, według którego powstanie człowieka uwarunkowane jest wolą Boga, który jest stwórcą duszy ludzkiej

la belle epoque - (fr. - piękna epoka) nazwa przełomu kulturalnego, jaki nastąpił w Europie pod koniec XIX i napocz. XX w.

latopis - (ros. - rocznik) kronika spisywana w dawnej Rusi w XI-XV w., będąca głównym źródłem historycznym do badań dziejów tego kraju

Lebensraum - niem. przestrzeń życiowa

Lewant - (wł. - wschód) kraje położone na wschód od Europy, głównie państwa Bliskiego Wschodu, z którymi państwa europejskie prowadziły tzw. handel lewantyński

marchia - przygraniczne zgrupowanie kilku hrabstw utworzonych w czasach średniowiecza (np.. Marchia Brandenburska), na czele których stał margrabia

manumissio - w starożytnym Rzymie wyzwolenie niewolnika przez jego pana

Mazurek Dąbrowskiego - inaczej Pieśń Legionów Polskich we Włoszech; pieśń powstała w 1797 r.; aytorem tekstu był Józef Wybicki, zaś muzyka oparta była na tradycyjnej melodi ludowej (mazurek); w 1927 r. stał się polskim hymnem narodowym

metresa - dawniej kochanka króla lub możnowładcy

minaret - (arab. - miejsce, skąd pada światło) wieża usytuowana w pobliżu meczetu lub madrasy, z której muezin wzywa pobożnych muzułmanów na modlitwę

mojra - los, przeznaczenie, fatum wpływające na losy człowieka

neofita - (łac. - nowo nawrócony) człowiek przyjmujący nową wiarę, zwłaszcza chrześcijańską

nobilitacja - (łac. - uszlachcenie) procedura prawna polegająca na przyznaniu szlachectwa osobie, która do tej pory przebywała poza tym stanem społecznym; wraz z jej nadaniem określonej osobie nadawano herb; w Polsce prawo do jej przyznawania miał król

ochlokracja - (gr. - władza motłochu) zwyrodniała forma demokracji w niekturych państwach starożytnej Grecji; rządy były tam sprawowane przez prostych ludzi, nieprzygotowanych do pełnienia funkcji publicznych

opole - 1. związek terytorialny charakterystyczny dla rozwoju państwowości u Słowian, w którym kilka rodów (rodzin) wspólnie użytkowało ziemię; 2. jednostka podziału terytorialnego w Polsce w okresie Sredniowiecza

Ossolineum - księgozbiór utworzony przez Maksymiliana Ossolińskiego w 1817 r. we Lwowie; na jego powstanie przeznaczył on własne środki finansowe; obecnie funkcjonuje jako Zakład Narodowy im. Ossolińskich, pełniący rolę biblioteki i wydawnictwa naukowego

panteizm - pogląd filozoficzny utożsamiający bóstwo z całą przyrodą

pardon - dawny zwyczaj wojskowy polegający na darowaniu życia przeciwnikowi na polu bitwy

Paris vaut bien messe - (fr. - Paryż wart jest mszy) wypowiedź przypisywana królowi Francji Henruykowi IV, kiedy przechodził na katolicyzm

pastorał - symboliczna oznaka władzy biskupa i opata, w postaci długiej laski, zakończonej bogato zdobioną spiralą

peregrynacje - inaczej pielgrzymki; podruże o charakterze religijnym do określonych miejsc świętych, np. do Jerozolimy, Częstochowy, Fatimy

pikielhauba - hełm pruski

płacidło - środek płatniczy poprzedzający wprowadzenie monet, stosowany w gospodarce wczesnośredniowiecznych państw; za towary płacono m.in. kawałkami płótna, wyprawionymi skórkami zwierzęcymi, siekierkami itd.

poterna - podziemne chodniki służące do komunikacji w obrębie fortyfikacji

pręgierz - słup przeznaczony do wymierzania kary przestępcom w dawnych miastach

primogenitura - (łac. - pierworództwo) zasada prawna przyznająca pierwszeństwo w dziedziczeniu władzy lub majątku najstarszemu potomkowi w linii prostej

relief - inaczej płaskorzeźba; kompozycja rzeźbiarska umieszczona na elewacji budynku, wykonywana zazwyczaj techniką rzeźbiarską lub odlewniczą

repatriacja - łac. - powrót do ojczyzny

ryngraf - wypukła blacha z wytłoczonym na niej herbem lub wizerunkiem Matki Boskiej; w średniowieczu noszone były na szyi przez rycerzy

seniorat - zasada wprowadzona przez Bolesława Krzywoustego, według której panującym (seniorem) miał być każdorazowo najstarszy przedstawiciel Piastów

symonia - inaczej świętokupstwo; kupowanie ważnych urzędów kościelnych i godności w Kościele katolickim za określoną sumę pieniędzy

szafot - drewniane podwyższenie, na którym kat miejski wykonywał egzekucje skazańców

Szczerbiec - miecz koronacyjny polskich królów, stosowany od 1320 r., tj. od koronacji Władysława Łokietka

Szoah - (hebr. - zagłada) używane przez Żydów określenie zagłady narodu żydowskiego, traktujące ją w kategoriach religijnych

włóka - dawna miara powierzchni odpowiadająca 18 ha

zek - potoczne określenie więźnia w sowieckim łagrze

żupy - kopalnie w okresie staropolskim zajmujące się wydobywaniem soli oraz srebra i ołowiu

7

---