Abstrakcja - najogólniejsze pojęcia, np. pojęcia cech i relacji, kategorie, ogólne prawa naukowe i teorie, przedmioty oderwane, powstałe w rezultacie czynności abstrahowania, tj. myślowego wyodrębniania pewnych cech danego przedmiotu, istotnych ze względu na założony cel, pomijania zaś nieistotnych dla tego celu.
Adiafora - sprawa o charakterze obojętnym, które pod względem moralnym można różnorako interpretować.
Akatalepsja - według starożytnych sceptyków - niepojętość świata, niemożliwość uzyskania kryterium prawdy.
Akt - w pojęciu ogólnym - urzeczywistnienie możliwości istnienia.
Alienacja - wyobcowanie - proces, w którym wytwory społecznego współdziałania ludzi zaczynają się wyodrębniać od swych wytwórców i przeciwstawiać się im jako samodzielna rzeczywistość, nie poddająca się kontroli człowieka.
Adekwatny - zgodny z czymś, całkowicie odpowiadający; w teorii poznania - sądy prawdziwe, odzwierciedlające rzeczywistość.
Aksjomat - punkt wyjścia, główne założenie jakiejś dziedziny wiedzy nie poparte lub nie wymagające dowodu.
Antecedens - zdarzenie mające poprzednio miejsce.
Antycypacja - zjawisko wyprzedzające częściowo lub całkowicie swój normalny przebieg - poglądy, twierdzenia nie udowodnione jeszcze w okresie ich ogłaszania, ale znajdujące potwierdzenie w kolejnym rozwoju nauki.
Antynomia - sprzeczność między dwoma sądami, z których każdy wydaje się być uzasadniony.
Aponia - bezbolesność ciała.
Ataraksja - w filozofii starożytnej - zupełny spokój ducha zapewniający szczęście, obojętność wobec niezależnego od ludzi losu i cierpienia, niepoddawanie się namiętnościom.
Atrybut - cecha istotna i konieczna, nieodłączna własność przedmiotu, bez której nie mógłby on istnieć i od której nie można abstrahować bez zniekształcenia naszego pojęcia.
Byt - podstawowa kategoria ontologiczna, oznaczająca "wszystko cokolwiek istnieje", wprowadzona w starożytnej filozofii jako pojęcie przeciwstawne zmianie, stawaniu się, niebytowi.
Całość - układ, który podlega prawidłowościom nie dającym się wywnioskować z prawidłowości rządzących każdą jego częścią z osobna, a którego poszczególne części mają własności zdeterminowane przez cechy całego układu. Pojęcie całości występuje pod różnymi nazwami, np. postać, organizm, struktura itp.
Czas - jedna z podstawowych form bytu materii (atrybut materii). Zwykle jest rozumiany jako: chwila, punkt czasowy (wspólna własność zdarzeń równoczesnych); okres odcinek, interwał czasowy (zbiór chwil); trwanie, długość okresu; wszechogarniające trwanie rzeczywistości (zbiór okresów czasowych). Znany jest spór o charakter czasu: absolutny - bez względu na jakikolwiek układ odniesienia i niezależny od przebiegu zjawisk (I. Newton), czy względny - zależny od danego układu odniesienia, przy czym zjawiska pozostają ze sobą w różnych stosunkach czasoprzestrzennych (G.W. Leibnitz, A. Einstein).
Deliberacja - rozmyślanie.
Dobro - wartość oceniana dodatnio, stanowiąca przedmiot i cel ludzkich dążeń i pragnień lub wszystko to, czemu wartość taka jest przypisywana - przeciwieństwo zła.
Doświadczenie - kategoria teoriopoznawcza, oznaczająca całokształt procesu postrzegania rzeczywistości. Doświadczenia zewnętrzne - zespół wrażeń, zmyslowych i doświadczenie wewnętrzne - czyli zespół przeżyć i wrażeń psychicznych (myślenie, rozumowanie) doznanych w toku poznania.
Egzystencja - kategoria filozoficzna, oznaczająca indywidualny sposób istnienia, właściwy jedynie człowiekowi, jako twórcy własnej istoty. Oznacza też istnienie, byt, bytowanie.
Epigon - (gr. epigonos 'potomek') naśladowca, mierny następca utalentowanych poprzedników; kontynuator nieaktualnych idei, kierunków w literaturze, sztuce, filozofii.
Erystyka - sztuka prowadzenia sporu, dyskutowania, obejmująca przekonywanie innych o prawdziwości przedstawionych im poglądów oraz nakłaniania przeciwników do zaleconego im postępowania, często uciekająca się do rozumowań z pozoru tylko poprawnych.
Fenomen - zjawisko fizyczne lub psychiczne będące przedmiotem poznania doświadczalnego, bądź rzadkie, niezwykłe zjawisko, rzecz wyjątkowa, osoba niezwykła, osobliwość.
Forma - według Arystotelesa - istota pojęciowa przedmiotu, w odróżnieniu od materii jako nieokreślonego podłoża zjawisk, według Kanta - wkład umysłu do poznawanego przedmiotu, np. przestrzeń i czas w materializmie dialektycznym - zewnętrzna powłoka zjawisk, sposób ich przejawiania się, nierozdzielnie związane.
Gnoza - termin filozofii hellenistycznej (II-III w. n.e.), oznaczający teozoficzną, religijno-filozoficzną wiedzę wyższego stopnia, dostępną jedynie wtajemniczonym, przeciwstawiana wierze ludzi prostych.
Heteronomia - niesamodzielność - podporządkowanie się obcym, niewłasnym normom i prawom.
Hipoteza - przypuszczenie - w nauce nie w pełni uzasadnione twierdzenie, wymagające sprawdzenia i potwierdzenia.
Idea - istota rzeczy, przedmiot idealny, pierwowzór rzeczy, zasada wszelkiego bytu i forma odbicia fragmentu rzeczywistości w świadomości ludzkiej.
Ideologia - całokształt poglądów dotyczących świata i społeczeństwa uwarunkowany życiem i interesami określonej klasy (grupy, warstwy) społecznej. Ideologia jako klasowo uwarunkowane odzwierciedlenie życia społecznego służy utrwalaniu, przekształcaniu lub obalaniu określonych stosunków społecznych.
Indukcja - wyprowadzenie twierdzeń ogólnych z twierdzeń jednostkowych - wnioskowanie od szczegółu do ogółu.
Istota - esencja - kategoria filozoficzna o niesprecyzowanym sensie, występująca w wielu różnych znaczeniach, z których metodologicznie najdonioślejsze jest pojęcie istoty rzeczy.
Jakość - kategoria filozoficzna oznaczająca w sensie ogólnym - właściwość, rodzaj, gatunek, wartość danego przedmiotu (zjawiska), w znaczeniu zaś ściślejszym - cechę lub zespół cech odróżniających dany przedmiot od innych.
Kontemplacja - proces biernego poznawania rzeczywistości przez jednostkę. Według doktryn mistycznych; środek najdoskonalszego poznania lub najwyższy rodzaj poznania, polegający na oglądzie intuicyjnym.
Kanony Milla - sformułowane w 1843 r. przez J.S. Milla tzw. schematy wnioskowania indukcyjnego, pozwalające ustalać związki przyczynowe między występowaniem zjawisk różnego rodzaju; - kanon jednej zgodności - jeżeli zjawisko A występuje zawsze wspólnie ze zjawiskiem B lub je poprzedza, to A jest prawdopodobnie przyczyną B,
- kanon jednej różnicy - gdy ponadto przy braku A nie występuje B,
- kanon zmian towarzyszących - dotyczy przypadku, gdy badane zjawiska występują z różnym nasileniem.
Logos - z greckiego = słowo, pojęcie, nauka;
- według Heraklita - powszechna prawidłowość świata,
- według Arystotelesa - rozum, pojęcie,
- według Stoików - przeznaczenie, rozum świata,
- według Hegla - pojęcie, rozum absolutny.
Mistyka - mistycyzm - prąd religijno-filozoficzny uznający możliwość bezpośredniego, nadzmysłowego zjednoczenia duszy ludzkiej ze światem nadnaturalnym.
Monada - według filozofów elementarny składnik rzeczywistości, najmniejsza jednostka metafizyczna, składnik wszechświata. Pitagorejczycy twierdzili, że jest jednostką matematyczną będącą podstawą wszechświata. Według Leibniza - substancja niematerialna, niepodzielna, niedostępna żadnym oddziaływaniom zewnętrznym.
Moralność - całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy społecznej, oceniany (oparty) według jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych.
Natura - pojęcie rozumiane jako obiektywna rzeczywistość (zwłaszcza przyroda) - w przeciwstawieniu do społeczeństwa, lub całokształt wytworów przyrody - w przeciwstawieniu do wytworów świadomej działalności człowieka.
Noetyka - z gr. noetikos - zdolny do myślenia - teoria poznania.
Norma - u filozofów, wszelka wypowiedź dotycząca tego, co "powinno być", w szczególności zaś wyrażająca wskazanie (zalecenie, dyrektywę) określonego sposobu postępowania w określonej sytuacji.
Ontologia - podstawowy, obok teorii poznania dział filozofii zajmujący się teorią bytu. Nauka, której zadaniem są dociekania nad naturą wszystkiego cokolwiek istnieje, zarówno w sferze realnej (przedmioty, zdarzenia), jak też idealnej (pojęcia ogólne, wyabstrahowane od przedmiotów cechy).
Ortodoksja - ścisła wierność doktrynie (zwłaszcza religijnej), prawowierność, rygorystyczne przestrzegania jakichś zasad.
Panlogizm - idealistyczna teoria tożsamości bytu i myślenia (głoszona przez Hegla), według której cały rozwój przyrody i społeczeństwa stanowi etap logicznego rozwoju myśli, a poszczególne zjawiska i zdarzenia są koniecznymi momentami tego rozwoju.
Piękno - jedna z podstawowych kategorii estetyki, pojmowana na ogół jako pozytywna (niekiedy naczelna) wartość estetyki przedmiotu, zdarzenia itp., odbierana zmysłami lub psychologicznie.
Postęp - proces kierunkowych przemian, w toku którego dokonuje się przechodzenie obiektów (zjawisk, układów) danego rodzaju ku formom lub stanom wyższym, doskonalszym pod określonym względem.
Potencja - według Arystotelesa - to, co możliwe lub to, co dopiero powstanie w odróżnieniu od tego, co rzeczywiste lub od tego, co już powstało i jest.
Poznanie - jedna z podstawowych kategorii filozofii, oznaczająca zarówno społeczno-historyczny proces zdobywania wiedzy o rzeczywistości, czyli czynności, akty poznawcze, jak i rezultat tego procesu, jego wytwór, w postaci systemu zdań, twierdzeń, praw naukowych.
Praktyka - jedna z podstawowych kategorii filozofii, oznaczająca całokształt społeczno-historycznej materialnej działalności ludzi, w toku której przeobrażają oni rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, dostosowując ją do swoich potrzeb, a także przekształcają sami siebie.
Prawda - w definicji klasycznej - zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy; w definicji nieklasycznej - zgodność z jakąś uznaną zasadą lub normą.
Prawidłowość - obiektywne, stale powtarzające się związki lub relacje cech i zdarzeń (stanów rzeczy, procesów) zachodzących w rzeczywistości.
Przeciwieństwo - kategoria dialektyki odnosząca się do procesów, jakie zachodzą w rzeczywistości, oznaczająca współwystępowanie i ścieranie się przeciwstawnych tendencji, sił w zjawiskach i procesach (ich współistnienie pociąga za sobą ich wzajemne przeciwdziałanie).
Przestrzeń - jedna z podstawowych obok czasu, form istnienia materii, całokształt obiektywnych stosunków, tj. ich wzajemnego rozmieszczenia (odległości), ich rozmiarów i kształtów, określonych przez rozkład materii w ruchu.
Przyczyna - sprawczy i pierwszy w czasie człon związku przyczynowo-skutkowego, czynnik wywolujący w sposób konieczny lub przypadkowy, bezpośrednio lub pośrednio, dane zjawisko (ruch, zmianę) jako swój skutek.
Przypadek - zdarzenie lub zjawisko, które zachodzi wskutek dzialania przyczyn ubocznych (nieistotnych) i z tego względu nie da się przewidzieć na podstawie znanych praw naukowych i doświadczenia. Przy masowym powtarzaniu się zdarzeń przypadkowych ich przypadkowość zanika, występowanie ich zaczyna ujawniać prawidłowość, dającą się ująć w prawa ogólne.
Psychoanaliza - koncepcja teoretyczna, wyjaśniająca strukturę, funkcjonowanie i rozwój osobowości człowieka, polegająca na odkrywaniu, interpretacji i rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów emocjonalnych człowieka.
Psychologizm - stanowisko związane z idealizmem subiektywnym, sprowadzające rzeczywistość do zjawisk psychicznych.
Racja - zdanie, którego prawdziwość stanowi warunek wystarczający do uznania prawdziwości innego zdania.
Realizm - kategoria z zakresu estetyki, odnosząca się w zasadzie do prawdy artystycznej w odtwarzaniu rzeczywistości przez dzieła sztuki.
Reifikacja - urzeczowienie, uprzedmiotowienie, kategoria antropologii filozoficznej oznaczająca utrwalenie idei, myśli, pracy, czynu człowieka w wytworach materialnych, stanowiących byt od niego niezależny.
Rozwój - wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu, wskazujące stwierdzalne zróżnicowanie się obiektu pod określonym względem.
Ruch - nieodłączny atrybut materii, determinujący zmienność i rozwój rzeczywistości. Zmiana położenia obiektu materialnego w przestrzeni lub względem danego układu odniesienia.
Sceptycyzm - stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej.
Strukturalizm - postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury badanych zjawisk, a nie na ich genezę lub funkcję.
Subiekt - osoba poznająca i działająca, przeciwstawiona światu zewnętrznemu jako przedmiotowi poznania.
Sublimacja - jeden z nieświadomych mechanizmów obronnych osobowości, polegający na przesunięciu popędu z celu, którego nie można zrealizować, na inny zastępczy obiekt lub czynność, nie wywołujące zagrożenia ze względu na ich społecznie aprobowany charakter.
Substancja - byt samoistny istniejący niezależnie (sam przez się) lub to czemu przysługują pewne cechy, ale czego nie można niczemu przypisać jako cechy, także rzecz, przedmiot mający własności, obiekt materialny lub trwałe, niezmienne podłoże wszelkich cech i przemian, odpowiednik substratu.
Substrat - tworzywo, podłoże wszelkich rzeczy i zjawisk.
Synkretyzm - łączenie w jedną całość różnych, często nawet wzajemnie sprzecznych poglądów religijnych, społecznych i filozoficznych.
Świadomość - stan czuwania, orientacji w tym, co się dzieje, najwyższy poziom rozwoju psychicznego charakterystyczny dla człowieka - zdolność umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości.
Tabula rasa - według Locke'a - pierwotny stan umysłu ludzkiego, pozbawionego jakichkolwiek idei czy zasad wrodzonych (gdyż wszelka wiedza może pochodzić wyłącznie z doświadczenia).
Teoria poznania - epistemologia, gnoseologia - podstawowy, prócz ontologii dział filozofii zajmujący się analizą procesów poznawczych, tj. procesów zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Klasyczne zagadnienia to: - istota i struktura poznania,
- przedmiot i granica poznania,
- źródła poznania,
- historyczne, społeczne, psychologiczne i inne uwarunkowania działalności poznawczej człowieka,
- metody uzasadniania wiedzy,
- kryteria prawdziwości poznania i teorii prawdy.
Utopia - (z greckiego ou - "nie", topos - "miejsce", czyli "miejsce, którego nie ma"), nazwa wywodząca się z dzieła T. More'a Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii (1516, wydanie polskie 1947), które ukazywało obraz idealnie zorganizowanego społeczeństwa.
Utylitaryzm - koncepcja etyczna filozofów XVIII-XIX w., zgodnie z którą najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być "największe szczęście największej liczby ludzi".
Witalizm - koncepcja filozoficzna, zakładająca istnienie w organizmach niematerialnej siły - tzw. siły życiowej (vis vitalis) - kierującej ich funkcjami i rozwojem (ostatecznie odrzucona).
Werbalizm - termin używany dla określenia słownych metod nauczania, w których dominuje przekazywanie gotowych wiadomości za pomocą słowa mówionego i pisanego oraz pamięciowe przyswajanie ich przez uczniów.
Weryfikacja - sprawdzenie prawdziwości.
Woluntaryzm - tendencja do akcentowania istnienia w psychice ludzkiej woli i traktowania jej jako motoru ludzkich poczynań.
Znaczenie - termin wieloznaczny, rozumiany jako twór psychiczny, przedstawienie (idea, myśl) powiązane z formą znaku (np. dźwięk, kształt słowa) na zasadzie praw kojarzenia.