Stępień: Poznanie jest warunkiem i narzędziem sprawnego działania: czynności ludzkie są nieprzypadkowo skuteczne tylko dzięki odpowiedniemu poznaniu. Poznanie jest warunkiem samookreślenia, względnej autonomii osoby, jest sposobem bytowania: dzięki niemu człowiek przyswaja sobie świat, w którym żyje, rozszerza się o to co go transcenduje(przekracza).
Poznanie jest faktem tak podstawowym, że aż trudno go określić, bowiem wtedy musi ono ująć samo siebie. Spełnia zasadniczą rolę w byciu przez człowieka człowiekiem, albowiem w pewnym sensie decyduje o jego człowieczeństwie. Starożytni zwrócili uwagę na ludzki, czyli rozumny sposób poznawania, jako na zasadniczy czynnik bytu ludzkiego odróżniającego go od reszty przyrody. Wyraża to najmocniej klasyczna definicja człowieka jako zwierzęcia rozumnego, a więc posiadającego rozum, który przewyższa wszystkie byty natury i nad nimi panuje. Człowiek poznaje dzięki rozumowi nawet gdy robi tzw głupstwa. Człowiek pozostaje w relacji poznawczej do świata i samego siebie do tego stopnia, że aż mówi się, iż to poznanie jest jego sposobem bycia w świecie. Człowiek rodząc się nic nie wie, wszystkiego musi poznać i się nauczyć. Tym co rozpoczyna poznanie jest bezpośredni kontakt podmiotu poznającego - na bazie zmysłów, z danym przedmiotem. W wyniku owego kontaktu powstaje w umyśle człowieka pojęcie danego przedmiotu. To pojęcie to nic innego jak ujęta treść przedmiotu, czyli ujęcie tego, czym on jest.
Poznanie potoczne służy celom praktycznym. Jest to zlepek różnych ujęć i punktów widzenia w której akcentowane są teorie i aspekty w zależności od potrzeb i okoliczności danego momentu dochodzą do głosu motywy poznawcze, emocje. Zabrać głos może każdy normalny, dorosły człowiek.
Niedoskonałe, bo zmienne, niepewne i służące wprost działaniu.
Poznanie naukowe służy celom teoretycznym. Dotyczy określonego przedmiotu rozważanego zawsze w określonym aspekcie. Świadomie i systematycznie je eliminuje ponieważ nie pełnią one funkcji poznawczych a mogą łatwo zniekształcić przekaz poznawania, kierując się natomiast emocjami może być nieobiektywny.
Niezmienne, prawdziwe, pewne, uzyskiwane tylko dla samej wiedzy.
Treść to nic innego jak ujęcie tego czym jest dany przedmiot,
Abstrakcja to spontaniczny, sposób poznawania treści przedmiotu, w wyniku którego powstaje pojęcie. Powstałe w taki sposób pojęcie nosi nazwę abstraktu. Pojęcie to pełni rolę znaku rzeczy, do której się odnosi. Człowiek zazwyczaj przydziela mu umownie jakiś znak np.: dźwiękowy i powstaje wtedy słowo. Każdy znak jako pochodny od człowieka zawiera w sobie dwie różne części - materialną i niematerialną. Stanowi zarazem odbicie bytowej struktury człowieka (cielesno-duchowej) Chcąc poznać jakiś znak trzeba dotrzeć do jego części znaczącej (pojęcie), a dzieje się to przez swoistą dematerializację samego znaku.
Utworzone przez człowieka pojęcie ma też swoistą naturę - jest przede wszystkim ogólne, niezmienne, stałe, konieczne i niematerialne. Ma zatem całkiem przeciwne właściwości, niż przedmiot do którego się odnosi, który jest jednostkowy, zmienny, niekonieczny i materialny. Znaczy to, że inaczej rzecz poznawana istnieje, a inaczej jest ona przez człowieka poznawana. Dzieje się tak dlatego, że ludzka władza poznającą, jaką jest rozum ma naturę duchową i nie może inaczej ujmować swego przedmiotu. Abstrakcja nie jest jednak pierwotnym sposobem poznawania rzeczywistości. Tym, co ją poprzedza i stanowi radykalnie pierwszy rodzaj poznania jest sąd egzystencjalny, czyli stwierdzenie istnienia czegoś. Ma on postać „coś jest”. W tym akcie poznawczym na pierwszym planie dany jest nam sam fakt istnienia przedmiotu zaś jego treść jawi się niewyraźnie. Dopiero zwrócenie uwagi na to, czym on jest co jest już innym aktem poznawczym - stanowi poznanie abstrakcyjne. Zatem inaczej poznaje się istnienie przedmiotu a inaczej jego treść.
Można mówić o etapach ludzkiego poznania, mając na uwadze jego wzrastającą złożoność. I tak radykalnie pierwszy etap poznania stanowi wspomniany sąd egzystencjalny odnoszący się do istnienia przedmiotu. Drugi etap poznania zaś stanowi abstrakcja - odnosząca się do treści przedmiotu. Kolejne dwa etapy poznania odnoszą się również do treściowej strony rzeczywistości. Są nimi sądzenie i rozumowanie. Tak jak abstrakcja jest jakby „działaniem” na rzeczach, tak sądzenie jest już operacją na pojęciach. Zwykło się mówić, że sądzenie jest składaniem lub rozkładaniem pojęć. Chodzi tu oczywiście o tez. Sądy orzecznikowe typu: „drzewo jest wysokie”. W sądach tych łączy się dwie różne treści - w powyższym przykładzie „drzewo” i „wysokość”. Tym co charakterystyczne dla tego typu aktów sądzenia jest tzw. Asercja, czyli zwarte w nich stwierdzenie zachodzenia bądź nie zachodzenia czegoś. Ze względu zwłaszcza na nią taki sąd jest innym aktem poznawczym człowieka. Bardziej złożoną operacja jest rozumowanie, będące z kolei jakby działanie na sądach. Rozumujemy np.: następująco: człowiek jest śmiertelny. Jan jest człowiekiem. Jan jest śmiertelny !
Powyższe operacje poznawcze generalnie rzecz biorąc wyczerpują działania ludzkiego rozumu. Umysł człowieka albo więc stwierdza istnienie czegoś albo ujmuje jego treść, albo wydaje sądy albo też przeprowadza rozumowania. Te dwie ostatnie operacje nazywa się często myśleniem.
Ideologia to doktryna działania jakiejś grupy społecznej, to po prostu wiedza będąca podstawą jej działalności. Wytycza ona cel wspólnego działania, jednocząc tym samym ową grupę oraz wskazuje na wiodące doń środki czyli sposoby jego osiągnięcia. Ideologia ma zawsze cel praktyczny - osiągniecie czegoś przez wspólne działanie. Krótko mówiąc, jest to wiedza służąca działaniu. Każda ideologia odwołuje się do jakiegoś światopoglądu i na nim się opiera. Światopogląd jest więc czymś bardziej podstawowym, choć odnosi się zawsze do jednostki a ideologia do grupy ludzi.
Poznanie naukowe: jest kontynuacją, a zarazem pod wieloma względami wprost zaprzeczeniem poznania potocznego, jakie zdobywamy i jakimi posługujemy się w codziennym życiu. Poznanie potoczne służy często, jeśli nie przede wszystkim celom praktycznym. Poznanie naukowe z zasadzie ma cel teoretyczny. Poznanie potoczne jest zlepkiem rozmaitych ujęć i punktów widzenia, jest zbitką aspektów, w której akcentowane są te czy inne aspekty w zależności od potrzeb i okoliczności - poznanie naukowe dotyczy określonego przedmiotu rozważanego w jakimś aspekcie. W poznaniu potocznym dochodzą do głosu motywy i czynniki poza poznawcze - poznanie naukowe świadomie i systematycznie je eliminuje, ponieważ emocje, upodobnienia czy pragnienia jako takie nie pełnią funkcji poznawczych, a mogą łatwo zniekształcić przebieg poznawania. Na terenie poznania potocznego zasadniczo uprawniony jest do zbierania głosu każdy normalny, dorosły człowiek - poznanie naukowe wymaga od podmiotu poznającego kompetencji, którą uzyskuje się przechodząc odpowiedni trening.
Nauka jako wytwór to uporządkowany zbiór zadań (niekiedy tylko pytań) zawierających wiedzę interesującą (tzn. zaspokajającą ogólnoludzkie potrzeby poznawcze) oraz intersubiektywnie sensowną (komunikatywną) i intersubiektywnie sprawdzalną (kontrolowaną), czyli taką, iż każdy normalny, dorosły człowiek, który w wyniku przejścia przez określony trening i zdobycia odpowiednich sprawności stał się w danej dziedzinie nauki kompetentny, jest w stanie ją zrozumieć i po zrozumieniu wykonać odpowiednie czynności wykazujące wartość (prawdziwość) lub brak wartości (fałszywość) tej wiedzy. Nauka jako wytwór jest rezultatem (wynikiem) pewnego etapu rozwoju nauki jako czynności. Każdą naukę można scharakteryzować przez podanie jej przedmiotu, aspektu, celu oraz metody. Przedmiot to to, czym się nauka zajmuje, co bada. Aspekt to punkt widzenia, z jakiego nauka rozważa swój przedmiot (a także odpowiadająca mu strona przedmiotu).
Podział nauk: 1. Filozoficzne: przede wszystkim teoria bytu i poznania. 2. Nie filozoficzne formalne: logika formalna i matematyka. 3. Nie filozoficzne realne: przyrodnicze, humanitarne.
Klasyczna koncepcja filozofii: powstała w starożytnej Grecji. Za jej twórców uważa się Platona i Arystotelesa. Głosi ona, że filozofia jest wiedzą o charakterze naukowym, racjonalnym sprawdzalnym, a także wiedzą autonomiczną, czyli niezależną od innych nauk i od religii - bo ma własny przedmiot badania, metodę i cel. Znaczy to, że inne nauki ani nie dostarczają jej przedmiotu badania ani metod, ani też nie korzysta ona w swoich rozwiązaniach z ich wyników. Nie mogą również nauki te jej tezom ani zaprzeczyć, ani je potwierdzić.
Pozytywistyczna koncepcja filozofii wiąże się bezpośrednio z tzw. Scjentyzmem. W myśl tej koncepcji uprawiają filozofię przede wszystkim przyrodnicy a także marksiści. Stanowisko to zostało pogłębione w XX wieku. W latach 20 tego stulecia powstało „Koło Wiedeńskie” (grupa logików, matematyków i przyrodników), które przejęło główne idee pozytywizmu dokonując ich radykalizacji.
W ten sposób powstała neopozytywistyczna koncepcja filozofii, był to właściwie likwidacja filozofii jako dziedziny nienaukowej i niepotrzebnej. Przyjęto, że jedynie wartościową wiedzą jest wiedza uzyskana w naukach przyrodniczych. Istnieją zaś tylko dwa rodzaje nauk:
Formalne(logika, matematyka), które mają charakter czysto analityczny. Opierają się bowiem na przyjętych konwencjach określających sposób posługiwania się systemami znaków.
Realne, które dzielą się na przyrodnicze i humanistyczne.
W XX wieku powstała też koncepcja lingwistyczna(analityczna) U początków tej koncepcji legła myśl, że zasadnicze problemy filozoficzne nie dojrzały jeszcze do rozwiązania, a to z racji języka w jakim są sformułowane. Wiele zagadnień zdaniem przedstawicieli tej koncepcji bierze się z wadliwego używania języka. Używany dotychczas przez filozofów język jest bowiem nieścisły, wieloznaczny i mętny.
Koncepcja irracjonalna wg. Tej koncepcji filozofia nie jest nauką, lecz światopoglądem. Jest to bardzo szerokie pojmowanie filozofii. Filozofia to po prostu czyjś osobisty pogląd na świat i wynikająca z niego postawa życiowa oraz manifestowane zachowanie. Filozofia jest więc tu pojęta jako zwyczajne bycie człowieka w świecie.
Światopogląd jest to zespół przekonań i postaw, twierdzeń, ocen i norm, który - przynajmniej w oczach zwolenników czy wyznawców stanowi spójny, całościowy obraz rzeczywistości (tego co istnieje), porządkujący postępowanie względem siebie i otoczenia. U osób nastawionych bardziej intelektualnie i krytycznie, u tych, których trudności i skomplikowane nieraz sytuacje zmuszają do samodzielnych, zasadniczych decyzji, występuje troska o to, ażeby owa spójność poglądu na świat nie była pozorna i aby jego wybór nie był czymś przypadkowym i nieumotywowanym. Światopogląd jest zbiorem elementów i czynników dosyć różnorodnych.
Światopogląd racjonalny to światopogląd eliminujący lub (właściwie) ograniczający w podstawowych punktach wyborach działanie nastrojów, popędów, nawyków, odwołujący się do nauk szczegółowych i filozofii zgodnie z zakresem ich kompetencji.
Światopogląd scjentystyczny to światopogląd ufający bezwzględnie naukom szczegółowym, starający się wciąż podążać za nimi, ekstrapolując ich teorie i hipotezy na problemy sensu świata, życia człowieka, moralności, na całość bytu.
Światopogląd religijny odwołuje się do objawienia lub, który w węzłowych decyzjach opiera się na zaufaniu Bogu lub jego Wysłannikowi, na pewnym osobowym - bezpośrednim lub pośrednim kontakcie z Kimś. Zwraca się czasem uwagę na występowanie swoistego światopoglądu chrześcijańskiego. Domaga się on bowiem udziału rozumu w jego tworzeniu. Głosi się, że chrześcijanin ma obowiązek wiedzieć w co i dlaczego wierzy, że jego wiara ma być rozumna. Z tego powodu jest on światopoglądem religijnym i racjonalnym zarazem.
Ideologia to doktryna (zespół twierdzeń, ocen i norm) działania jakiejś grupy społecznej, to po prostu wiedza będąca podstawą jej działalności. Wytycza ona cel wspólnego działania, jednocząc tym samym ową grupę oraz wskazuje na wiodące doń środki czyli sposoby jego osiągnięcia. Ideologia ma zawsze cel praktyczny - osiągniecie czegoś przez wspólne działanie. Krótko mówiąc, jest to wiedza służąca działaniu. Każda ideologia odwołuje się do jakiegoś światopoglądu i na nim się opiera. Światopogląd jest więc czymś bardziej podstawowym, choć odnosi się zawsze do jednostki a ideologia do grupy ludzi.