Filozofia - słownik pojęć
Agnostycyzm - sceptyczny kierunek negujący lub ograniczający możliwość poznania rzeczywistości zwłaszcza zachodzących przyczynowych, w niej związków prawidłowości i praw jej rozwoju.
Aksjologia - nauka o wartościach, teoria wartości; zajmuje się badaniem natury wartości, ustalaniem norm i kryteriów wartościowania.
Altruizm - postawa wyrażająca się w bezinteresownej trosce o dobro innych ludzi, w postępowaniu nie kierującym się własnym interesem, przeciwieństwo egoizmu.
Amoralizm - pogląd etyczny negujący obowiązywanie jakichkolwiek norm i nakazów moralnych oraz słuszność oceny czynów ze względu na ich wartość moralną.
Anamneza - u Platona proces przypominania sobie wrodzonej wiedzy.
Antropomorfizm - przypisywanie tworom przyrody ludzkich cech psychicznych i wrażeń zmysłowych.
Antropologia - dziedzina filoz. rozważań nad miejscem człowieka w rzeczywistości społ. - hist. oraz społ. współżyciem i współdziałaniem ludzi; marksistowska antropologia oparta jest na materializmie hist.
Aprioryzm - pogląd w/g którego istnieje wiedza aprioryczna niezależna od doświadczenia (apriori) i niewymagająca uzasadnienia w nim; występuje m.in. w Kantyzmie.
Aposterioryzm (empiryzm metodologiczny) pogląd, przeciwstawny aprioryzmowi w/g którego poznanie jest zależne od poprzedzającego je doświadczenia i w nim tylko znajduje uzasadnienie. Przedstawiciele: Bacon, Mill i filozofia marksistowska.
Atomizm - pogląd w/g którego wszelkie całości dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia dotyczące ich elementów składowych.
Aweroizm - kier. filoz. europ. XIII w. głosił rozdział nauki i polityki od teologii i kościoła.
Deizm - kier. filoz.-teol. odrzucający bezpośrednie kierownictwo światem przez Boga uważanego jedynie za Stwórcę i Prawodawcę.
Determinizm - pogląd w/g którego każde zjawisko (zdarzenie) jest jednoznacznie i nieuchronnie wyznaczone przez ogół warunków w jakich występuje; też twierdzenie, że wszelkie zjawiska podlegają prawidłowościom ogólnym prawom rozwoju; d. łączy się z materializmem; na stanowisku d. stoi f. marksistowska.
Dialektyka - 1. w staroż. - sztuka dyskutowania, zwłaszcza umiejętność dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przez przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika 2. średniowiecze - inna nazwa logiki
3. w filoz. nowożytnej od czasów Hegla - teoria rzeczywistości i metoda jej poznawania polegająca na rozpatrywaniu zjawisk w powiązaniu ruchu i rozwoju; przeciwieństwo metafizyki.
Dogmatyzm - bezkrytyczne przyjmowanie pewnych poglądów, uznawanie ich za prawdy ostateczne jedynie na zasadzie autorytetu lub ślepej wiary, bez liczenia się z doświadczenie i praktyką społeczną oraz zdobyczami nauki.
Dualizm - dwoistość, istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, nurtów pierwiastków, zasad działania lub poznania.
Dychotomia - dwudzielność, dwuczłonowość.
Dynamizm - pogląd w/g którego przyroda (materia) jest z natury swej aktywna i zmienna, podlega ciągłemu ruchowi i rozwojowi, a jej obiektem oddziałują na siebie wzajemnie.
Egzystencjalizm - współczesny kier. filoz. w/g którego przedmiotem badań filoz. są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie „lęku i beznadziejności istnienia" (pesymizm).
Empiriokrytycyzm - pozytywistyczny kier. z XIX przez XX w. stworzony przez E. Macha w/g którego cała rzeczywistość jest zespołem psychofiz. wrażeń ludzkich; w konsekwencji przedstawiciele e. dochodzili do subiektywnego idealizmu.
Egoizm - głoszony przez Epikura, postawa wyrażająca się postępowaniem mającym na celu realizację własnego dobra.
Eklektyzm - łączenie w jedną, często niespójną całość różnych teorii, poglądów, tez i pojęć filoz.
Empiriokrytycyzm - pozytywistyczny kier. w/g którego cała rzeczywistość jest zespołem psychofiz. wrażeń ludzkich.
Empiryzm - datujący się od starożytności kier. w teorii poznania, który głosi, że źródłem poznania jest doświadczenie: zmysłowe.
Epikureizm -stworzona przez Epikura filoz. życia szczęśliwego (jak tożsamego z życiem moralnym) w/g której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksję)
Epikurejczycy - Lukrecjusz, Horacjusz, Epkur, Zenon z Sydonu.
Epistemologia - w ogólnym znaczeniu teoria poznania w ścisłym znaczeniu teoria wiedzy naukowej.
Estetyka - 1. nauka o pięknie zajmująca się badaniem wartości artystycznych oraz ocen artystycznych dociekająca przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i ocen. 2. Ogólna teoria sztuki badająca treści i formy dzieł artystycznych.
Etologia - u S. Milla nauka o „tworzeniu się charakteru"; współcześnie określenie etyki opisowo wyjaśniającej.
Etyka - 1. Ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społ. lub konkretny ich system. 2. Nauka o moralności ustalająca dyrektywy moralnego postępowania - w aspekcie normatywnym, podejmująca opis, analizę i wyjaśnienie rzeczywiście istniejącej moralności.
Eudajmonizm - pogląd w etyce w/g którego najważniejszą wartością i celem oraz motywem postępowania ludzi powinno być szczęście osobiste lub społeczne.
Fenomenalizm - pogląd w/g którego poznaniu są dostępne tylko zjawiska, istota rzeczy zaś jest niepoznawalna; przeciwstawia się realistycznej koncepcji wiedzy i poznania.
Filozofia - historycznie zmienna pod względem zakresu i treści, dziedzina ogólnych rozważań na temat istoty i struktury bytu (ontologia), źródeł i prawomocności ludzkiego poznania (teoria poznania), zasad wartościowania sensu życia, sposobu godnego jego prowadzenia (f. człowieka, etyka)itp. zagadnień dotyczących poglądu na świat i miejsca człowieka w świecie; bliższe określenie zakresu i treści filoz. możliwe jest tylko na gruncie określonego kier. filoz. i wiąże się z przyjęciem określonej koncepcji.
Finalizm - pogląd dopatrujący się celowości w przyrodzie w rozwoju świata, w porządku praw naturalnych, w szczególności pogląd w/g którego rozwój rzeczywistości przyrodniczej i społecznej zmierza do realizacji jakiegoś ostatecznego celu (Platon, Arystoteles)
Formalizm - stanowisko w/g którego forma jest czynnikiem decydującym o wartościach poznawczych, etycznych, estetycznych itp.
Hedonizm - doktryna etyczna w/g której przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i głównym motywem postępowania ludzi; stworzony przez cyrenaików, podjęty przez epikurejczyków następnie przez filozofów odrodzenia i oświecenia, przekształcony w utylitaryzm.
Hilemorfizm - bronił jedności ludzkie natury i przeciwstawiał się rozrywaniu duszy i ciała, dualistycznemu rozumieniu człowieka.
Hilozoiści - życie mają za nieodłączne od materii (Tales)
Historiozofia - filoz. historii; dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem historii statusem praw hist. itp. Historiozofia została wyodrębniona od czasów Hegla; marksizm odrzucając historiozofię bada jej problematykę w ramach materializmu hist.
Humanizm - postawa intelektualna i moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości moralnych.
Idealizm - przeciwstawny materializmowi kierunek, w/g którego duch (idea, myśl, świadomość) jest pierwotny, zaś materia (byt, substancja, rzecz) wtórna. W ontologii idealizm wyraża się w tezie, że przyczyną wszelkiego bytu jest duch myśl (świadomość), zaś materia jest bądź stworzona (np. w/g filoz. chrześ.), bądź w ogóle nie istnieje. Są dwa rodzaje: Obiektywny (metafizyczny) oraz subiektywny (teriopoznawczy)
.Idealizm obiektywny - kier. w/g którego pierwiastek idealny istnieje w świecie obiektywnie, samoistnie i niezależnie; przedstawiciele: Platon, Hegel i Leibniz.
Idealizm subiektywny - kier. w/g którego rzeczywistość jest treścią świadomości (konstrukcją myślową, zespołem wrażeń) podmiotu (umysłu) poznającego. Przedstawiciele:Hume, Bergson.
Iluminizm - pogląd teoriopoznawczy głoszony przez kier. fioloz.-relig. w/g którego źródłem poznania jest oświecenie umysły przez Boga (Augustyn)
Imperatyw kategoryczny - bezwarunkowy nakaz moralny; formalny, powszechnie ważne prawo, którego człowiek powinien przestrzegać, by spełnić „Ogólnoludzką powinność", norma moralnego postępowania.
Intelektualizm - pogląd przypisujący intelektowi podstawowe, a nawet wyłączne znaczenie w procesie poznania i pomijający lub negujący rolę praktyki w działalności praktyki poznawczej człowieka.
Irracjonalizm - przeciwstawny racjonalizmowi skrajnie idealistyczny pogląd w/g którego istnieje wiedza nie dająca się słownie sformułować lub sprawdzić.
Koło wiedeńskie - grupa filozofów i uczonych (Carnap, Godel, Poper), głosząca program walki z metafizyką, postulaty empiryzmu i fizykalizmu; poglądy filoz. zapoczątkowane przez koło wiedeńskie noszą nazwę neopozytywizmu.
Konwekcjonalizm - kier. w/g którego twierdzenia i teorie nauk są konwekcjami przyjętymi ze względu na ekonomię myślenia wygodę.
Krytycyzm - postawa umysłowa, przeciwstawna dogmatyzmowi, postulująca kontrolę prawdziwości i zasadności twierdzeń przed ich uznaniem; stanowisko Kanta w/g którego teoria poznania musi wyprzedzać inne dociekania filoz.
Liberalizm - przekonanie, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest motorem społ. postępu, którego całością rządzi zasada autoregulacji, przynosząca ogólną pomyślność w wyniku starć i kompromisów interesów jednostkowych.
Logika - dyscyplina obejmująca logikę formalną, semantykę i symptatykę, naukę o istocie prawdy i fałszu, teorię różnych typów rozumowań (zwłaszcza dowodzenia, wnioskowania, wyjaśniania i uzasadniania), pewne zagadnienia techniki pracy umysłowej, metodologii nauk i erystyki.
Marksizm - stworzony przez Marksa i Engelsa, rozwinięty przez Lenina system poglądów filozoficznych, ekonom. i społ. - polit. stanowiący podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii międzynarodowego rewolucyjnego ruchu robotniczego zawiera ideowy program walki z kapitalizmem.
Materializm - Kier. filoz. wychodzący z założenia, że swej natury jest materialny, że materia jest pierwotna a świadomość wtórna przy czym istotną cechą materii jest jej rozciągłość w przestrzeni w czasie i związany z tym ruch.
Materialiści: Atomiści: Demokryt, Arystoteles, Stoicy, epikurejczycy, Hobbes, Hegel, Feuerbah, Marks.
Metafizyka - dyscyplina filoz. nauka o pierwszych zasadach bytu, teoria bytu, ontologia, ujmowanie rzeczywistości, przeciwstawne dialektyce.
Metody poznania - dot. sposobu poznania prawdy:
~ sensualizm - przy pomocy zmysłów,
~ relatywizm - nie ma prawdy powszechnej,
~ praktycyzm - prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawą drugiego o tyle tylko o ile jest bardziej użyteczna praktycznie,
~ konwekcjonalizm - pewne prawdy uchodzą za powszechne i jest to wynikiem umowy.
Mistycyzm - pogląd filoz. real. uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej za pomocą ekstazy ze światem nadnaturalnym np. z bóstwem.
Monikeizm - cechą tej nauki była teza o istnieniu przed wiekami światłości i ciemności. Światłość to Bóg i od niego pochodzi to co dobre: powietrze, światło, woda; Ciemność to Szatan, czyli zło.; daje ogień, noc, wiatr i dym. Między nimi nastąpiła wojna dobrych i złych pierwiastków. Doprowadziło to do tego, że świat jest rozdarty.
Monizm - pogląd w ontologii w/g którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna; rozróżnia się monizm materialistyczny przyjmowany przez f. marksistowską lub spirytualistyczny.
Naturalizm - stanowisko dążące do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczące ogół zjawisk działaniem praw przyrody; jedna z głównych form przejawienia się stanowiska materialistycznego wchodzi w skład ewolucjonizmu.
Nominalizm - jedno z głównych stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemu; neguje istnienie realnych odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji, praw nauki) uznając istnienie jedynie przedmiotów konkretnych.
Obiektywizm - postawa umysłu zwrócona ku światu zew. i przekonanie, że rzeczy zew. są nam dane bezpośrednio niż wew., przeciwstawiał się subiektywnej postawie mistyków i agustynistów
Ontologia - teoria bytu, dział zajmujący się badaniem charakteru i struktury rzeczywistości; tradycyjnie nauka o bycie, prowadząca dociekania nad naturą wszystkiego cokolwiek istnieje.
Panteizm - pogląd filoz.relig. utożsamiający Boga z przyrodą przeciwstawny tej zmowie (Spinoza)
Perfekcjonizm - stanowisko etyczne przyjmujące doskonałość osobistą za najwyższe dobro moralne a dążenie do jej osiągnięcia za wyznacznik moralnego postępowania; wiąże się z rygoryzmem moralnym.
Personalizm - koncepcje przyjmujące za punkt wyjścia problematykę osobowości.
Pluralizm - pogląd przeciwstawny monizmowi w/g którego w rzeczywistości lub w poznaniu istnieje wiele różnych, niezależnych od siebie podstawowych elementów - substancji zasad, czynników, sił itp.
Pozytywizm - postulował uprawnianie poznania nauk, tj opartego na faktach doświadczenia oczyszczenie wiedzy z wszelkiej metafizyki, negację wartości poznawczej ocen i norm program jedności metodologicznej nauk. (Spenser i Conte i Mill)
Racjonalizm - 1. Przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz okoliczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu. 2. kier.filoz. - przeciwstawny empiryzmowi - upatrujący w rozumie głównie źródło poznania i kryterium jego wartości (prawdy) oraz przyjmujący istnienie poznania niezależnego od doświadczenia i możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy; głów przedst.:Platon, Spinoza, Laibnitz, Kant.
Realizm - pojęciowy jedno z gł. stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne nominalizmowi; uznaje realne istnienie odpowiedników pojęć ogólnych zwanych uniwersaliami.
Realiści - Platn, św. Augustyn, Alzelm i Comte.
Relatywizm - pogląd w/g którego określone lub wszelkie wartości mają charakter względny; jest przeciwieństwem absolutyzmu.
Rygoryzm moralny - stanowisko w etyce uznające wypełnienie obowiązku za jedyny cel słusznego moralnie postępowania (Kant); surowe bezwzględne wypełnianie norm moralnych.
Sceptycyzm - stanowisko, odrzucająca możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu.
Sceptycy Pirron, Tymon, Arezylaos, Karneades, Lakides, Szkot, Bacon, Pascal.
Scholastyka - okres w f. odznaczający się dominacją problematyki religijnej i ustaloną metodą rozważań filoz. Gł kier. albertyzm, tomizm, skotyzm, okhamizm.
Scjentyzm - pogląd związany z empiryzmem, pozytywizmem i przyrodniczym materializmem, w/g którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można tylko uzyskać przez poznanie nauk tj oparte na konkretnych osiągnięciach poszczególnych dyscyplin naukowych.
Sensualizm - pogląd w/g którego źródłem poznania wiedzy są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość, idealizm subiektywny; przedstaw. Hume, emiriokrytycy
Stoicyzm - 1. doktryna zwł. etyczna, staroż. szkoły stoików; głoszącej w filoz. przyrody materializm, w etyce - życie zgodne z rozumem i opanowaniem namiętności, rozwijającej logikę zdań 2. postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wew. i hartu ducha, opanowania w trudnych sytuacjach życiowych.
Stoicy - Chryzyp, Zenon z Kiton, Seneka, Marek Aureliusz, Epiktet,
Synkretyzm - łączenie w jedno (nie spójną) całość różnych często sprzecznych poglądów religijnych, filoz., społ., i inne.
Światopogląd - zespół ogólnych przekonań dot. natury świata, społ., miejsca człowieka w świecie jego zadań w społ. i sensu życia, wyznaczający postawy i działania ludzi.
Teocentryzm - pogląd uznający Boga (RELIGIĘ) za najwyższą wartość czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa.
Teologia - dyscyplina normatywna dot. Boga, bogów, powstająca na gruncie danej religii podejmująca wykład, interpretację i obronę jej twierdzeń i zasad; najbardziej rozwinięta jest teologia chrześcijaństwa.
Tomizm - kier. filoz. stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa; 1879 - uznany za oficjalną doktrynę kat. kościoła; współczesna odmiana neotomizm jest kierunkiem dominującym w teologii i filozofii katolickiej. Najważniejszymi własnościami tomizmu są: dualizm Boga i świata, hilemorfizm, obiektywizm, empiryzm, uniwersalizm, realizm, intelektualizm, czyli pierwszeństwo intelektu w poznaniu i działaniu.
Uniwersalizm - całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami; przeciwieństwo indywidualizmu.
Utylitaryzm - pogląd w etyce XVIII - XIX w. w/g którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej lp ludzi; przedstawiciele: Bentham, J. Mill, J.S. Mill
Wariabilizm - teoria powszechnej zmienności Heraklita.
Woluntaryzm - stanowisko w/g którego głównym czynnikiem poznania i istotą bytu jest wola.