KSIĄŻKI i BIBLIOTEKI

w REPUBLICE i CESARSTWIE RZYMSKIM
wiek VII - III p.n.e. - V n.e.

Proces internalizacji pisma w Rzymie trwał kilka stuleci.

Rzymianie przekraczali kolejne progi przyswajania piśmienności wraz z:

= wewnętrznym rozwojem państwa

= i zewnętrzną ekspansją Republiki

Rozszerzał się

= ZAKRES używania pisma (tj. wykorzystywano je do coraz to nowych celów)

= ZASIĘG społecznego oddziaływania pisma

RAMY POLITYCZNE ROZWOJU KULTURY RZYMSKIEJ
Pierwsze 2 stulecia internalizacji pisma (VII-VI w. p.n.e.)

RZYM = pod władzą królów etruskich

= pod wpływem rozwiniętej kultury etruskiej (wojennej, materialnej, inżynierskiej, duchowej)

Etruskowie = posługują się pismem przejętym od Greków

= dostosowanym do potrzeb własnego języka (nieindoeuropejskiego)

Rzymianie tworzą własny alfabet = wykorzystując elementy alfabetu etruskiego

Rzymianie używają pisma do zapisów urzędowych:

Spisy urzędników / Listy poborowych / Formuły modlitw

Kolejne 2 stulecia internalizacji pisma (V-IV w. p.n.e.)

REPUBLIKA RZYMSKA (507 p.n.e. )
- wojny z sąsiadami w Italii i na Sycylii
- konsolidacja społeczeństwa rzymskiego
- reformy ustrojowo-prawne

Świat śródziemnomorski poł. IV w. p.n.e. (przed podbojami Aleksandra)

Kartagina Etruskowie Republika Macedonia Persja

rzymska Grecja

TRZY NAJSTARSZE PUBLIKACJE RZYMSKIE (zrealizowane w ciągu ok. 200 lat)

PIERWSZA (poł. V w. p.n.e.)

1. Prawo dwunastu tablic / Leges duodecim tabularum (451/449 r. p.n.e.)

Pierwsza kodyfikacja zwyczajowego prawa karnego

dokonana przez komisję, która zbadała instytucje prawne Grecji

Opublikowana w formie 12 spiżowych tablic wystawionych na FORUM ROMANUM

Najstarszy tekst prozy łacińskiej

Podstawowa lektura w szkołach Republiki Rzymskiej (jeszcze w I w. p.n.e.)

DWIE NASTĘPNE (koniec IV w. p.n.e.)

INICJATOR - Appiusz Klaudiusz (cenzor, konsul, budowniczy dróg i akweduktów, PIERWSZY znany z imienia

AUTOR RZYMSKI)

WYDAWCA - Gnejusz Flawiusz (sekretarz Appiusza)

2. Ius Civile Flavianus

Zbiór formuł prawa cywilnego

3. Kalendarz Rzymski (pierwsza książka łacińska / tekst opublikowany w celu upowszechnienia)

CEL edycji - literacki

- polityczny: ujawnienie i upowszechnienie „zawodowej tajemnicy” kapłanów

Wg historyków kultury:
= rzymskie zapisy tekstów oficjalnych (tj. kodyfikacji prawa karnego i cywilnego, kalendarzy)

oraz publikacja tych tekstów w V-IV w. p.n.e.

były następstwem: stopniowej internalizacji pisma przez Rzymian

(o tym powyżej)

= natomiast zapisy utworów literackich (z pierwotnych przekazów oralnych)
i rozwój świadomie tworzonej literatury łacińskiej

były następstwem: bliższego kontaktu Rzymian z kulturą, literaturą, książką grecką

Z Ojkumene, czyli ze świata mówiącego po grecku (podbitego niegdyś, tj. w 2 poł. IV w. p.n.e.

przez Aleksandra Macedońskiego)

Rzymianie czerpali wzory dla swoich BIBLIOTEK

= najpierw (za republiki) - prywatnych

= później (za cesarstwa) - publicznych

(o tym poniżej)

Rozwój kultury książki w Republice Rzymskiej (od ok. poł. III w. p.n.e.)

(REPUBLIKA RZYMSKA 507-27 p.n.e.)

Rzymianie dopiero w III w. p.n.e. [tj. po około 500 latach od legendarnej daty założenia Rzymu (753 p.n.e.)]

bliżej zetknęli się z KULTURĄ KSIĄŻKI ukształtowaną przez Greków (w V-IV w. p.n.e.)

A zetknięcie to nie było bezkonfliktowe.

Było to bowiem spotkanie Rzymian (którzy już od kilku stuleci znali pismo, lecz używali go głównie do zapisów o charakterze utylitarnym) z wielką literacką tradycją grecką.

Było to zarazem spotkanie Rzymian - hołdujących surowym obyczajom republikańskim

- rozpoczynających zdobywanie świata śródziemnomorskiego

z rozwiniętą kulturą hellenistyczną (cechującą się głęboko - choć niezbyt szeroko - zinternalizowaną piśmiennością)

- w pełni książkową
- i nieco już dekadencką

UWARUNKOWANIA POLITYCZNE i KULTUROWE STYKU CYWILIZACJI RZYMSKIEJ i HELLENISTYCZNEJ (w III - II - I w. p.n.e.)

- opanowanie całej Italii przez Rzymian (1 poł. III w. p.n.e.)

Świat śródziemnomorski koniec III w. p.n.e.

Kartagina Republika Macedonia Państwo Seleukidów

rzymska Grecja

Syrakuzy (do 212) Egipt Ptolemeuszy

Ekspansja Rzymu poza Italię i walka wewnętrzna o władzę

• 3 wojny punickie (264-146 - Kartagina )

• 4 wojny macedońskie (212-168-147)

• pokonanie państw greckich (275-146)

• Pergamon (państwo hellenistyczne na zachodzie Azji Mniejszej) - ostatni król dynastii Attalidów w testamencie

przekazuje swój kraj Rzymowi (133)

Świat śródziemnomorski w poł. II w. p.n.e. (po w/w wojnach)

Republika rzymska Państwo Seleukidów

Egipt Ptolemeuszy

• pokonanie państwa Seleukidów (63)

• 3 powstania niewolników (II-I w.)

• 2 wojny domowe (I w.) // 44 - śmierć CEZARA

• pokonanie Egiptu Ptolomeuszy (31 - bitwa pod Akcjum; 30 - śmierć Marka Antoniusza i Kleopatry)

• 27 r. p.n.e. - koniec Republiki Oktawian August cesarzem

Rzym pod koniec I w. p.n.e. (schyłek republiki / początek cesarstwa)

(44 r. p.n.e. - śmierć Juliusza Cezara; 27 r. p.n.e. - władzę obejmuje Oktawian August)

Pierwszy etap przyswajania przez Rzym kultury greckiej (III w. p.n.e. )

Pierwszy bezpośredni kontakt z KULTURĄ GRECKĄ - gł. w greckich koloniach w płd. Italii, po opanowaniu w 1 poł. III w. p.n.e. całej Italii przez Republikę Rzymską

Dwa oblicza początków styku kultur

1. Tytus Liwiusz Andronikus (grecki jeniec po zdobyciu Tarentu przez Rzymian w r. 275 p.n.e.)

- tłumaczy Odyseję Homera (240 p.n.e.)

= pierwszy przekład dzieła Homera w dziejach

= pomyślany jako pomoc w nauczaniu j. łacińskiego

- zakłada w Rzymie pierwszą szkołę typu greckiego

= początek łacińskich szkół rzymskich

= z tradycyjną nauką języka greckiego i literatury greckiej

2. Syrakuzy na Sycylii zdobyte przez Klaudiusza Marcellusa (212 r. p.n.e.)

- żołnierze (mimo zakazu wodza) zabili ARCHIMEDESA oraz zniszczyli jego pracownię i bibliotekę

- nieznane pozostają losy hellenistycznej biblioteki władców Syrakuz

Dalsza adaptacja kultury greckiej przez Rzym (II-I w. p.n.e.)

Zmiana stosunku Rzymian do wojennych łupów kulturalnych

Księgozbiory greckie (a także kartagińskie i żydowskie) - państwowe i prywatne

= nie są już niszczone

= wodzowie rzymscy (z reguły dobrze już wykształceni i znający kulturę grecką) przywożą je do Rzymu

= w Rzymie zbiory te służą - nauczaniu młodzieży

• badaniom naukowym

• kolekcjonerskiej próżności

[wybór]

168 r. p.n.e. - Lucjusz Emiliusz Paulus po bitwie pod Pydną:

= przywozi: bibliotekę królów Macedonii (z dużym zbiorem tekstów szkoły STOIKÓW)

= przywozi: ateńskiego nauczyciela dla synów (m.in. Scypiona Młodszego)

(wokół Scypiona Mł. - gdy osiągnął wiek męski - ogniskuje się życie intelektualne Republiki w II w. p.n.e.)

146 r. p.n.e. - Scypion Młodszy przywozi z Kartaginy (której zdobyciem dowodził)

= dzieło rolnicze fenickiego (kartagińskiego) uczonego Magona

= Senat zleca tłumaczenie łacińskie tego tekstu

= dzieło Magona budzi wśród Rzymian wielkie zainteresowanie naukami rolniczymi

= Katon Starszy pisze słynne De agri kultura

86 r. p.n.e. - Sulla po pokonaniu Aten przywozi

= bibliotekę Arystotelesa i jego następców (kolejnych kierowników ateńskiego Lykejonu)

rozprzedana na licytacji // kupuje m.in. Cyceron

= ALE dzieła Arystotelesa wracają do Aten

= tam - edycja naukowa pod redakcją Andronikosa z Rodos (Corpus Aristotelicum)

(przyjęty wówczas układ prac Arystotelesa i ich tytuły obowiązują do dziś)

63 r. p.n.e. - Lukullus po pokonaniu Pontu przywozi do Tusculum

= bibliotekę filozoficzną króla Mitrydatesa VI

= korzystają z niej Cyceron i Katon Młodszy

= prawdopodobnie zbiór był udostępniany publicznie

Na przełomie II i I w. p.n.e. Rzymianie są już ,,oswojeni” z kulturą książki

Rozpoczynają krytyczne edycje własnych - dawnych tekstów łacińskich.

Wydają m.in.:

= Prawo 12 Tablic (ogłoszone pierwotnie w poł. V w. p.n.e.) - teraz, ok r. 100 p.n.e., w formie zwoju papirusowego

= pieśni obrzędowe (archaiczna łacina pieśni nie była już zrozumiana przez ówczesnych Rzymian, tekst wymagał

objaśnień edytora)

= Kroniki kapłanów - Annales Maximi

Powstanie właściwej dla Rzymu kultury książki (I w. p.n.e. -I w. n.e.)

I w. p.n.e. - I w. n.e. - wspaniały rozwój literatury rzymskiej

[b. skromny wybór]

HISTORIOGRAFIA

- Juliusz Cezar (zm. 44 p.n.e.): Pamiętniki o wojnie galijskiej + Pamiętniki o wojnie domowej

- Sallustiusz (zm. 35 p.n.e.);

- Nepos (zm. 24 p.n.e.)

- Liwiusz (zm. 17 n.e.)

- Tacyt (zm. 120 n.e.)

- Swetoniusz (zm. po 122 n.e.)

FILOZOFIA

- Cyceron (zm. 43 p.n.e.): O granicach dobra i zła + O powinnościach + O istocie bogów + O republice + Tuskulanki

- Lukrecjusz (zm. 55 p.n.e.): De rerum natura

- Seneka (zm. 65 n.e.)

ENCYKLOPEDIA

- Marek Terencjusz Warron (zm. 27 p.n.e.): Księga umiejętności (pierwsza kodyfikacja ,,sztuk wyzwolonych”)

+ De bibliothecis

- Pliniusz (zm. 79 n.e.)

DRAMAT i POEZJA

- Terencjusz (zm. poł. II w. p.n.e.)

- Wergiliusz (zm. 19 p.n.e.);

- Horacy (zm. 8 p.n.e.);

- Owidiusz (zm. 17/18 n.e.)

Od I w. p.n.e. - stała działalność wydawnicza (i księgarska) Rzymian

Wg wzorów - wypracowanych w wielkich bibliotekach hellenistycznych

Ze znajomością - technik stosowanych tam przy produkcji książki greckiej

ALE w Rzymie wydawaniem książek zajmują się:

= środowiska wykształconych Rzymian

= osoby utrzymujące stałe kontakty z uczonymi greckimi

= organizatorzy zakładów wydawniczych

Oficyny wydawnicze w Rzymie łączone są zazwyczaj z handlem księgarskim - skryptoria urządzane są nierzadko na zapleczu księgarń - fronty sklepów księgarskich zdobią liczne afisze reklamowe

OFICYNY wydawnicze w Rzymie Republikańskim

Tytus Pomponiusz ATTYK

= bogaty kolekcjoner dzieł sztuki

= właściciel świetnej biblioteki

= wytrawny znawca literatury greckiej i łacińskiej

= przyjaciel i wydawca Cycerona (zachowała się korespondencja)

OFICYNA Tytusa Pomponiusza ATTYKA

= zespół lektorów (dyktujących teksty powielane), skrybów (kopistów), korektorów

= wypracowanie tachygrafii, tj. skrótowego systemu zapisu tekstów (autorem tego systemu był Tyron -

wyzwoleniec, sekretarz Cycerona i pośmiertny edytor jego dzieł)

OFICYNY wydawnicze w Cesarstwie Rzymskim (I-II w. n.e.)

Od czasów Oktawiana Augusta (27 p.n.e. - 14 n.e.) i Tyberiusza (14 - 37 n.e.)

- liczne firmy wydawnicze

- związane z wybitnymi pisarzami rzymskimi

Bracia Sozjusze (Horacy, pisarze greccy i hellenistyczni)

Wariusz Rufus i Plocjusz Tukka (Wergiliusz + Ptolemeusz + historycy: Tytus Liwiusz i Strabon)

Tryfon (Kwintylian, Marcjalis)

Zwyczaje wydawnicze

KOPISTA przepisywał na zwój papirusowy określony fragment - w wielu egzemplarzach

Dyktowanie jednego tekstu wielu kopistom

Liczenie należności kopistów - mierzenie przepisanych wierszy o określonej m/w liczbie liter w wersecie (stychometria)

WYSKOŚĆ nakładów - do 1000 egz. (rzadko tak wysokie)

CENY - zróżnicowane (edycja luksusowa - 5 razy droższa od popularnej)

HONORARIA autorskie - brak

PRAWA autorskie - brak

BIBLIOTEKI w PAŃSTWIE RZYMSKIM

temat bardzo ważny

Biblioteki prywatne - od I w. p.n.e.

REPUBLIKA

Cyceron - liczne dary + kupował książki na licytacjach

Tytus Pomponiusz Attyk (zm. 32 p.n.e.)

Marek Terencjusz Warron (utracona w wojnie domowej)

Tyranion z Amisos (gramatyk grecki) ok. 30 tys. zwojów

Pizon (teść Cezara) - ok. 1800 zwojów

Filodem z Godary (epikurejczyk syryjski)

CESARSTWO

- duże księgozbiory prywatne ludzi uczonych stały się powszechne

- HERCULANUM (liczne duże zbiory książek przed wybuchem Wezuwiusza w 79 n.e.)

Biblioteki publiczne - od przełomu er (gł. fundowane przez cesarzy)

(to była cecha charakterystyczna kutury książki w Cesarstwie Rzymskim)

Liczne biblioteki o charakterze naukowym fundowane przez cesarzy i inne osoby

Pomysł Juliusza Cezara, który znał Bibliotekę Aleksandryjską

Gajusz Asinius Pollio (mecenas pisarzy)

= organizuje pierwszą w Rzymie bibliotekę na Forum w Świątyni Wolności (Artium Libertatis) - 39 p.n.e.

(zbiory - łupy z wyprawy illiryjskiej)

Oktawian August - dwie fundacje

= Bibliotheca Palatina na Palatynie - 28 p.n.e.

= Bibliotheca Octavia na Polu Marsowym

Tyberiusz = Domus Tiberiana (~38) - ponoć istniała jeszcze w IV w.

Wespazjan = Bibliotheca Pacis przy Świątyni Pokoju (71)

(zbiory - łupy z wyprawy żydowskiej, tj. pierwszej wojny żydowskiej opisanej przez Józefa Flawiusza)

Trajan = Bibliotheca Ulpia na Forum (113)

Aleksander Sewer = w Panteonie (202)

Biblioteki publiczne miały ukształtowany model architektoniczny // podporządkowany funkcji biblioteki i charakterowi zbiorów (najczęściej dwujęzycznych)

- z osobnymi salami magazynowymi dla książek łacińskich i greckich

PRZYKŁAD

Bibliotheca Ulpia w Rzymie (fundacji Trajana)

Bibliotekę projektował nadworny architekt Trajana - Apollodoros z Damaszku.

Składała się ona z dwóch identycznych gmachów [1] przedzielonych dziedzińcem [2],

na którym znajdowała się kolumna Trajana.

Dziedziniec także ozdobiony był posągiem.

Oba gmachy były magazynami książek

Biblioteki publiczne w termach rzymskich - gł. w III w.

Np. biblioteka o charakterye naukowo-rozrywkowzm w termach Karakali - olbrzymim kompleksie

sportowo-wypoczynkowym (216 n.e.)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Termy_Karakalli

Biblioteki publiczne o różnym charakterze w różnych częściach Cesarstwa Rzymskiego

- w prowincjach wschodnich

= np. Celsusa w Efezie (zachowane ruiny) - założona w 110 r. przez Tyberiusza Juliusza Akwilę, dla

upamiętnienia swego ojca Tyberiusza Juliusza Celsusa

- w Afryce

- w Egipcie

- w koloniach wojskowych, aż po Brytanię (zbiory wojskowe - wyłącznie łacińskie)

---