9a. Definicje podstawowych terminów odnoszących się do starożytnej tragedii greckiej (np. chór, deus ex machina, hamartia, ironia tragiczna, katharsis, pathos, perypetia, rozpoznanie, tragedia).

Wiersz składniowy i askładniowy w historii wiersza polskiego.

Monika Zaborska

1. Definicje podstawowych terminów odnoszących się do starożytnej tragedii greckiej (chór, deus ex machina, hamartia, ironia tragiczna, katharsis, pathos, perypetia, rozpoznanie, tragedia).

Chór - grupa osób wypowiadających się zbiorowo i równocześnie w mowie lub piśmie, często z towarzyszeniem ruchów tanecznych. W starożytnej Grecji występu chóru były punktem stałym uroczystości religijnych i przedstawień dramatycznych. Nie dziwi, więc, że właśnie z pieśni chóru wyrosła tragedia, jak i komedia.

1. Moment przełomowy przejście od liryki chóralnej (dytyramb) do formy dramatycznej wprowadzenie przez Tespisa (534 r. p. n. e.)pierwszego aktora, który odpowiadał na pieśni chóru i jego przewodnika (koryfeusza)

2. Fakultatywnie w tragedii, a w komedii obowiązkowo chór dzielił się na dwa półchóry.

3. Pieśni chóru w tragedii: parodos, stasimon, exodos, kommos.

4. Ewolucja koryfeusza: działania dramatyczne (Ajschylos), sędzia i komentator (Sofokles), wykonywanie pieśni lirycznych luźno związanych z akcją (Eurypides, Agaton). W tragedii rzymskiej pieśni pojawiały się już tylko w przerwach między poszczególnymi częściami dramatu (Seneka).

Deus ex machina (łac.) - dosł. „bóg z maszyny. W tragedii antycznej było to rozwiązanie akcji polegające na niespodziewanym pojawieniu się bóstwa na scenie, np. za pomocą specjalnych urządzeń mechanicznych. Dzisiaj, potocznie, oznacza to nagły zwrot akcji, którego nie da się logicznie wyjaśnić i co, do którego nie było wcześniej żadnych jasnych przesłanek.

Hamartia (gr.) - wina tragiczna, błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera tragedii, który nie jest świadomy własnego położenia, jego skutków, okoliczności i przyczyn, przez co, popełnia czyny prowadzące do jeszcze większego zawikłania jego losy i w konsekwencji do katastrofy.

Ironia tragiczna - określa działania tragicznego bohatera, którego czyny, wbrew jego wiedzy i woli prowadzą do katastrofy. Wynika to z przeciwieństwa między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat i która znana jest widzom. Jest to wobec tego kategoria estetyczna wytworzona na gruncie antycznej tragedii, ale sformułowana dopiero w czasach nowożytnych.

Katharsis (gr.) - dosł. „oczyszczenie”. Pojęcie odnosi się do celowego odziaływania dzieła na samopoczucie odbiorców. Posługiwali się nim Pitagorejczycy, tłumacząc, że muzyka wpływa oczyszczająca na słuchaczy, powodując doskonalenie ich uczuć. Arystoteles w „Poetyce”, formułując definicję tragedii, stwierdził, że akcja tragiczna wzbudza działanie litości i trwogi, i prowadzi jednocześnie do oczyszczenia takich doznań. Arystoteles rozumiał, więc katharsis nie jako uszlachetnienie uczuć widza, ale wyzwolenie go od nich (widz silnie przeżywa losy bohatera, litość i trwoga pozwalają mu się oczyścić i zachować spokój wewnętrzny).

Patos (gr. pathos = doświadczenie, namiętność, cierpienie) - kategoria estetyczna polegająca na przedstawianiu w literaturze i sztuce zjawisk uznanych za monumentalne, doniosłe, nacechowane silnymi emocjami (namiętność, rozpacz). Realizuje się poprzez wybór tematu, typu konfliktów, elementów świata przedstawionego, środków artystycznych typowych stylowi retorycznymi to wszystko ma wywoływać u odbiorcy stany intensywnego napięcia emocjonalnego.

*Arystoteles: Pathos - bolesne lub zgubne zdarzenie, takie jak przedstawienie naoczne zabójstwa, męki, zranienia i inne tego rodzaju rzeczy.

Perypetia (gr.) - zdarzenie odmieniające niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek biegu akcji dramatycznej, która do tej pory była bardzo zawikłana. Perypetia stawia bohatera wobec nowych okoliczności i powoduje przełom w jego kolejach życiowych.

*Arystoteles: Perypetia - zmiana biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom postaci (która odbywa się zgodnie z prawdopodobieństwem lub koniecznością).

Rozpoznanie - zwrot od nieświadomości ku poznaniu, ku przyjaźni lub wrogości między osobami naznaczonymi losem szczęścia lub nieszczęścia. Może wystąpić za pośrednictwem znaków zewnętrznych: wrodzonych i nabytych (blizny, naszyjniki, itp.) - najmniej artystyczna forma, używana przez nieudolność, a także wprowadzić może go poeta, zgodnie z własną wolą - nieartystyczne potraktowanie sprawy, gdyż dzieje się to, czego chce poeta, a nie to, czego wymaga układ zdarzeń. Rozpoznanie jest związane z przypomnieniem, dzięki któremu na widok czegoś ujawniają się uczucia. Często wynika z sanych zdarzeń, ponieważ wstrząsające odkrycie wyrasta z naturalnego rozwoju sytuacji (np. Edyp).

Wniosek najpiękniejsze rozpoznanie jest połączone z perypetią.

Tragedia (gr. Tragoidia, od tragos = kozioł) - gatunek dramatu, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, tj losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralnym itp. Owy konflikt zakłada przeciwieństwo racji równowartościowych, pomiędzy którymi nie da się dokonać wyboru (tragizm). Bohater jest z góry skazany na przegraną, każdy ruch zbliża go do katastrofy.

*Arystoteles: Tragedia - naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym (czyli posiadającym rytm, harmonię i śpiew), odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia (katharsis).

Obowiązkowe punkty tragedii:

1. Fabuła - uporządkowany układ zdarzeń,

2. Charakter - właściwości postaci, objawiające się w działaniu,

3. Wysłowienie - wyrażanie myśli w słowach,

4. Widowisko - akcja przedstawiona za pomocą widzialnych na scenie postaci; element najmniej artystyczny, najluźniej związany z samą sztuką poetycką,

5. Śpiew - kompozycja muzyczna, ozdoba tragedii (środek naśladowania).

Składniki gatunkowe tragedii (pod względem ilościowym):

1. Prolog - poprzedza wejście chóru, czyli parodos.

2. Epejsodion - występuje pomiędzy tworzącymi całość pieśniami chóru.

3. Eskodos - tworząca całość część tragedii, po której nie ma już pieśni chóru.

4. Pieśni chóru obejmujące: parodos (pierwszy wsytęp całego chóru) i stasimon.

5. Kommosy - żałobne pieśni śpiewane wspólnie przez aktorów ze sceny i chór, właściwe tylko niektórym tragediom).

2. Wiersz składniowy i askładniowy w historii wiersza polskiego.

Wiersz wolny dzieli się na:

1. Wiersz wolny składniowy → koniec wersu przypada w miejscu granicy składniowej mocnej (na koniec wypowiedzenia lub koniec zdania składowego w obrębie wypowiedzenia złożonego) lub słabej (na koniec grupy składniowej wewnątrz zdania).

a. wiersz składniowy zdaniowy:

• wykorzystuje granice mocne,

• typ wiersza zbudowany na zasadzie, że jednostkę budowy wersu stanowi zdanie,

• w okresie nowożytnym przeważnie bezrymowy,

• wersy - zdania bliskie sobie w sferze znaczenia,

• osobny wers stanowią też często równoważniki zdania.

• częste zdania złożone: wówczas każda część składowa w osobnym wersie.

b. wiersz składniowy syntagmatyczny:

• inaczej: postawangardowy, skupieniowy, różewiczowski ,

• wykorzystuje granice słabe,

• w ciągu wypowiedzeniowym granic słabych jest więcej, niż granic mocnych, co wpływa na kształt graficzny wiersza: przybiera postać kolumny krótkich wersów.

• „przybysiowska” odmiana:

• najpełniej wykorzystywana przez samego jej twórcę,

• przeciwstawienie długiej, rozwiniętej syntagmy (wielosyntagmowego wersu) pojedynczemu podmiotowi, orzeczeniu, wskaźnikowi nawiązania, prościej: długiego wersu - krótkiemu.

• „miłoszowska” odmiana:

• wiersz wielosyntagmowy,

• wersy długie, w większości nie zakończone jak w wierszu zdaniowym mocnymi granicami składniowymi,

• bezrymowy,

• intonacja nieśpiesznego opowiadania,

• słaby związek z wierszem regularnym (charakterystyczna cecha).

• „różewiczowska” odmiana :

• stworzona tuz po wojnie,

• najbardziej popularna,

• wydzielanie wersów stanowiących prawdziwe czy pozorne syntagmy dyktuje wzgląd na znaczenie, ekspresję,

• wykorzystanie składniowo-intonacyjnych cech wypowiedzi.

• „czechowiczowska” odmiana:

• krótsze wersy,

• przewaga najsłabszych granic składniowych,

• brak rymów i instrumentacji,

• mało równoważników zdań,

• związki składniowo - logiczne jasno wyartykułowane.

• inni poeci tworzący ten typ wiersza: (przedwojenni jak i powojenni): Staff, Słonimski, Ważyk, Jasturn, Szymborska, Poświatowska, Twardowski.

2. Wiersz wolny antyskładniowy → końce wersów przypadają w takich miejscach ciągu wypowiedzeniowego, gdzie nie występują działy logiczno - składniowe.

• najmłodszy typ wiersza wolnego,

• rozbijanie granicą wersu spójnych całostek - od tego się zaczęło,

• jako zasada budowy pojawił się na początku lat 60,

• mocne i najmocniejsze granice składniowe wypadają wewnątrz wersów,

• emocjonalizowanie sytuacji lirycznej,

• budowa odzwierciedleniem stanu psychicznego podmiotu,

• główny ośrodek wyrazy dla poetów Nowej Fali - Krynickiego i Barańczaka

 ożywienie utartych frazeologizmów,

 wykorzystywanie homonimii,

 obnażanie mechanizmów nowomowy,

 łamanie schematów językowych i myślowych

• współcześnie: figura wzmożonej ekspresji wypowiedzi, wydobywanie wartości znaczeniowej i obrazowej,

• Najbardziej ze wszystkich wierszy wolnych odległy od wersyfikacji regularnej.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bibliografia:

1. Arystoteles, Poetyka, przeł. H. Podbielski, Wrocław 1983.

2. Pszczołowska L., Wiersz polski, [w:] Zarys historyczny, Wrocław 1997.

3. Słownik terminów literackich pod red. Michała Głowińskiego, Teresy Kostkiewiczowej, Aleksandry Okopień-Sławińskiej, Janusza Sławińskiego, Wrocław 2000.

4. Urbańska D., Wiersz wolny: próba charakterystyki systemowej, Wrocław 1995.

1

---