10a. Definicje podstawowych terminów odnoszących się do starożytnej tragedii greckiej (np. chór, deus ex machina, hamartia, ironia tragiczna, katharsis, pathos, perypetia, rozpoznanie, tragedia).
Sylabizm: forma i funkcje w rozwoju historycznym (od średniowiecza do XX w.).
Julia Tomkiel
Chór - grupa osób recytująca lub śpiewająca; pieśni chóru oddzielają poszczególne akty i są komentarzami do wydarzeń.
Deus ex machina - 1) nieoczekiwany wybawiciel. 2) urządzenie „mechane” stosowane w teatrze greckim do ukazywania bogów, ingerujących w przebieg akcji.
Hamartia - wina tragiczna, wynikająca z błędnej oceny własnego położenia przez bohatera tragicznego. Nieświadomy rzeczywistej sytuacji bohater popełnia czyny, które prowadzą do katastrofy.
Wina tragiczna ciąży na Edypie, który chce wyjaśnić, kto zabił Lajosa. Dochodzi do straszliwej prawdy o swoich zbrodniach: ojcobójstwa i kazirodztwa. Sofokles, Król Edyp
Ironia tragiczna - splot wydarzeń nieuchronnie prowadzących do katastrofy, niezależnie od woli bohatera. Sprzeczność między wiedzą i dążeniami bohatera a siłami fatum.
W „Królu Edypie” bohater nie może zapobiec nieszczęściu zapowiadanemu przez wyrocznię.
Katharsis - celem sztuki jest wzbudzenie u widza uczuć litości i trwogi, aby następnie oczyścić jego umysł z tych doznań. Pojęcie zostało wprowadzone przez Arystotelesa w rozdziale „Poetyki”.
Pathos - bolesne lub zgubne zdarzenie.
Perypetia - zdarzenie zmieniające kierunek akcji. Stawia bohatera wobec nowych okoliczności i wpływa na jego losy.
Rozpoznanie - zwrot od nieświadomości ku poznaniu, ku przyjaźni lub wrogości między osobami naznaczonymi losem szczęścia lub nieszczęścia.
Tragedia - gatunek dramatu. Ośrodkiem akcji jest kończący się klęską konflikt jednostki z siłami wyższymi (fatum, losem). Konflikt ten to konflikt tragiczny (konflikt dwóch racji równowartościowych, dlatego osoba dokonująca wyboru musi ponieść klęskę).
Sylabizm - regularny system wersyfikacyjny (stabilizuje się w twórczości Kochanowskiego).
Różnice między wierszem sylabicznym a średniowiecznym i wczesnorenesansowym:
- zerwanie z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych
- ustalenie norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów (bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)
Elementy, które decydują o rytmicznej równowartości poszczególnych wersów:
- jednakowa liczba sylab w wersie
- średniówka (stały wewnątrzwersowy dział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab) w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowiec
- stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (klauzula paroksytoniczna)
- akcent paroksytoniczny przed średniówką
- rymy żeńskie rozłożone regularnie
W utworach Kochanowskiego spotykamy od pięcio- do czternastozgłoskowca.
W pięćsetletnim dorobku sylabizmu wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym po siedemnaście.
Najbardziej popularne rozmiary sylabiczne:
- ośmiozgłoskowiec, np. Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego
- jedenastozgłoskowiec 5+6, np. Monachomachia Krasickiego
- trzynastozgłoskowiec 7+6, np. Pan Tadeusz Mickiewicza
Sposób funkcjonalnego wykorzystania układów składniowo-intonacyjnych w sylabizmie podlegał przemianom.
Staropolskiej swobodzie przeciwstawiała się klasycystyczna poetyka o zharmonizowanej budowie zdaniowej z wersową. Przerzutnie są stosowane znacznie rzadziej.
Okres romantyzmu wykorzystywał wszelkie odmiany stylistyczne sylabizmu. Na tradycji romantycznego sylabizmu opiera się cały dalszy rozwój tej techniki wierszowania.
W XIX wieku sylabizm był ograniczony przez inne sposoby wierszowania, ale pozostał systemem najbardziej uniwersalnym. Największe znaczenie ma tu możliwość modulowania toku intonacyjno-składniowego, a także swoboda posługiwania się układami akcentowymi (poza ustabilizowanym akcentem przed średniówką i w klauzuli).
Sylabizm ma zastosowanie w odmiennych gatunkach poetyckich: od fraszek, poprzez bajki, satyry, ody, dramaty, aż na poematach epickich kończąc.
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa1972.