Barbara Bieńkowska, Halina Chamerska

• Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce

-minione tysiąclecie w Polsce było ściśle związane z książką i jej sprawami, książka sprzęgła myśl polską z śródziemnomorską, książka stała się najtrwalszym nośnikiem tradycji narodowej, w niej zapisano mądrość i doświadczenie pokoleń, przekazała idee swobody i wolności

• I Książka polska

1. Książka w okresie staropolskim (996-1795)

-w dziejach książki polskiej nazwą Średniowiecze obejmuje się okres zawarty między latami 996-1473 (pierwsza data otwiera historie państwa polskiego, druga sygnalizuje pojawienie się drukarstwa na naszych ziemiach

-doświadczenia i tradycje były przekazywane z pokolenia na pokolenie drogą ustną i bezpośrednim przykładem

-trwałość państwa Mieszka I - oparte na zachodnich wzorach organizacyjnych i strukturalnych

-przyjęcie wiary rzymskiej za pośrednictwem czeskim (996 r.) - włączyło nasz kraj w orbitę młodej i dynamicznej kultury zachodnioeuropejskiej

-wraz chrześcijaństwem pojawiła się u nas pierwsze książki  pod ta nazwą rozumiemy zarówno książki wielokartkowe tomy (kodeksy) pism jak i wszelkie dokumenty zawierające graficznie utrwalony tekst, możliwy do rozpowszechnienia i przechowania na dalszy i późniejszy użytek

-pismo łacińskie, a język przekazywania treści - łacina

-z biegiem wieków łacina coraz bardziej ustępowała językowi polskiemu, natomiast pismo łacińskie zostało przystosowane do słowiańskich dźwięków

-w X wieku w Europie ugruntowana już była pozycja książki jako narzędzia wyrażania, utrwalania i rozpowszechniania myśli

-wypracowane zostały jej formy zewnętrzne (dominował rękopiśmienny kodeks pergaminowy)

-ustalone schematy wypowiedzi, zwyczaje pisarskie i zdobnicze

-książka odgrywała ważną rolę w działalności państwowo-administracyjnej, szkolnej ale głównie kościelnej

-książka z konieczności należała do podstawowego wyposażenia duchownych podejmujących dzieło chrystianizacji nowych terenów

-w Polsce pojawili się pojedynczy przybysze z Irlandii, Niemiec, Czech, Węgier, Włoch lub Francji - pewnie z księgami podręcznymi w bagażach

-dopiero fakt przyjęcia chrześcijaństwa przez dwór książęcy przemienił te sporadyczne wyprawy obcokrajowców w konsekwentną akcje ideologiczną, prowadzona pod egida władcy

-obecność książki w otoczeniu czeskiej księżniczki Dobrawy, przybyłej jako żona Mieszka I ok. 965r na dwór gnieźnieński

-pod rządami dynastii Piastów (Xw-1370r) Polska przezwyciężywszy feudalne rozdrobnienie (1138-1306) stała się najpotężniejszym państwem środkowej Europy

-po zawarciu unii personalnej z Litwą (1385) i osadzeniu na polskim tronie litewskiej dynastii Jagiellonów (1386-1572) wpływy sojusznicze rozciągnęły się daleko na wschód, niemalże po Wołgę i Okę.

-rozkwitło rolnictwo, rzemiosło i handel

-rosło znaczenie państwa i poczucie świadomości narodowej obywateli

-bogaciła się szlachta i mieszczaństwo ( a wraz z tym rozwijały się ich możliwości i aspiracje, również w dziedzinie kulturalnej

-skryptoria i biblioteki prowadziły również handel i wymianę egzemplarzy (związane były przeważnie z instytucjami kościelnymi, dworami lub szkołami, które równocześnie grupowały podstawowe kręgi użytkowników

-od XIV wieku częściej powstawały samodzielne zakłady produkcyjne - mieszczańskie pracownie kaligraficzne i iluminatorskie

-handel książką częściowo uniezależnił się od wytwórców

-we wczesnym okresie X-XII wiek w Polsce panowała książka pochodzenia obcego

-w XIII wieku inicjatywę przejmowały duchowieństwo rodzime, przeważnie wykształcone za granicą

-Iwo Odrowąż (zm. 1229), biskup krakowski, fundator bibliotek cysterskich i właściciel pierwszego znanego księgozbioru prywatnego

-Gerard z Wrocławia, prowincjał dominikanów

-XIV-XV wiek, książka wyszła poza wąskie kręgi elity duchownej i dworskiej, obejmując swym zasięgiem środowiska bogatego mieszczaństwa oraz co liczniejszych mistrzów skupionych wokół szkół

-pojawiło się piśmiennictwo w języku polskim

-przejętą z zachodu forma książki był kodeks pergaminowy

-litery kreślono piórami ptasimi, atramentem lub farbą (szczególnie luksusowe egzemplarze spisywano zlotem lub srebrem na pergaminie barwionym, zwykle na czerwono (codex auerus, argenteus, purpureus)

-papier znany w Europie od XII wieku rozpowszechnił się dopiero w XIV wieku

-najczęściej stosowanym typem pisma była minuskuła karolińska

-od XII wieku weszły w życie różne typy pism gotyckich

-pismo w szyku jedno- lub dwukolumnowym

-czasem podstawowy tekst otoczony był po bokach komentarzem co tworzyło tzw. „modus modernus”

-ewentualne informacje o tytule, autorze, kopiście i okolicznościach powstania tekstu umieszczane były na końcu dzieła - w kolofonie

-początek utworu określano jako „incipit” (zaczyna się), a koniec „explicit” (kończy się)

-kolejność składek oznaczano literami, liczbami lub powtórzeniem ostatnich znaków na końcu poprzedniej i początku następnej składki (tzw. reklamanty)

-najprostszą ozdobą kolumny pisma było rubrykowanie czyli podkreślenie, przekreślenie lub pociągnięcie konturów poszczególnych partii tekstu czerwonym kolorem

-niekiedy dekorowano również ornamentami zróżnicowanymi technicznie i stylistycznie, marginesy, przestrzenie między kolumnami pisma, a szczególnie pierwsze litery wyodrębnianych całości - inicjały

-oprócz ornamentów roślinnych, geometrycznych, spiralnych, fantastycznych i rodzajowych pojawiały się figuralne kompozycje malarskie zwane miniaturami

-w szczególnie drogocennych kodeksach wykonywano je kosztowną techniką iluminacji (nakładania na szkic kolejnych warstw farb)

-oprawy: oprawy twarde (deska powleczone skórą lub ozdobną blacha, złota czy srebrną), oprawy miękkie: sakwowe i płaszczowe

-styl pisma i zdobnictwa kodeksowego związany był zawsze z gustami prądami artystycznymi poszczególnych epok i w niemałym stopniu sam je kształtował

-książka karolińska, romańska czy gotycka (zespół środków wyrazu estetycznego)

-szata zewnętrzna rękopisów:

-pospieszne skrypty bez żadnych ozdób

-skąpo dekorowane księgi użytkowe

-arcydzieła sztuki kaligraficznej, miniatorskiej i złotniczej

-łacińskie księgi religijne - najwcześniej pojawiły się na naszych ziemiach przywiezione przez cudzoziemskich uczestników akcji misyjnych

-zbiór kazań z VIII wieku zdobiony motywami irlandzkiej plecionki

-podręczny ewangeliarz pochodzący z X wieku

-w XI wieku mamy już luksusowe, bogato iluminowane kodeksy liturgiczne

-duże księgi pisane złotem na barwionym pergaminie, pochodzące z czeskiej szkoły kaligraficznej i iluminatorskiej: Ewangeliarz gnieźnieński (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie) i Ewangeliarz płocki ( zwany tez Złotym kodeksem pułtuskim - Biblioteka Czartoryskich w Krakowie)

-najważniejsze iluminowane kodeksy XII-wieczne:

-Ewangeliarz emmeramski (wykonany w klasztorze św. Emmerama w Ratyzbonie, znalazł się w Polsce dzięki Judycie Marii, drugiej żonie Władysława Hermana)

-Ewangeliarz Anastazji - jedyny zabytek oprawy złotniczej w Polsce

-w Polsce dośc wcześnie zaczęły powstawac utwory kronikarskie i hagiograficzne (ich autorami byli początkowo cudzoziemcy)

-Radzim (Gaudenty) - arcybiskup gnieźnieński od 1000 r.

-Bruno z Kwerfurtu

-z ich imionami łączą się pierwsze wersje żywotów św. Wojciecha

-dwa żywoty Stanislawa ze Szczepanowa

-żywot św. Salomei z XIII wieku

-legenda o św, Jadwidze ślaskiej

-żywoty św. Kingi i św. Jacka Odrowąża z XIV wieku

-dziejopisarstwo - kiełkujące od X wieku (Rocznik świętokrzyski dawny)

-Rocznik kapitulny krakowski

-średniowieczne kroniki

-Kronika Galla Anonima (przebywającego na dworze Bolesława Krzywoustego)

-Kronika biskupa krakowskiego Mistrza Wincentego Kadłubka z XIII wieku

-kronika-pamiętnik podkanclerzego Janka z Czarnkowa z XIV wieku

-Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza (Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae) - zapowiedź renesansowej hagiografii

-język narodowy - z trudem torował sobie drogę w wszechwładnie panującym pismem łacińskim

- pierwsze pojedyncze słowa polskie znalazły się w bulli protekcyjnej papieża Innocentego II, zwanej bullą gnieźnieńską lub „złota bullą języka polskiego” - dokument wydany w 1136 roku, zawierał przeszło 400 polskich nazw miejscowych i osobowych wplecionych w łaciński kontekst zatwierdzenia posiadłości arcybiskupa gnieźnieńskiego

-bulla wrocławska z 1156 roku

-pełne zdanie po polsku można przeczytać w Księdze henrykowskiej stanowiącej kronikę klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku z przełomu XIII/XIV wiek

-na początkach XIV wieku pisano już obszerne teksty po polsku

-Kazania świętokrzyskie w oprawie XV-wiecznego rękopisu

-Kazania gnieźnieńskie (XIV wiek)

-Psałterz floriański - powstał na przełomie XIV i XV wieku - najwspanialszy polski zabytek średniowieczny, iluminowany kodeks zawierający psalmy w łacińskiej, polskiej i niemieckiej wersji językowej

-Biblia królowej Zofii (XV wiek) - 4-ta żona Władysława Jagiełły

-pismo było w szerokim użyciu nie tylko w elitarnych kręgach kościelnych i dworskich, lecz również mieszczańskich i szkolnych

-ciągle panowała łacina - język Kościoła, urzędu, dworu i szkoły

-kultura pisana w obcym łacińskim języku

-kultura rodzima słowiańska rozwijanej nadal i szerzonej droga ustną

-zaznaczający się coraz wyraźniej od XIII wieku udział Polaków w użytkowaniu i tworzeniu świata książki musiał wpływać na wiązanie treści z lokalnymi i aktualnymi problemami oraz na obecność języka narodowego w piśmie

-sądząc po poziomie polszczyzny prezentowanej w zabytkach XIV i XV wieku, był to język zdolny do przekazywania skomplikowanych treści, wyrobiony przez długie i wielostronne użytkowanie

RENESANS

-okresem Renesansu czyli Odrodzenia w dziejach książki polskiej nazwiemy umownie czasy od 1473 roku, czyli od daty pojawienia się pierwszego druku w Polsce do końca XVI wieku -kiedy to wyraźnie zarysowały się niekorzystne zmiany w produkcji wydawniczej, zwiastujące nadejście nowej epoki

-u schyłku XV i w XVI wieku książka rękopiśmienna nie ustępowała z placu, jednak czynnikiem który niewątpliwie zadecydował o dynamice i obliczu humanizmu był druk

-po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku osłabło znaczenie tradycyjnych wschodnich szlaków handlowych - punkt ciężkości ekonomiki europejskiej przesunął się na północ, ku Bałtykowi, do którego dostęp zapewniły Polsce warunki pokoju toruńskiego(1466r.)

-rozkwitł handel zwłaszcza po 1480 roku gdy otworzyły się możliwości bezpośrednich kontaktów między Anglią, Holandią a miastami polskimi, z wyeliminowaniem pośrednictwa niemieckiego

-Wisła stała się ważną arterią handlu tranzytowego i spływu polskich produktów rolnych i leśnych, na które zaistniała korzystna koniunktura za Zachodzie, przezywającym właśnie okres gwałtownej urbanizacji

-zapewniło to rozkwit miast polskich leżących na szlakach handlowych, takich jak Poznań, Lwów, Gdańsk, Toruń, Elbląg, Chełmno - a przede wszystkim Kraków - centrum obszaru rolniczego i górniczego, metropolia handlowa i stolica mocarstwa

-Rzeczpospolita oprócz Polski właściwej (Korony) obejmowała swym zasięgiem Litwę, Ruś, i Prusy Królewskie, koligacjami dynastycznymi okresowo związała się z Czechami i Węgrami

-Rzeczpospolita była organizmem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym

-akt konfederacji warszawskiej (1573r.) zapewniający równouprawnienie szlachcie katolickiej i różnowierczej - wzór liberalnego ustawodawstwa postępowej Europy

-w Koronie i Litwie dominowała religia katolicka, na Rusi panowało prawosławie, a w Prusach Królewskich - protestantyzm

-we wszystkich regionach kraju powstawały enklawy zwolenników różnych odłamów reformacji: kalwinizmu, luteranizmu, arianizmu („bracia polscy”) oraz wygnanej z macierzystej ziemi „braci czeskich” - od średniowiecza ważną grupę ludzi stanowili Żydzi wyznania mojżeszowego

-różnorodna mozaikę językową przedstawiały miasta

-dobre perspektywy gospodarcze przyciągały cudzoziemców: Niemców, Włochów, Węgrów, Czechów, Ormian

-podstawowym wskaźnikiem świadomości narodowej była wspólnota gospodarcza, polityczna i kulturalna

-w Królestwie Polskim obcy patrycjat miejski w zetknięciu z silnym miejscowym żywiołem szybko ulegał polonizacji

-mieszczaństwo preferowało języki narodowe, natomiast szlachta i duchowieństwo bardziej przywiązani byli do łaciny

-łacina pozostawała nadal międzynarodowym językiem polityki i kultury

-renesans zaatakował zwulgaryzowana łacinę średniowieczną z dwóch stron

-żywa, codzienna mowa w naturalny sposób coraz silniej przenikała do literatury

-humaniści przyjęli klasyczny język starożytnych Rzymian, jako wzór, norma i narzędzie walki o odrodzenie kulturalne

-ugruntowało to na dalsze lata pozycję łaciny w piśmiennictwie i szkołach

-w sprzyjającej sytuacji politycznej i gospodarczej obok dawnych pozycji magnackich wyrastały fortuny i aspiracje średniej szlachty i patrycjatu miejskiego

-powiększyły się kręgi twórców, odbiorców i mecenasów nauki i sztuki

-przyjęli oni przepych form i barw późnego gotyku, urzekał ich subtelny humanizm renesansowy

-postępowały zamówienia prestiżowych, bogatych ksiąg liturgicznych i wykwintnych modlitewników prywatnych

-zainteresowanie wytworami iluminatorstwa

-w specjalistycznych pracowniach klasztornych, katedralnych, pałacowych i miejskich tworzyli artyści dużej miary

-najwięcej dzieł powstało w kręgach: śląskim, wielkopolskim, pomorskim, mazowieckim i małopolskim - Kraków ( w stolicy skupiało się najwięcej miłośników i mecenasów sztuki iluminatorskiej

-biskupi - wielbiciele pięknych kodeksów:

-Zbigniew Oleśnicki

-Erazm Ciołek-fundator m.in. Mszału i Pontyfikału z 1510 roku

-Piotr Tomicki

-kanclerz Krzysztof Szydłowiecki

-Jagiellonowie: Król Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt I

-wybitny iluminator i malarz renesansowy - Stanisław Samostrzelnik

-Modlitewnik Zygmunta I

-Modlitewnik królowej Bony

-Ewangeliarz Tomickiego

-z inicjatywy mieszczańskiej wyszło arcydzieło świeckiej sztuki iluminatorskiej Kodeks Baltazara Behema (zbiór krakowskich praw cechowych spisanych przez notariusza miejskiego Baltazara Behema

-funkcjonowały na rynku jeszcze liczniejsze manuskrypty o średnim i niskim standardzie zewnętrznym

-rozmaite wymagania i możliwości fundatorów:

-posiadanie rękopisu u części z nich zaspokajało ambicje lub zamiłowania artystyczne i bibliofilskie ( u większości jednak pragnienie wiedzy, ciekawość lub potrzeby zawodowe)

-o znacznym zróżnicowaniu zapotrzebowań świadczy szeroki wachlarz form i treści książek rękopiśmiennych: od dzieł sztuki do niedbałych skryptów, od dokumentów państwowej rangi i ksiąg liturgicznych poprzez wszystkie odcienie nauki i praktyki do powiastek i przepowiedni

-od połowy XVI wieku zaczyna upadać iluminatorstwo wypierane przez coraz doskonalsze produkty „czarnej sztuki”, czyli typografii

-skryptoria utrzymywały się w dłużej tylko w klasztorach, gdzie jeszcze w XVII a nawet i XVIII wieku sporadycznie uprawiano malarstwo kodeksowe

-główny nurt wyznaczał rozwój drukarstwa

-inkunabuły czyli dzieła tłoczone w XV wieku starano się możliwie dokładnie upodobnić pod względem zewnętrznym do manuskryptów

-imitowano rozmaitość typów pism ręcznych, dorysowywano lub domalowywano elementy dekoracyjne

-naśladowano układ bloku książki i organizację treści

-fakt, mechanicznego powielania tekstu

-umożliwiał on produkcję szybszą, tańszą, dokładniejszą i i łatwiejszą do merytorycznej kontroli

-w miarę zdobywania doświadczenia warsztatowego drukarze wyzwalali się od rękopiśmiennych schematów

-stopniowo ukształtowała się nowa morfologia i estety kka książki typograficznej, która w XVI wieku przybrała dojrzałą, klasyczną formę

-uproszczono kroje czcionek sprowadziwszy je do podstawowych typow humanistycznej antykwy i kursywy (druku prostego oraz pospiesznego-ukośnego) oraz analogicznych odmian pism gotyckich

-wypracowano proporcje kolumn, aparat informacyjny i elementy porządkowe:

-obok stosowanych nadal reklamantów, które w drukach nazywano kustoszami, wprowadzono numerowanie kart (foliowanie) i numerację stron (paginację)

-pojawiła się i udoskonaliła karta tytułowa (nazwisko autora, tytuł dzieła, miejsce i rok wydania, sygnet drukarski, czyli graficzny znak ty[pografii)

-ilustracje ręczne zastąpione przez techniki graficzne: drzeworyt, miedzioryt i metaloryt

-w Polsce pierwszy zakład drukarski pojawił się nie wcześniej niż w 1473 roku

-Kraków, wędrowny drukarz niemiecki Kasper Straube, który w latach 1473-1474 wydał 4-ry niewielki druki:

-Almanach (kalendarz na rok 1474)

-Opus restitutionum (średniowieczny traktat o lichwie) Franciszka de Platea

-Explanatio in Psalterium (objaśnienia do Psałterza) Jana Turrecrematy

-Opuscula (drobne utwory) św. Augustyna

-Straube nie znalazł widocznie innych odbiorców poza elita intelektualną, którą dzieła te nie były w stanie zainteresować

-inna oficyna, nazywana przez badaczy „drukarzem kazań papieża Leona I” - hipotetycznie datując go na lata 1473-1478 i wiążąc z działalnością zgromadzenia braci wspólnego życia w Chełmnie lub jakąś inną placówką śląską

-z terenu Polski rozeszło się wówczas co najmniej 7 tytułów popularnych książek religijnych

-Kasper Elyan, kanonik katedralny - założył drukarnię we Wrocławiu (1475-1483) nastawiona na produkcję pism religijnych

-Traktat o sakramentach Mikołaja z Błonia

-Statuty synodalne biskupów wrocławskich 1475 (znalazły się w nich pierwsze teksty drukowane w języku polskim

-Szwajpolt Fiol z Frankonii wydrukował pierwsze teksty w języku cerkiewno-słowiańskim, drukowane czcionką cyrylicką (Kraków)

-w 1491r wytłoczył dwie sygnowane swym nazwiskiem i datowane księgi liturgiczne przeznaczone do obrządku kościoła prawosławnego.

-Osmogłasnik (hymny tekstów św. Jana z Damaszku

-zbiór modlitw kanonicznych (Czasoslowec)

-Jakub Karweys w Malborku (1492)

-Konrad Baumgarten w Gdańsku (1498-1499)

-poczet wybitnych drukarzy krakowskich rozpoczyna nazwisko Jana Hallera

-przejął on warsztat Kaspra Hochfedera, kolejnego wędrownego mistrza niemieckiego, przejął Haller firmę i prowadził ją aż do śmierci

-Haller dzięki osobistym wpływom wystarał się o monopolistyczne przywileje królewskie i biskupie, pokierował polityką wydawniczą zgodnie z potrzebami dworu panującego, biskupa krakowskiego i Akademii (wydał ok. 260 druków)

-Statut Łaskiego (1506) - pierwszy drukowany zbiór praw polskich, opatrzony drzeworytami o aktualnej tematyce prawno-politycznej ( w tej księdze opublikowano tekst polskiej średniowiecznej pieśni narodowej Bogurodzica

-Raj duszny - pierwsza zachowana do naszych czasów książka w języku polskim (modlitewnik przełożony z łaciny przez Biernata z Lublina - pochodzi z 1513, oficyny prowadzonej w Krakowie przez Floriana Unglera w latach 1510-1536,

-Florian Ungler - miał własne znaczące osiągnięcia, choć jego oficyna współpracowała z hallerowską (wydał ok. 250 dzieł)

-osiągnięcia Unglera w dziedzinie piśmiennictwa naukowego (historycznego, geograficznego, botanicznego - oraz propagowania i doskonalenia języka polskiego

-traktat o ortografii Stanisława Zaborowskiego

-dzieła monumentalne, pięknie zdobione z zastosowaniem oryginalnych motywów roślinnych

-Hieronim Wietor - jego drukarni (1518-1546) rozwinęła bardzo dynamiczną działalność

-ponad 550 wytłoczonych książek reprezentowało niezmiernie zróżnicowany zakres form i tematów od dzieł autorów antycznych poprzez współczesną, akademicką produkcje naukową i publicystykę religijną o rozmaitych orientacjach ideowych do popularnych kalendarzy i literatury plebejskiej

-wiele uwagi poświęcał podręcznikom i słownikom

-drukował głównie po łacinie i po polsku mniej po niemiecku

-jako pierwszy w Polsce dostarczył humanistom ważne dla nich teksty po grecku i wydal pisma w języku węgierskim wcześniej niż sami Węgrzy

-produkował szybko, starannie i elegancko

-stosował włoskie kroje pięknych pism renesansowych

-książki zdobił artystycznymi drzeworytami z własnej pracowni

-Łazarz Andrysowic - przejął znakomicie wyposażony zakład po śmierci Wietora - był to pierwszy właściciel drukarni pochodzenia polskiego

-kontynuował politykę wydawniczą poprzednika

-przykładał dużą wagę do druków urzędowych i prawnych oraz polemicznej literatury religijnej

-wydawał książki na wysokim poziomie typograficznym

-podjął próbę tłoczenia dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego O naprawie Rzeczypospolitej - praca rozerwana z rozkazu cenzury kościelnej (całość słynnego traktatu ukazała się dopiero 1554 roku u Jana Frobena w Bazylei)

-tradycje i rozmach dawnej drukarni Wietorowej odziedziczył wraz z całym wyposażeniem, syn i następca Andrysowica - Jan, który przy nobilitacji przyjął nazwisko Januszowski

-za wybitne usługi w drukarskim fachu mieszczanin mógł uzyskać szlachectwo

-tylko Januszowski uzyskał zaszczytny tytuł „architypografa” - w istocie był najznamienitszym drukarzem polskim

-zdolny i starannie wykształcony związał się z dworską i uniwersytecka elita intelektualną, której zamówienia nie tylko realizował ale i inspirował

-z „drukarni Łazarzowej” która [prowadził w latach 1577-1601 wyszło ok. 400 książek

-wiele wybitnych dzieł naukowych, literackich, religijnych i druków urzędowych

-sporo popularnej satyry mieszczańskiej (np. Wyprawa plebańska, Albertus z wojny)

-u Januszowskiego drukowali:

-Andrzej Frycz Modrzewski

-Stanisław Orzechowski

-Piotr Skarga

-Jan Kochanowski

-opublikowanie w 1599 roku Biblii to jest ksiąg Starego i Nowego testamentu w przekładzie z łaciny na język polski dokonanym przez Jakuba Wujka

druki Januszowskiego odznaczały się filologiczną poprawnością, starannością opracowania typograficznego i renesansową elegancją

-były wśród nich proste i skromne ale były tez ozdobne na granicy przeładowania

-Januszowski stosował zagraniczne wzory pism drukarskich, podjął próbę wprowadzenia oryginalnej, własnej antykwy i kursywy

-zademonstrował ją w traktacie Nowy karakter polski (1594) - rozwadzania Łukasza Górnickiego, Jana Kochanowskiego i samego Januszowskiego na temat języka i pisowni polskiej

-W Krakowie potężny klan stanowili Szarfenbergowie, którzy po nobilitacji uzyskanej w 1554 roku przyjęli szlachecka formą nazwiska - Szarfenbergerowie

-rozwinęli od 1520 żywą aktywność księgarską, nakładową, papierniczą, introligatorską a wreszcie i drukarską dwaj bracia Maciej i Marek, skoligaceni z Hieronimem Wietorem

-po śmierci Marka (1545) ruchliwą drukarnię pod firmą „dziedziców”
prowadzili zona Agnieszka i synowie: Stanisław i Mikołaj

-wsławili się wydaniem pierwszej katolickiej wersji Biblii w języku polskim (1561) - przekładu dokonał Jan Nicz ze Lwowa, zwany Leopolitą - stad całe dzieło zostało nazwane Biblią Leopolity, lub od nazwiska wydawców, którzy zadbali o redakcje dzieła i jego oprawę Biblią Szarfenbergerowską

-Stanisław i Mikołaj rozdzielili się i stanęli na czele własnych warsztatów

-Stanisław (zm. 1584) wyspecjalizował się w wydawnictwach popularnych

-Mikołaj preferował druki naukowe i urzędowe

-sam pisał, inspirował i zachęcał innych autorów

-Statuta i przywileje koronne J. Herburta - wydawał książki piękne i funkcjonalne

-„drukarnia latająca” - w zamian za intratny przywilej Mikołaj Szarfenberger oddał do dyspozycji króla Stefana Batorego warsztat wraz z drukarzem (był nim Walenty Łapka - po nobilitacji - Łapczyński)

-oficyna wędrowała wraz z dworem monarchy, szybko wykonując jego doraźne zamówienia (drobne pisma urzędowe, propagandowe i okolicznościowe)

-„drukarnia latająca” wytłoczyła w Warszawie w 1578 roku Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego - zapoczątkowywując bujne dzieje typografii w tym mieście

-Maciej Wirzbięta- kalwin

-w jego produkcji znaczny udział uzyskało pismiennctwo reformacyjne o tematyce religijnej

-wydawał literaturę piękną, popularne podręczniki i kalendarze

-drukował u niego różnowierca Mikołaj Rej

-ze względu na wysoki poziom wykonawstwa typografii u Wirzbięty drukowali też pisarze katoliccy tacy jak Jan Kochanowski czy Łukasz Górnicki

-wędrowni drukarze nie omijali Polski - najbardziej przycichały ich zasobne miasta jak Poznań, Toruń, Gdańsk, Lwów czy Wilno.

-mecenat magnacki - możni skłonni byli przyjmować pod swój protektorat adeptów „czarnej sztuki”

-częściej korzystali z ich usług zwolennicy religijnych nowinek

-w II polowie XVI wieku pojawiają się na prowincji warsztaty różnowiercze

-nastawione na tłoczenie pism i charakterze religijnym począwszy od polemicznych i dewocyjnych, a skończywszy na filozoficzno-teologicznych

-reformacja nie była wyłącznie ruchem religijnym lecz mobilizowała znacznie szersze pokłady swych wyznawców - znajdowało to odbicie w zróżnicowanym repertuarze wydawniczym, uwzględniając utwory świeckie

-Artykuły prawa magdeburskiego... Bartłomiej Groicki - dzieła słynnego kodyfikatora praw miejskich

-często charakter popularny i satyryczny miały dzieła, były pisane po polsku (w drukarniach różnowierczych)

-poziom typograficzny tych utworów nie był wygórowany

--drukarnia radziwiłłowska w Brześciu Litewskim (1553-1576) pod kierunkiem wykształconych działaczy reformacyjnych: Bernarda Wojewódki, Stanisława Murmeliusa i Cypriana Bazylika osiągnęła wysoki poziom typograficzny i merytoryczny produkcji

-wydanie w 1563 roku Biblii brzeskiej lub Biblii radziwiłłowskiej - zbiorowy przekład ksiąg Starego i Nowego Testamentu w kalwińskiej interpretacji

-mniejsze ambicje i osiągnięcia miały efemeryczne drukarnie działające m.in. Pińczowie, Szamotułach, Łosku, Lusławicach i Nieświeżu

-literatura protestancka napływała też do Polski z zagranicy - ośrodek królewiecki

-w końcu wieku XVI koła katolickie uruchamiały drukarnie dla celów władnej propagandy religijnej

-drukarnia braniewska (1589-1773) - pozostająca na usługach tamtejszych jezuitów

-w XVI wieku ożywiło się drukarstwo cyrylickie

-Apostoł (pierwszy druk cyrylicki) - w Wilnie, (były to dzieje i listy apostolskie)

-powszechnie używany w cerkwi prawosławnej wydany w 1525r przez Franciszka Skorynę

-bracia Kosma i Łukasz Mamonicze (1574-1624) a później Leon syn Kosmy, którzy szybko powiększyli produkcję o druki polskie i łacińskie

-Iwan Fiodorow i Piotr Mścisławiec - drukarze zbiegli z Moskwy w 1565 roku

-Fiodorow - dał początek lwowskiemu drukarstwu (lwowskie wydanie Apostoła) - 1574

-edycja Biblii Ostrogskiej (1580/1581) wydanej w Ostrogu

-drukarstwo renesansowe w Polsce przyczyniło się do przezwyciężenia późnośredniowiecznego głodu” książki, do upowszechnienia słowa pisanego w jak największym stopniu

-wciąż powszechny był zwyczaj głośnego czytania i dyskutowania zasłyszanych treści

-XVI-wieczne oficyny wydawnicze w znacznej mierze drukowały dzieła wyrażające nowe prądy ideowe i naukowe

-przyczyniały się więc do ich propagowania - wpływ na modernizację szkolnictwa i korzystne zmiany mentalności społecznej

-rola drukarzy w kształtowaniu polskiego języka, normalizacji pisowni i rozwoju rodzimej literatury

-oficyny wydawnicze aktywizowały środowiska twórcze i skupiały autorów, doradców, krytyków

-stwarzały forum wymiany myśli i dawały szansę oddziaływania słowem drukowanym

-same występowały z inicjatywa wydawniczą i często finansowały nakłady

-rola społeczno-gospodarcza całego kompleksu zawodów trudniących się produkcja i rozpowszechnianiem książek: papiernictwa drukarstwa, sztycharstwa, introligatorstwa i księgarstwa

-polskie drukarstwo wniosło swój wkład w światowa kulturę książki

-Polsce powstawały pierwsze druki cyrylickie i węgierskie

-wiele produktów polskich tłoczni znajdowało chętnych odbiorów za granica - w Czechach, na Węgrzech, w Szwecji, Prusach Książęcych i Wielkim Księstwie Moskiewskim

-w Polsce znajdowali opiekę i zatrudnienie drukarze, którzy ze względów politycznych czy religijnych musieli opuścić ojczyznę

-polscy drukarze z powodzeniem działali za granicą - Stanisław Polak - Hiszpania

-w XVI wieku w Polsce wydano ok. 8 tys. tytułów

-formy sprzedaży książki uległy intensyfikacji i modernizacji

-początkowo zajmowali się tym sami producenci, którzy starali się zmonopolizować w swych rękach wszystkie fazy wytwarzania i rozpowszechniania dzieł od papierni przez drukarnie, introligatornie i księgarnie

-Haller i Szarfenbergerowie

-starali się utrzymać własne punkty sprzedaży w różnych miastach, nie tylko w miejscu lokalizacji drukarni

-najaktywniejsi drukarze uczestniczyli w międzynarodowych targach księgarskich np. we Frankfurcie nad Menem, Lipsku czy Pradze

-stragany książek w pobliżu skupisk potencjalnych nabywców np. koło szkół, miejsc obrad sejmów i trybunałów oraz zjazdów kościelnych

-oferowano książki również na jarmarkach i odpustach oraz za pomocą sprzedaży domokrążnej w połączeniu z innymi towarami

-w II połowie XVI wieku dokonywały się specjalizacje firm wydawniczych, księgarskich i introligatorskich - w skutek rozwoju ilościowego produkcji i rozwarstwienia

-na skutek postępującego do końca XVI wieku upadku znaczenia miast, a następnie niszczących wojen i zubożenia ludności kurczyły się kontakty międzynarodowe i handlowe

BAROK

-barok w sposób nie nazbyt efektowny ani niejednoznacznie pozytywny przyczynił się do rozpowszechnienia książki i zwiększenia je roli w komunikacji społecznej

-o repertuarze wydawniczym i treści drukowanych dzieł decydują nakładcy i autorzy (pośrednio też odbiorcy); o poziomie wykonawstwa zakłady wydawnicze i drukarskie

-zasób wydawnictw jest uwarunkowany ogólną sytuacja krajową -II połowa XVI wieku:

-zahamowanie patriotycznego programu reform

-ster rządów coraz silniej przejmowała magnateria

-wywalczone przywileje zapewniły szlachcie bezwzględna przewagę polityczną, społeczną i gospodarczą kosztem miast

-upadek potężnego niegdyś mecenatu, rozmach inwestycji kulturalnych

-zachwiało to podstawami drukarstwa

-rzemiosło miejskie mogło rozwijać się tylko w silnych ośrodkach miejskich

-stopniowo wygasało ożywienie ruchu reformacyjnego

-utwierdzał się model kultury ziemiańskiej, której ośrodkiem był magnacki lub szlachecki dwór

-załamanie nastąpiło w połowie XVII wieku

-spadek popytu na Zachodzie na polskie produkty rolne

-niszczące wojny:

-tureckie

-kozacko-tatarskie(1648-1653)

-szwedzkie (1601-1660)

-osłabienie kraju i kryzys gospodarczy

-wyjątkowy zbieg niekorzystnych czynników zaciążył nad sytuacją drukarstwa

-liczba zakładów jednak zwiększyła się ale dynamika rozwojowa była już zdecydowanie niższa - do 1580 działały w Polsce 64 drukarnie, w latach 1580-1655 było ich 134, a po „potopie szwedzkim” (1655-1660) pozostało tylko 69

-zubożał rynek książki

-brak inicjatywy wydawniczej

-rynek książki został coraz bardziej opanowany przez oficyny zakonne

-były one finansowane i kierowane przez macierzyste klasztory (pełniły w nich rolę usługową i realizowały określone programy)

-największe znaczenie zakładów jezuickich i pijarskich

-prosperowały głównie przy największych kolegiach (szkołach średnich prowadzonych przez zakonników dla świeckiej młodzieży męskiej) - Warszawa, Kraków, Poznań, Braniewo, Połock, Wilno

-specjalizowały się w książkach przeznaczonych do użytku szkolnego oraz literaturze religijno-dewocyjnej

-zabiegały jednocześnie o intratne przywileje na druki urzędowe - często je uzyskiwały  zwyciężając konkurencję lepszym wyposażeniem technicznym i presją ideologiczną

-przyjmowały też zamówienia pozaklasztorne (np. diecezjalne, prywatne)

-powołano drukarnie akademickie w Krakowie i Zamościu dla potrzeb wydawniczych uczelni

-piśmiennictwo naukowe, podręczniki i okolicznościowe druki szkolne

-literatura piękna, różnorodne prace autorstwa profesorów (kalendarze, panegiryki)

-drukarnie pozostające na usługach zborów i szkół różnowierczych

-prywatne typografie magnackie

-Kraków - udało się tu utrzymać wysoki poziom kunsztu typograficznego

-drukarnia Piotrkowczyków (1576-1672) mająca poparcie monarchów i władz kościelnych

-własne inicjatywy wymagające poważnych nakładów

-wydawali ponad 650 druków rocznie

-obfite zdobnictwo głównie drzeworytowe

-Piotr Skarga - wydał tu większość swoich dzieł

-drukarnia Cezarych (1616-1731)

-specjalizująca się głównie w piśmiennictwie naukowym przeznaczonym dla środowiska Akademii Krakowskiej

-zasoby obu drukarni zostały wykupione przez profesorów dla Drukarni Akademii Krakowskiej. Założonej w 1674

-dzieła do dnia dzisiejszego - stanowi obecnie najdawniejszą czynną typografię polską

-Warszawa - dzięki stopniowemu przenoszeniu władz i urzędów zaczęły powstawać warunki do rozwoju drukarstwa

-Jan Rossowski - pierwszy stały drukarz warszawski - po nim warsztat przejął i drukował w nim Jan Trelpiński

-Piotr Elert - w swej nowoczesnej oficynie wydał 90 wartościowych druków urzędowych, naukowych i literackich, a nawet tekstów dramatycznych i operowych dla teatru Władysława IV

-drukarnia elertowska przeszła później w ręce pijarów

-Gdańsk - drukarstwo w Gdańsku w XVII wieku wyrosło do rangi pierwszej wielkości

-Gdańsk grał kluczową rolę w bałtyckim handlu międzynarodowym

-kupcy gdańscy mieli ułatwione liczne kontakty gospodarcze i kulturalne

-Forsterowie (1617-1667) - księgarze i nakładcy

-rozwinęli na szeroka skalę obrót książkami między Niderlandami, Anglią, Niemcami a miastami polskimi: Warszawą i Lublinem na czele

-Andrzej Hunefeld zasłużony księgarz nakładca i drukarz (1608-1656)

-w obu tych przedsiębiorstwach ukazały się liczne i wybitne dzieła naukowe

-Selenographia Jana Heweliusza

-bogato ilustrowane albumy

-Wilhelm Hondius i Jeremiasz Falck - wybitni rytownicy

-drukarnie zakładane przez uczonych dla właściwej zgodnej z ich założeniami merytorycznymi, ideowymi i artystycznymi, realizacji typograficznej ich dzieł

-drukarnia prowadzona przez znakomitego astronoma Jana Heweliusza (1662-1679)

-Drukarnia Braci Polskich (arian) w Rakowie (1600-1638) sprawnie pracująca pod okiem Sebastiana Sternackiego

-dzieła słynnych profesorów Akademii Rakowskiej propagujące światłą tolerancje religijną - Katechizm rakowski 1605

-Drukarnia Jednoty (16301656) w Lesznie - związana z aktywnym ośrodkiem braci czeskich, którego duchowym przywódca był Jan Amos Komeński

-drukarstwo polskie w XVII wieku było dość słabe ekonomicznie i technicznie oraz defensywne organizacyjnie

-jedną z przyczyn było to ze nastąpił nawrót książki rękopiśmiennej

-zdegustowani, spragnieni lektur, bogatsi a bardziej wyrobieni amatorzy starali się sprowadzać książki z zagranicy, skromniejsi zadawalali się ręcznymi odpisami (gęsto kursującymi wśród szlachty i duchowieństwa)

-w miastach łatwiejszy był dostęp do druku (i zbiory były nim bardziej nasycone)

-ale i w miastach pojawiała się znaczna ilość rękopisów co nie świadczy dobrze o poziomie drukarstwa

-wiek XVII przyniósł tylko wybitne dzieła astronomiczne Heweliusza i pedagogiczne Komeńskiego

-ukazywały się bardzo liczne wartościowe dzieła z dziedziny historii, polityki, prawa, filologii, astronomii, matematyki, budownictwa, filozofii, religii, literatury pięknej

-dominował praktycystyczny nurt twórczości przeznaczonej do bezpośredniego codziennego użytku zawodowego, naukowego, ideowego, emocjonalno-prestiżowego

-najwięcej ukazało się druków urzędowych, prawnych, podręczników poradników i informatorów, słowników, kalendarzy, modlitewników

-ten pragmatyzm książki polskiej, charakterystyczny od początku dziejów - w XVII wieku zaczął wypierać dzieła teoretyczne czemu sprzyjała się pogłębiająca się izolacja kulturalna społeczeństwa, obniżenie poziomu i aspiracji intelektualnych

-pierwsze drukowane czasopismo - tygodnik „Merkuriusz Polski” - brak zainteresowania tym tygodnikiem - z tych samych powodów wyżej wymienionych - czasopismo upadło po ukazaniu się w Krakowie i Warszawie 41 numerów w 1661 roku

-w ówczesnej rodzimej produkcji wydawniczej niewiele było książek pięknych, luksusowych (tylko niektóre druki krakowskie i gdańskie)

-przeważały książki użytkowe

-rekompensata spadku jakości książki poprzez jej wzrost ilościowy w XVII wieku

OŚWIECENIE

-w dziejach książki polskiej okres oświecenia rozpoczyna się w latach 30-tych XVIII wieku - grupa światłych działaczy sformułowała program reform i przystąpiła do jego realizacji

-książka miała stanowic kluczową rolę traktowana jako narzędzie przemiany mentalności społecznej

-koniec epoki wiąże się z faktem utraty niepodległości w 1795 roku

-wprawdzie idee oświecenia żyły nadal sięgając lat 20-tych i 30-tych XIX wieku ale diametralnie zmieniły się warunki ich urzeczywistniania, co w odniesieniu do produkcji i obiegu książek jest czynnikiem decydującym

• W XVIII wieku w Polsce z jednej strony pogłębiał się kryzys społeczeństwa i państwa co w konsekwencji doprowadziło do kolejnych rozbiorów (1772, 1793, 1795)

• -heroiczne wysiłki reformatorów uwieńczone „przewrotem umysłowym” Oświecenia, reformami państwowymi za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) i zrywem powstania kościuszkowskiego (1794)

-w pierwszej połowie wieku ośrodkami ożywczego fermentu były Gdańsk i Kraków, później Warszawa

-książka w różnych swych postaciach (druk ulotny, gazeta, tekst dramatyczny, podręcznik, traktat) pozostawała cały czas w samym centrum uwagi wszystkich zainteresowanych stron, jako najbardziej skuteczny sposób oddziaływania

-poprzez książki najszybciej i najwierniej docierały do Polski nowe prądy umysłowe

-trafiały głównie do środowisk magnackich, kościelnych, szkolnych, wzmacniając kult książki i budząc przekonanie o wszechpotędze słowa drukowanego

-Andrzej Stanisław Załuski - biskup krakowski i kanclerz wielki koronny
-wystąpił z racjonalnymi projektami skarbowymi i administracyjnymi

-rozpoczął reformę Akademii Krakowskiej w duchu Oświecenia

organizował i popierał postępowe inicjatywy kulturalne

-Stanisław Konarski - działał w kręgu mecenatu Andrzeja Stanisława Załuskiego - organizator nowoczesnego szkolnictwa pijarskiego (1740-1753) który w latach 1732-1733 w zmodernizowanej przez siebie drukarni pijarskiej w Warszawie wydał Volumina legum - fundamentalna edycja praw polskich - otwierając tym etap służby drukarstwa dziełu reformy Rzeczypospolitej

-Andrzej Stanisław Załuski - pragnął ufundować bibliotekę publiczną która stałaby się ogniskiem studiów i pracy naukowej

-realizatorem tej idei stał się brat biskupa - Józef Andrzej Załuski, biskup kijowski, wielki miłośnik i znawca ksiąg

-w 1732 opublikował w Warszawie po polsku traktat Programma litterarium ad bibliophilos (Program naukowy i wydawniczy dla miłośników ksiąg) - dzieło stało się podstawą jej polityki wydawniczej i bibliotecznej - było to pierwsze w naszych dziejach sformułowanie roli książki i społecznych zadań jej ochrony

-autor przestawił unikatową wartość pism, zwłaszcza źródeł historycznych jako skarbów narodowych - apelował o ich ratowanie od zagłady, dokumentację, udostępnienie oraz edycję

-prosił wszystkich o dostarczenie mu posiadanych dzieł albo przynajmniej ich opisu w celu centralnej rejestracji - kreślił wizje wielkiej biblioteki publicznej

- w 1747 roku została otwarta w Warszawie biblioteka publiczna, z fundacji i starań braci Załuskich

-wokół księgozbiorów i fundatorów skupili się uczeni i działacze służący słowem i piórem dziełu Oświecenia

--Stanisław Konarski uczony pijar

-Maciej Dogiel historyk

-Wawrzyniec Mitzler de Kolof drukarz i publicysta

-oni stali się zasłużonymi wydawcami źródeł historycznych

-Józef Załuski oprócz innych prac dokumentacyjnych spisał bibliografię dziel autorów polskich Bibliotheca Pologna magna universalis

-w II polowie XVIII wieku punkt ciężkości ruchu umysłowego i politycznego przesunął się do salonów Czartoryskich, Potockich i na dwór królewski

-książę Adam Kazimierz Czartoryski, wpływowy polityk, pisarz i publicysta, mecenas autorów i drukarzy

-bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy - współtwórcy Komisji Edukacji Narodowej oraz Towarzystwa Ksiąg Elementarnych (1775)

-król Stanisław August Poniatowski - z czasem stał się opiekunem i inicjatorem większości poczynań naukowych i artystycznych

-Warszawa - w XVIII wieku była centrum produkcji i rozpowszechniania książki

-modernizujące się zakłady drukarni pijaskiej (1693-1858) i jezuickiej (1717 zał.) zaktywizowanej w czasach dyrektury Bohomolca - wyrosły tu dynamiczne warsztaty mieszczański

-Wawrzyniec Mitzler de Kolof - lekarz, żarliwy propagator Oświecenia, którego oficyna (1757-1778) związana z kręgiem Załuskich, a później Czartoryskich realizowała ich zamierzenia wydawnicze

-pierwsza rozpoczęła kampanie publicystyczną za pomoca pism ulotnych i czasopism naukowych („Acta Litteraria”, „nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”)

-wydania dawnych historyków oraz współczesnych pisarzy polskich i obcych (seria Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Litthuaniae...)

-drukarnia Michała Grolla (1778-1798)

-osiągnęła znaczny postęp w sztuce typograficznej

-ukazało się w niej ok. 500 książek, 1000 druków ulotnych i 9 czasopism w tym dzieła najwybitniejszych ówczesnych autorów:

-Ignacy Krasicki

-Adam Naruszewicz

-Stanisław Staszic

-Hugo Kołłątaj

-dokument Konstytucji 3 maja

-literatura piękna (zwłaszcza poezja)

-literatura naukowa i polityczna (zaangażowana po stronie obozu patriotycznego), kalendarze, podręczniki i książki dla dzieci i młodzieży

-jako pierwszy w Polsce zaczął wypłacać honoraria autorskie

-Piotr Dufour (1775-1897)

-najnowocześniejsza , największa i najlepiej wyposażona drukarnia w ówczesnej Polsce

-jej produkcja przekroczyła liczbę 2000 dzieł

-literatura piękna wydawana w kilku językach, czasopisma, podręczniki i druki urzędowe

-Dufour szczególnie ożywioną działalność rozwinął na rzecz powstania kościuszkowskiego

-ożywienie drukarstwa w innych miastach Rzeczypospolitej, w niewielkich miejscowościach będących siedzibami klasztorów lub dworów magnackich (Piotrków Trybunalski, Berdyczów, Supraśl, Poczajów, Oliwa, Podhorce, Słonim

-oprócz 65 wyróżniających się warsztatów drukarskich w Rzeczypospolitej

-oprócz tego dla własnych potrzeb społeczności warsztaty niemieckie, hebrajskie i ruskie, usytuowane na naszych terenach tłoczyły piśmiennictwo wyłącznie obcojęzyczne

-Kraków - najważniejsze firmy: Ignacego Grobla i Hebanowskich

-Gdańsk i Lwów - Pillerowie i warsztat rytownika Jana Filipowicza + Wilno

-główna rolę odgrywali wybitni drukarze i wydawcy mieszczańscy: Michał Groll, Piotr Dufour, Groblowie czy Pillerowie

-przedsiębiorstwa na europejskim poziomie technicznym i organizacyjnym

-nawiązali kontakty zagraniczne i krajowe

-nadali nowoczesny styl i rozmach produkcji i obrotowi książki

-odbudowali autorytet drukarzy jako współorganizatorów polityki wydawniczej i doradców pisarzy

-w tym okresie bardzo rozwinęły się a nawet zmieniły swe oblicza zakłady kościelne i klasztorne, wciąż jeszcze w Polsce najliczniejsze

-dysponowały zwykle dobrym wyposażeniem technicznym

-rozszerzyły działalność daleko poza wewnętrzne zamówienia

-włączyły się w wartki nurt świeckiej produkcji wydawniczej

-obok nowoczesnych i sprężystych drukarni pijarskich, liczne zamówienia zewnętrzne realizowały oficyny misjonarzy, karmelitów, bazylianów, cystersów, a także drukarnia Prymasowska w Łowiczu (od 1760)

-przeobrażenia przeszły warsztaty jezuickie

-szybko zmodernizowały urządzenia i repertuar wydawniczy

-po kasacie zakonu w 1772 majątek jezuitów został przekazany Komisji Edukacji Narodowej (1773), które przejęły również drukarni pojezuickie

-ważną rolę w kształtowaniu opinii społecznej i aktywizowaniu atmosfery kulturalnej spełniały typografie uruchamiane przez działaczy, sympatyków określonych orientacji polityczno-ideowych

-były to zwykle krótkotrwale przedsięwzięcia podejmowane dla realizacji własnych programów

(drukarnie patriotyczne w Warszawie - Jana Potockiego, hr. Tadeusza Mostowskiego, Tadeusza Podleckiego, księdza Józefa Mejera

-prywatne drukarnie magnackie - Wacława Rzewuskiego w Podhorcach, Radziwiłłów w Nieświeżu i Michała Ogińskiego w Słonimiu

-drukarnie poza granicami Rzeczypospolitej silnie związane z nasza kulturą (oficyna Kornów, pracująca od 1732 roku we Wrocławiu - edycje literatury Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego oraz podręczników polskich)

-w Królewcu Hartungowie tłoczyli po polsku książki popularne, religijne i świeckie (np. kalendarze, poradniki gospodarcze)

-radykalnie podniósł się poziom podręczników i wydawnictw przeznaczonych do użytku szkolnego

-z inicjatywy pijarskich reformatorów szkolnictwa oraz działaczy KEN i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych powstały w tym zakresie dzieła wzorcowe

-gramatyka j. polskiego Onufrego Kopczyńskiego

-rozwój piśmiennictwa naukowego (Adam Naruszewicz, Jan i Jędrzej Śniadeccy, Michał Hube, Józef Rogaliński, Stanisław Staszic) oraz literatura piękna (Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Wojciech Bogusławski, Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabłocki)

-pojawiły się gazety i czasopisma kulturalne

-od 1729 roku w Warszawie stale ukazywał asie gazeta, której pierwotny tytuł „Nowiny Polskie” wielokrotnie ulegał zmianie.

-najdłużej utrzymała się wersja „Gazeta Warszawska” - której monopol (1773-1791) kurczowo dzierżył jej zachowawczy redaktor Stefan Łuskina

-w okresie Sejmu Wielkiego (1788-1792) - „Gazeta Narodowa i Obca” później zaś, „Korespondent Warszawski”, który ostatecznie zniknął dopiero w latach 40-tych XIX wieku

-w stolicy od 1753 (kiedy ukazało się pierwsze „uczone” czasopismo „Warschauer Bibliothek” wydawane przez Wawrzyńca Mitzlera de Kolof) do 1795 pojawiło się, zwykle na krótko 28 pism

-„Monitor” wydawany w latach 1763, 1765-1785 najpierw w drukarni Mitzlera de Kolof potem u Dufoura

-„Monitor” trafiał w gusta postępowej szlachty dzięki aktualności poruszanych tematów społeczno-kulturalnych i obyczajowych oraz atrakcyjności form publicystycznych, takich jak felieton, opowiadanie, wiersz satyryczny

-do sukcesu „Monitora” walnie przyczynili się jego utalentowani współpracownicy na czele z Ignacym Krasickim, Franciszkiem Bohomolcem

-poziomem literackim górowały nad „Monitorem” „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770-1777) drukowane u Grolla i redagowane przez Naruszewicza

-zwiększenie i zróżnicowanie oferty wydawniczej, zajecie się typografią przez fachowców energicznych i zaangażowanych ideowo, wpłynęło na ożywienie księgarstwa

-w latach 30-tych XVIII wieku nadal handlowano przy drukarniach i w małych sklepikach, tyle ze nieco liczniejszych

-księgarnia stworzona w Warszawie przez Michała Grolla reprezentowała odmienny styl i poziom dzięki szerokiemu asortymentowi piśmiennictwa, estetyce wnętrza i specjalistycznej kulturze handlu

-Groll wprowadził na rynek takie nowości jak aukcje, subskrypcje i stałe ceny katalogowe

-stosował zróżnicowane formy reklamy i informacji np. recenzje i anonse prasowe oraz drukowane katalogi księgarskie
-od 1774 ogłaszał w kalendarzach centralny wykaz publikacji polskich, co stanowiło początek bieżącej bibliografii narodowej

-utrzymywał stałe kontakty handlowe z polskimi i zagranicznymi kontrahentami ze Lwowa, Krakowa, Wrocławia, Paryża, Amsterdamu, Lipska czy Berlina

-w większych i mniejszych miastach organizowano dobrze zaopatrzone księgarnie sortymentowe oraz stragany, punkty sprzedaży i kolportażu literatury

-wysokość i jakość oferty księgarskiej uzależniona była od:

-miejsca, czasu i indywidualności i zamożności kupców i potencjalnych klientów

-w mniejszych ośrodkach przeważały zestawy skromne i jednorodne, w miastach wybór był większy

-w Warszawie przeważało piśmiennictwo obce różnych gustów i standardów: od kosztownych albumów i encyklopedii, poważnych dzieł naukowych i fachowych autorstwa iluminarzy Oświecenia po zalew lepszej czy gorszej beletrystyki i zupełnej tandety

-książek polskich było mniej (ok. 25%) ale za to w większej liczbie egzemplarzy - praktycznie całość nakładów rozprowadzana była po kraju

-wybitne dzieła autorów danych i współczesnych

-nowości rozmaitych poziomów i orientacji

-pisma polityczne i publicystyczne

-podręczniki, wszelkiego rodzaju podręczniki

-kupowano i czytano stosunkowo dużo książek

-oświeceniowa ofensywa propagandowa i przebudowa szkolnictwa sprawiły, że pod koniec XVIII wieku książki głównie użytkowe stały się podstawowym źródłem poznawania

-pełniły też właściwe sobie funkcje rozrywkowe i prestiżowe (wśród szlachty i górnych warstw mieszczaństwa

-dzięki przemianom dokonanym w XVIII wieku w świecie książki nie tylko utrzymała ona ale i znacznie wzmocniła swoją pozycję i wiarygodność

-znaczenie tego zjawiska ujawniło się wkrótce, kiedy w warunkach utraty niepodległości na książkach właśnie spoczął główny ciężar i nadzieja - edukacji kulturalnej i patriotycznej społeczeństwa

2. Książka w okresie zaborów (1795-1918)

-w 1795 roku Polska przestala istnieć jako niezależne państwo a jej ziemie przypadły w udziale trzem sąsiednim mocarstwom

-zabór rosyjski: ziemie litewskie, ukraińskie i inflanckie - środkowa część Korony

-z tych terenów utworzono tzw. Królestwo Polskie (1815-1915)

-zabór pruski - Poznań, Toruń, Gdańsk (Polska północna i zachodnia)

-do 1807 do Prusaków należała tez Warszawa

-w latach Księstwa Warszawskiego (1807-1815) stanowiła stolicę miniaturowego państwa, po kongresie wiedeńskim (1815) przypadła Rosji - 1915

-zabór austriacki - Kraków, Lwów, początkowo Lublin (Austria) - zajęte ziemie nazywano Galicją

-w zaborze rosyjskim wyodrębniają się okresy:

-do powstania listopadowego

-okres międzypowstaniowy (1831-1863)

-czasy po upadku powstania styczniowego

-w zaborze pruskim:

-rok 1870 - zjednoczenie Niemiec - spotęgowanie naporu germanizacyjnego

-zabór austriacki

-1868 - przyznanie Galicji dość szerokiej autonomii (nastąpiło spolszczenie administracji i szkolnictwa oraz swobodniejszy rozwój piśmiennictwa i bibliotek

-odtąd centrum życia kulturalnego stał się Kraków

-początkowo, wzorem przedrozbiorowym dominowały mecenasowskie akcje arystokracji, zamożnej szlachty i duchowieństwa (fundacje, wydawnictwa o motywacji ideowej)

-od 2 połowy XIX wieku coraz większa rolę odgrywał mecenat społeczny w formie towarzystw naukowych, organizacji różnego typu i charakteru czy spółek, które patronowały przedsięwzięciom mającym na celu zachowanie świadomości narodowej, tradycji historycznej, a także rozwój nauki, sztuki i oświaty

-siłą napędową działalności społecznej była w Polsce inteligencja

-formułowane w tych środowiskach programy wydawnicze miały na względzie głównie:

-edycje polskich klasyków

-źródeł historycznych

-podręczników

-piśmiennictwa współczesnego „ku pokrzepieniu serc”

-ostra cenzura zaborców powodowała (zwłaszcza w okresach napięć politycznych) masową produkcje wydawnictw tajnych a także nielegalne rozpowszechnianie książki i broszur przemycanych z zagranicy

-rozbiory hamowały naturalny, a w wolnych państwach wyjątkowo dynamiczny w XIX wieku rozwój produkcji i rozpowszechniania książki

-zaważyły na tym restrykcje polityczne i pogłębiające się zacofanie przemysłowe ziem polskich - zepchnięte przez zaborców do roli eksploatowanych prowincji

ZABÓR ROSYJSKI

-okres Księstwa Warszawskiego (1807-1815), ograniczenia Królestwa Kongresowego (1815-1831) - korzystne okresy w dziejach rozbiorowych

-stopniowa rusyfikacja instytucji publicznych

-zaostrzenie trudności wydawniczych oraz pracy stowarzyszeń i organizacji, które by stymulowały rozwój nauki i kultury

-w początkach XI wieku najważniejszym ośrodkiem życia kulturalnego w zaborze rosyjskim było Wilno, dzięki aktywności tamtejszej elity intelektualnej skupionej wokół Uniwersytetu Wileńskiego

-pierwsze prądy romantyzmu (związane m.in. z młodzieńcza twórczością Adama Mickiewicza

-drukarnia Józefa Zawadzkiego - wychodziły wartościowe edycje polskie, litewskie i hebrajskie

-ukazywało się 9 czasopism

-w 1818 roku powstało Towarzystwo Typograficzne - założone przez grupę inteligentów i ziemian „dla upowszechnienia gustu czytania”

-w Warszawie - Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800-1832) - rozwijało najlepsze tradycje polskiego Oświecenia za sprawą działaczy takich jak: Stanisław Kostka Potocki, Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Chrzciciel Albertrandi

-po zamknięciu Towarzystwa Przyjaciół Nauk z rozkazu cara Mikołaja I w 1832 roku, jego następcą stało się Towarzystwo Naukowe Warszawskie (1907-1952)

-w Warszawie od 1816 istniał uniwersytet, zamknięty po powstaniu styczniowym odrodził się na krótko w latach 1862-1869 jako Szkoła Główna (kuźnia ruchu pozytywistycznego) - uległa rusyfikacji do 1915

-od lat 70-tcyh pod pozytywistycznymi hasłami pracy oświatowej skupiały się społeczne inicjatywy szkolne, wydawnicze, księgarskie i bibliotekarskie (m.in. Polska Macierz Szkolna w latach 1905-1907)

-w 1881 zorganizowano w Warszawie Kasię im. Mianowskiego - instytucje społeczną mającą za zadanie finansowanie badań i wydawnictw naukowych (Kasa działała do 1951 roku)

-upadek państwa w 1795 załamał koniunkturę drukarstwa warszawskiego

-finansowa słabość ówczesnych firm utrudniała inwestycje, a rzemieślnicze metody produkcji nie były podatne na szybkie zmiany

-w 1817 zaczęto stosować litografię (w 1825 roku było w stolicy 11 zakładów litograficznych)

-w 1826 pojawiła się stereotypia

-w 1830Drukarnia Banku Polskiego uzyskała prasę pośpieszną

-od 1850 z prasy pośpiesznej zainstalowanej w firmie Karola Kucza zaczął schodzić popularny „Kurier Warszawski”

-do końca XIX wieku przeważały tradycyjne niewielkie warsztaty, rozproszone po miasteczkach, utrzymujące się raczej z akcydensów niż z druku książek

-wysokie ceny książek były obok znacznego stopnia analfabetyzmu hamulcem rozwoju ruchu wydawniczego i obrotu książką - z obawy ryzyka unikano wysokich nakładów

-kolportażem zajmowały się księgarni

-literaturę popularną rozprowadzano także na straganach, jarmarkach i przez wędrownych kramarzy

-inicjatywy wydawnicze najczęściej pochodziły od drukarzy i księgarzy czasami od autorów

-nakłady autorskie spotykamy przez cały wiek XIX i do połowy XX

-w nowych warunkach politycznych akcję podjęli działacze patriotyczni

-hrabia Tadeusz Mostowski - w Warszawie kontynuował wysiłki wydawnicze, zapoczątkowane w okresie przedrozbiorowym (był ministrem spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego)

-w jego drukarni działającej w latach (1802-1820) ukazało się ponad 100 estetycznie wydanych i wartościowych dzieł klasyków polskich oraz serii powieści popularnych i młodzieżowych

-hrabia walerian Krasiński - posiadał drukarnie stereotypową

-realizował podobny repertuar dbający o edycje dobre a stosunkowo tanie dzięki wyższym nakładom

-literat Franciszek Salezy Dmochowski -założyciel księgarni i drukarni w Warszawie (1826-1836) oraz prowincjonalnych i wędrownych placówek księgarskich, będących wówczas rzadkością

-Glucksbergowie - zawodowi księgarze i wydawcy

-książki z zakresu historii i literatury polskiej (1804-1907) w Warszawie, Wilnie, Krzemieńcu

-Józef Zawadzki księgarz i typograf wileński, prowadzący filie i składy w kilkunastu miastach

-wraz ze swoim współpracownikiem Kazimierzem Kontrymem przygotował on racjonalny i bardzo nowoczesny memoriał w sprawie profesjonalizacji księgarstwa i ruchu wydawniczego w Polsce (1818)

-Natan Glucksberg i Józef Zawadzki płacili regularnie honoraria autorskie - finansowali dzieła jako wydawcy

-Lublin, Stanisław Arct założył w 1836 księgarnię a potem introligatornię i wydawnictwo

-przeniesione do Warszawy przez Michała Arcta szybko urosło do rzędu największych przedsiębiorstw w Królestwie

-Arctowie specjalizowali się w wydawnictwach podręcznikowych i nutowych, pedagogice, książkach dla dzieci i młodzieży; w XX wieku w słownikach i encyklopediach

-Orgelbrandowie

-Samuel Orgelbrand, uruchomił antykwariat, drukarnię, odlewnię czcionek i stereotypownię

-specjalizował się w wydawnictwach informacyjnych (m.in. znana 28 tomowa Encyklopedia powszechna) oraz varsavianach

-w 1919 zakłady graficzne tej firmy były największymi w Polsce

-Gebethner i Wolff - założona w 1857, był wówczas najnowocześniejszą i najpotężniejszą firmą

-jej rozmach i wyposażenie można porównywać do przedsiębiorstw zachodnich

-od lat 70-tych - intensywny wzrost produkcji i obrotu książką

-na skutek polityki zaborców nie malał procent analfabetów

-ogólny wzrost ludności powodował że więcej osób sięgało po książkę a zwłaszcza po prasę (wielonakładowy „Kurier Warszawski” czy „Kurier Codzienny”

-wzrosły potrzeby związane ze szkolnictwem kształceniem domowym

-przede wszystkim popyt na książki wzmagała społeczna akcja oświatowa i samokształceniowa w wyniku reakcji na ucisk narodowościowy

-zainicjowana przez Maurycego Orgelbranda w 1873 Spółka Wydawnicza Księgarzy Warszawskich

-koordynowała poczynania zrzeszonych firm (Gebethnera i Wolffa, Glucksbergów)

-zaczęły pojawiać się drukarnie i księgarnie specjalistyczne (np. muzyczne) co świadczy o stabilizacji rynku i poszerzaniu i różnicowaniu kręgów odbiorców

-mnożyły się czasopisma ogólnokulturalne i specjalistyczne oraz zwiększały się nakłady prasy codziennej

-drukarnie podobnie jak wydawnictwa zaczęły specjalizować się wg głównych rodzajów swych prac (np. dziełowe, akcydensowe, prasowe)

-rozpowszechniły się drzeworytnie i szkoły rytownicze (sławne były te w Warszawie)

-charakterystyczne w tamtym okresie jest „dziedziczenie zawodu”

-w początkach XIX wieku przeciętny poziom artystyczny wydawnictw był dość niski zaś ilustracje często wykonywano za granicą lub na podstawie obcych szablonów

-sprowadzano z zagranicy lepsze gatunki papieru

-periodyki „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, „Wędrowiec”, „Winiec”, „Bluszcz”, „Przyjaciel Dzieci” - wokół nich skupiali się artyści zajmujący się poligrafią i upowszechnianiem ilustracji w książkach

-od lat 20-tych XIX wieku reminiscencje rokokowe i klasycystyczne zwykle francuskiego i niemieckiego pochodzenia wypierane były z ilustracji przez zwycięski romantyzm

-techniki miedziorytowe zastąpiła upowszechniająca się litografia

-od lat 40-tych -zyskiwał znaczenie wciąż udoskonalany technicznie drzeworyt sztorcowy - Az do zastosowania w końcu wieku metod fotomechanicznych

-ekspresja, nastrojowość i egzaltacja romantyzmu stopniowo ustępowały od lat 50-tych tematyce historycznej i tendencjom realistycznym (zabytki, pejzaże,, sceny obyczajowe, portret)

-Młoda Polska - wniosła nurty secesji, modernizmu i symbolizmu do ilustracji książkowej

-Wincenty Smokowski - pierwszy wybitny ilustrator polski w XIX wieku, malarz i grafik - uprawiał z powodzeniem miedzioryt, litografię i drzeworyt

-Michał Elwiro Andriolli -autor popularnych ilustracji w książkach m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego, Elizy Orzeszkowej, Juliusza Słowackiego - głównie w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza

-Franciszek Kostrzewski - tworzył satyryczne i rodzajowe scenki warszawskie

-wzrost zainteresowania prasą i książką wpłynął na zwiększenie się liczby placówek handlowych (księgarnie, antykwariaty, charakterystyczne dla XIX wieku wypożyczalnie dochodowe

-znaczna przewaga małych placówek drukarskich

-największym popytem cieszyły się podręczniki i literatura popularna, głównie religijna

ZABÓR AUSTRIACKI

-życie kulturalne w Galicji płynęło wątłym nurtem przez dłuższy czas po rozbiorach
-pogłębiające się zacofanie gospodarcze i intensywna germanizacja spowodowały stagnację

-po krótkotrwałych okresie ożywienia politycznego w latach 1846-1848 dopiero autonomia Galicjo (1868) stworzyła warunki swobodniejszego działania polskich instytucji administracyjnych, oświatowych i społecznych

-Towarzystwo Oświaty Ludowej (zał. 1867)

-Towarzystwo Szkoły Ludowej (zał.1891)

-Towarzystwo Przyjaciół Oświaty (zał. 1890)

-Macierz Polska (zał. 1882)

-legalny ruch ludowy i socjalistyczny uczynił książki i czasopisma w pierwszym rzędzie narzędziami agitacji i walki, równocześnie torując drogę czytelnictwu o szerszym zasięgu

-Kraków i Lwów - ośrodki skupiające najważniejsze inicjatywy kulturalne

-Uniwersytet Jagielloński w Krakowie wraz z założoną w 1873 roku Akademią Umiejętności (przekształconą z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, istniejącego od 1815) centrum naukowym promieniującym na wszystkie zabory

-rozwinęły się tez wydawnictwa mające w tym mieście dawne i dobre tradycje, zwłaszcza w zakresie książki naukowej

-Drukarnia Akademicka - utrzymywała się nieprzerwanie na wysokim poziomie

-z XVIII wieku przetrwało jeszcze silne przedsiębiorstwo Ignacego Grobla w 1826 przejęte przez Józefa Czecha, wybitnego wydawcę znanego z popularnych kalendarzy

-w 1810 powstała księgarnia firmy Friedleinów (działała do 1956 roku)

-czytelnia, antykwariat, introligatornia i wydawnictwo

-większe księgarnie:

-firma Stanisława Krzyżanowskiego (zał. 1870)

-filia Gebethnera i Wolffa (zał. 1874)

-spółdzielcza księgarnia nauczycielska „Książnica”

-drukarnia braci Gieszkowskich - w 1844 wprowadzono do niej maszyny pospieszne

-drukarnie przodujące ilością i poziomem produkcji typograficznej:

-księgarnia Władysława Ludwika Anczyca i Ski (1870-1948)

-Drukarnia „Czasu” (zał. 1871r)

-oficyna Władysława Teodorczuka (1901-1906)

-Kraków stał się potężnym ośrodkiem wydawniczym prasy codziennej („Czas”, „Głos Narodu”, „Ilustrowany Kurier Codzienny”) praz czasopism artystycznych (m.in. „Życie”)

-zakłady te współdziałały z rozwijającym się na przełomie XIX i XX wieku ruchem artystycznej odnowy książki

-Stanisław Wyspiański - pionier i najwybitniejszy twórca pozostający pod wpływem idei estetycznych Morrisa i Crane'a

-Wyspiański dążąc do zespolenia w jednolitą artystycznie strukturę szaty graficznej i zdobnictwa książki z jej treścią, Wyspiański stworzył własny, oryginalny styl o cechach narodowych, najbliższy nurtom secesji i symbolizmu

-współdziałali z nim twórcy ze stowarzyszenia „Polska Sztuka Stosowana” (zał. 1902)

-Józef Mehoffer

-Jan Bukowski

-Stanisław Dębicki

-Edward Okuń

-Franciszek Siedlecki

-Antoni Stanisław Procajłowicz

-Henryk Uziembło

-Zenon Przesmycki, warszawski redaktor „Chimery”

-stworzyli oni podwaliny nowoczesnej polskiej sztuki książki

-we Lwowie najważniejszą instytucją naukową był Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ufundowany w Wiedniu w 1817, przez hrabiego Józefa Maksymiliana Ossolińskiego

-w 1827 przeniesiony do Lwowa, gdzie funkcjonował do 1945 roku, następnie ulokowany został we Wrocławiu

-oprócz znakomitej biblioteki do Zakładu należało muzeum, drukarnia z litografią (1833) oraz wydawnictwo, wsławione wieloma cennymi publikacjami naukowymi a od 1878 i podręcznikowymi

-spolszczony od lat 70-tych XIX wieku Uniwersytet Lwowski i Politechnika Lwowska (zał. 1877)

-Gubrynowicz i Schmidt (zał. 1868,wydala m.in. całość twórczości J.I. Kraszewskiego)

-firma wydawnicza Bernarda Połonieckiego (zał. 1889 wydawała popularną serię Biblioteka Mrówki)

-firma Hermana Altenberga, wsławionego dobrymi wydawnictwami artystycznymi i beletrystycznymi (1887-1934)

-Altenbergowie uruchomili kilkanaście filii (m.in. w Warszawie), zatrudniali wędrownych kolporterów, mając na uwadze wysoka cenę swoich książek, stosowali sprzedaż ratalną

-antykwariat Iglów we Lwowie (1816-1939), wznowiony w Łodzi prowadzący fachową działalność handlową

-księgarnie wydawnicze na prowincji:

-Feliksa Westa w brodach (specjalizująca się w publikacjach dla młodzieży)

-Ozjasza Zukerkandla w Złoczowie - tanie książeczki w kieszonkowym formacie

-drukarnia Karola Prochaski - (zał. 1848 w Cieszynie)

-katolickie towarzystwo wydawnicze Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra i Ewangelickie Towarzystwo Oświaty Ludowej

ZABÓR PRUSKI

-w Wielkopolsce i na Pomorzu brak było wyższych uczelni; w I połowie XIX wieku nie było tez polskich towarzystw naukowych

-polskie ziemie zostały poddane bardzo silnym naciskom germanizacyjnym, szczególnie po 1870 roku

-Towarzystwo Oświaty Ludowej (1872-1879) oraz jego kontynuacja -Towarzystwo Czytelń Ludowych (1889-1939) , a w odmiennym zakresie również Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (zał. 1857)

-wysoki poziom zawodowego księgarstwa niemieckiego oddziaływał na zabór pruski, gdzie księgarstwo wcześnie doszło do większego niż w innych dzielnicach znaczenia

-polscy księgarze pochodzili ze środowisk mieszczańskich i to plebejskich

-byli wśród nich profesjonaliści i inteligenci, którzy stawali się nakładcami i wydawcami z przypadku lub założenia ideologicznego

-w początkach XIX stulecia do nielicznych polskich przedsiębiorstw należała księgarnia z wypożyczalnią i czytelnią Tomasza Szumskiego (nauczyciela gimnazjalnego)

-przedsiębiorstwo Jana Konstantego Żupańskiego - należało do najbardziej zasłużonego dla naszej kultury (połączenie księgarni z wypożyczalnią i wydawnictwem

-gł. wydawnictwa historyczne i literatura piękna

-Walenty Stefański

-m.in. popularne wydawnictwa dla ludu i postępowa publicystyka polityczno-społeczna

-Napoleon Kamieński i Ska i Leitgeberowie - księgarnie nakładowe

-w Wielkopolsce ukazywało się wiele znaczących czasopism od końca lat 30-tych aż po represje po Wiośnie Ludów

-demokratyczny „Tygodnik Literacki”

-wielonakładowy „Przyjaciel Ludu”

-konserwatywny „Orędownik Naukowy”

-tutaj też ukazywały się dzieła polskich klasyków

-po raz pierwszy na polskich ziemiach wydany został 5-cio tomowy wybór dzieł Adama Mickiewicza (1828-1829)

-wiele wielkopolskich księgarń prowadziło tez czytelnie i wypożyczalnie - były też wypożyczalnie dochodowe samoistne

-w 1843 było w Poznańskiem 38 wypożyczalni

-w latach 60-tych - 63 z czego tylko 33 przy księgarniach

-ważniejsze ośrodki wydawnicze na Pomorzu: Gdańsk, Toruń, Chełmno, Pelpin oraz Grudziądz

-zakłady Wiktora Kulerskiego (działały w latach 1894-1945)

-wydawcy wielu czasopism, książek i broszur polskich (przede wszystkim popularnej „Gazety Grudziądzkiej”, „Gazety Toruńskiej”, „Gazeta Gdańska” oraz inne dzienniki i periodyki kulturalne

-na Górnym Śląsku przez cały XIX wiek działały drukarnie i księgarnie publikujące polskie piśmiennictwo popularne, głównie religijne - przyczyniało się to do utrzymania języka polskiego wśród miejscowej ludności

-odradzanie się poczucia narodowego i związane z tym ożywienie ruchu wydawniczego przypadło na okres Wiosny Ludów i późniejszy

-duże zasługi dla polskości Śląska położyli:

-Józef Lompa nauczyciel, działacz i pisarz

-Józef Chociszewski pisarz i wydawca

-Karol Miarka Starszy właściciel drukarni

-wydawał od 1869 popularne czasopismo „Katolik”, kalendarze, czasopisma, poradniki praktyczne, ale i dzieła klasyków polskich

-firma Miarki działała do 1939 rozprowadzając swoje tanie i pożyteczne książeczki również w polskich skupiskach emigracyjnych

-od lat 70-tych XIX wieku na Śląsku intensywnie rozwijała się prasa polska

-„Gazeta Górnośląska” (1874-1894 ze zmiana tytułu)

-fakt istnienia dużej liczby ludności polskiej skłaniał przez cały wiek XIX niektórych księgarzy i drukarzy niemieckich do publikowania w języku polskim dla potrzeb miejscowego rynku

-popularne poradniki

-podręczniki szkolne

-modlitewniki

-literatura straganowa

-pochodziły one głównie z wydawnictw w Olsztynie, Morągu, Lidzbarku Warmińskim, Ełku i Ostródzie

-w 2 połowie XIX wieku polskie drukarnie i księgarnie działały w m.in. Piszu (firmy Antoniego Gąsiorowskiego i Ottona Borkowskiego)

-drukarnia „Gazety Olsztyńskiej” - odegrała największa rolę (1886-1939), od 1891 roku prowadzona przez zasłużona rodzinę działaczy patriotycznych i publicystów - Pieniężnych

-och nowoczesna drukarnia i księgarnia w Olsztynie stanowiła prężny ośrodek produkcji i rozpowszechniania książek polskich na Warmii i Mazurach

KSIĄŻKA POLSKA NA OBCZYŹNIE

-wzrost roli ośrodków kultury książki obcej w warunkach utraty niepodległości

-za granica można było wykonać przynajmniej część zadań narodowych, niemożliwych do wypełnienia w kraju podzielonym i podległym wrogiej władzy oraz zaspokoić potrzeby czytelnicze licznych i zróżnicowanych grup emigrantów

-wydawcy obcy chętnie wykorzystywali otwierające się możliwości zbytu

-wrocławska firma Kornów która od końca XVIII wieku do lat 30-tych następnego wieku tłoczyła bardzo wiele polskich książek rozprowadzanych we wszystkich zaborach

-podręczniki szkolne dla dzieci i młodzieży

-dzieła historyczne i literackie (zysk alty one szeroki krąg odbiorców)

-Wrocław - firma Zygmunta Schlettera - wydawał piśmiennictwo polskie (1834-1855)

-jej nakładem wyszło 130 dzieł m.in. książki zakazane pod zaborami, wydawane - dla łatwiejszego kolportażu - anonimowo lub pod pseudonimami

-firmy lipskie Breitkopf Und Hartel i Brockhaus - firmy te wydawały sporo poloników

-najliczniejsze były polskie drukarnie i księgarnie w Rosji, zakładane z myślą o tamtejszej Polonii niż o rynku krajowym

-Kijów - przez jakiś czas działali w nim:

-Józef Zawadzki (syn znanego wydawcy wileńskiego)

-Krystian Teofil Glucksberg

-Leon Idzikowski ( w latach 1858-1865 wydał ponad 100 książek) - później jego firma rozwinęła się w jedna z najpotężniejszych w Cesarstwie - po 1917 została przeniesiona do Warszawy

-w 1863 tajną drukarnię rewolucyjną prowadził w Kijowie Stefan Bobrowski - jeden z przywódców powstania styczniowego

-w Kijowie drukarstwo polskie rozwinęło się najbujniej po 1905 roku po uchyleniu zakazu publikacji w języku polskim

-w Petersburgu pierwszą polską drukarnię w XIX wieku (1816-1853) prowadził Karol Kraj

-wydawał m.in. poszukiwaną w kraju wczesna literaturę romantyczną na czele z tak wybitnymi publikacjami jak pierwsze wydanie Konrada Wallenroda w 1828

-najpiękniejsze druki wydawał w swym wielkim przedsiębiorstwie (1856-1917) Bolesław Maurycy Wolff i jego następca

-znaczące firmy polskie istniały też w innych miastach Rosji (m.in. Odessa, Moskwa, Mińsk, Irkuck i Władywostok)

-polskie życie kulturalne i naukowe na emigracji nabrało szczególnej intensywności po powstaniu w 1831

-wielka Emigracja powołała do życia najwięcej ośrodków wydawniczych, księgarskich i biblioteczno-muzealnych

-na emigracji publikowano dzieła wielkich romantyków, rozprawy historyczne i literackie, przede wszystkim publicystykę polityczną wszelkich kierunków

-wówczas książka emigracyjna kształtowała klimat ideowy i kulturalny Polski

-zadbano tez o publikacje polskie w obcych językach, rozpowszechniane dla propagandy własnej ojczyzny dzieł czy poglądów

-druga fala emigracji politycznej która napłynęła na Zachód po powstaniu styczniowym odbiła się mniejszym już echem w dziejach książki

-emigracja zarobkowa coraz liczniejsza od lat 80-tych XIX wieku

-w większych skupiskach polonijnych (Stany Zjednoczone, Brazylia, Francja, Anglia, Niemcy) tworzyła ona znaczne niekiedy ośrodki drukarskie, księgarskie i wydawnicze( zorientowane przede wszystkim na produkcję i kolportaż prasy, podręczników wydawnictw praktyczno-informacyjnych i literatury popularnej

-firma Władysława Dyniewicza (Chicago 1872-1920), Władysława Smulskiego (Chicago 1874-1928), Antoniego Paryskiego (Toledo, stan Ohio, koncern Karola Szulca w Kurytybie założony w 1890 i działający do dziś

-terenem najintensywniejszej aktywności Wielkiej Emigracji była Francja - zwłaszcza Paryż

-początkowo polskie publikacje drukowane były w oficynach francuskich, nakładem własnym lub mecenasa

-polskie przedsiębiorstwa:

-Eustachego Januszkiewicza w 1833 a później tez przy jego udziale Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowicki i Ska (1835-1842) - wypuściła na rynek wiele wartościowych książek i czasopism

-w latach 1831-1861 w 11 miastach we Francji działało ok. 20 drukarń polskich

-działalność nakładowa i księgarska Władysława Mickiewicza (syna Adama)

-jego paryska „Księgarnia Luksemburska” (1864-1889) wydala ok. 150 wybitnych dzieł polskich,

-seria tego wydawnictwa Biblioteka Ludowa Polska (69 tomów)drukowana w małym formacie, czytelną czcionką (część nakładu na bibule), przystosowana była do przemytu za kordony zaborów

-w Belgii (Bruksela) pierwsze polskie druki (1836) i polskie drukarnie (od 1837) pojawiły się za sprawa wybitnego działacza i uczonego Joachima Lelewela

-W Anglii od 1835 tłoczono postępową literaturę polityczną najpierw w angielskich, potem w polskich drukarniach, które na trwale zakorzeniły się w Wielkiej Brytanii

-w Niemczech żywą działalność rozwinęły m.in. Księgarnia Zagraniczna Jana Nepomucena Bobrowicza (Lipsk 1842-1859)

-w Monachium - Verlag Slavischer Und Nordischer Literatur Juliana Marchlewskiego

-polskie książki emigracyjne ze względu na trudne warunki bytowe były na ogół wyposażone dość skromnie

-jedynie dla potrzeb propagandy kulturalnej staraniem patriotycznych mecenasów i artystów pojawiały się księgi reprezentacyjne, pięknie i bogato ilustrowane

-w latach 1831-1871 wiele takich dziel ukazało się we Włoszech, Austrii, Niemczech, a przede wszystkim we Francji

-na specjalna uwagę zasługuje twórczość licznych polskich artystów pracujących za granicą dla polskich a przede wszystkim obcych firm wydawniczych (np. Bronisław Zaleski, Michał Andriolli, Artur Grottger, Jozef Chełmoński, Paweł Merwart, Feliks Jasiński, Czesław Jankowski, Jan Styka

3. Książka w okresie niepodległości, wojny i okupacji hitlerowskie (1918-1945)

OKRES MIĘDZYWOJENNY

-do roku 1921 sytuacja Polski była wciąż nieustabilizowana zarówno na zachodzie jak i na wschodzie - co bardzo utrudniało wszelką działalność unifikacyjną i organizacyjną

-w latach 1929-1933 zapanował wielki kryzys ogólnoświatowy, który dotkliwie odbił się na sytuacji rynku wydawniczego i księgarskiego, pogłębiając trudności związane z tragicznym dziedzictwem zaborów

-czynnikiem hamującym rozwój kulturalny w 20-leciu międzywojennym był niski poziom wykształcenia ludności

-w latach 1921-1938 procent analfabetyzmu spadł o 10% jednak w dalszym ciągu stanowił podstawową barierę dla czytelnictwa

-wysokie ceny książek

-szerszy zasięg miała prasa codzienna i ona też była często jedynym słowem drukowanym jakie trafiało do domów

-w tym okresie zaczęły pojawiać się konkurencyjne propozycje kulturalne kina i radia

-niepodległość stwarzała wielka szansę, zintensyfikowała działalność dawnych wydawnictw i wpłynęła na powstanie nowych

-wśród społecznych instytucji edytorskich ważna role odgrywało nadal Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie oraz nowe największe wydawnictwo literatury dla dzieci i młodzieży „Nasza Księgarnia” założone w 1921 roku jako spółka akcyjna przez Związek Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie

-nakładcami wielu pozycji naukowych były zasłużone instytucje:

-Polska Akademia Umiejętności

-Kasa im. Mianowskiego

-liczne towarzystwa naukowe ogólne, specjalne i regionalne (w 1938 było ich 314) inne instytuty oraz organizacje naukowe i wyższe uczelnie

-większość publikacji wychodziła za sprawą firm wydawniczych, były one w dalszym ciągu małe lub średnie

-wydawnictwa o szerokim programie, dużej mocy produkcyjnej i rozgałęzionej sieci przedsiębiorstw jak np. Gebethner i Wolff należały w Polsce do rzadkości

-w Warszawie liczącą się pozycje zajmowała firma Arctów ale i nowsze jak Trzaska, Evert i Michalski (dość starannie wydawane dzieła syntetyczne i encyklopedyczne np. Wielka historia powszechna) czy Jakub Mortkowicz

-ruchliwa firma Mariana Kistera i Melchiora Wańkowicza „Rój” wydawała rzadkie wówczas tłumaczenia z literatury radzieckiej i innych Malo znanych kręgów narodowościowych

-były tez w Warszawie lewicowe firmy wydawnicze jak np. socjalistyczna „Wiedza” czy komunistyczna „Książka: (później „Tom”)

-w Poznaniu działała katolicka Księgarnia św. Wojciecha i Rudolf Wegner (m.in. piękne serie Cuda Polski i Biblioteka Laureatów Nobla)

-we Lwowie nadal działał Alfred Altenberg specjalizujący się szczególnie w wydawnictwach artystycznych, oraz Książnica-Atlas znana z licznych i bardzo dobrych publikacji kartograficznych - podręcznikowych i dydaktycznych

-drukarnie w Polsce były rozproszone, głównie rzemieślnicze, przeważnie pracujące na zlecenie, wykonujące zarówno książki jak i druki akcydensowe

-zmechanizowanych, przemysłowych zakładów było niewiele i były one najczęściej powiązane z formami wydawniczymi lub wydawnictwami prasowymi (np. koncern wydawniczy „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” w Krakowie)

-siec księgarń dwukrotnie wzrosła od czasu zaborów i przekroczyła liczbę tysiąca placówek problemem były dysproporcje mieszkańców

-w Warszawie jedna księgarnia przypadała na 44000 mieszkańców w województwach zachodnich - na 15000 mieszkańców a we wschodnich na 19000 osób

-w dużych miastach skupiały się antykwariaty

-ich klientami byli nie tylko bibliofile ale tez i uczniowie, studenci, inteligencja zawodowa

-konsolidował się ruch związkowy

-najdawniejsze tradycje w tym względzie mieli pracownicy księgarń zrzeszeni od 1908 w Związku Księgarzy Polskich

-w 1918 w Lublinie odbył się zjazd zjednoczeniowy księgarzy i wydawców ze wszystkich trzech dawnych zaborów, który powołał Powszechny Związek Księgarzy i Wydawców Polskich

-w 1926 roku wyodrębniły się z niego Polskie Towarzystwo Wydawców Książek i Związek Księgarzy Polskich, obok niego istniał Związek Zawodowy Pracowników Księgarskich

-w 1921 w Warszawie powstało Towarzystwo Bibliofilów Polskich

-potem krakowskie Towarzystwo Miłośników Książki

-przed sama wojną było 10 różnych stowarzyszeń bibliofilskich i bibliotekarskich

-działało też Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Paryżu

-w latach 1925-1929 funkcje koordynacyjne spełniała Naczelna Rada Bibliofilska

-w 1930 ustanowione zostało honorowe wyróżnienie „Order Bialego Kruka” ( w okresie międzywojennym otrzymali go księgoznawcy tej miary co Piekarski, Stefan Demby, Aleksander Birkenmajer

-„Exlibris” 1917-1925, „Silva Rerum” 1925-1931 - czasopisma które ukazały się staraniem środowiska bibliofilskiego

-Adam Jerzy Półtawski, drukarz-bibliofil, grafik, ilustrator i liternik -opracował pierwsza udaną czcionkę polską tzw. antykwa Półtawskiego

-Władysław Ludwik Anczyc, krakowski wydawca oraz Samuel Tyszkiewicz, który w swej artystycznej oficynie (1928-1954), prowadzonej we Florencji i Nicei, opublikował ok. 500 dzieł

-piękne polskie książki cieszyły się dużym uznaniem znawców i wielokrotnie zdobywały wysokie nagrody i wyróżnienia w międzynarodowych wystawach

-na rynku obok publikacji artystycznych znajdowały się książki produkowane systemem wielkoprzemysłowym, wydane starannie i artystycznie, nie brakowało tez tandety, wydawnictw brukowych i straganowych

-w ilustratorstwie kontynuowano głównie style i nurty z okresu modernizmu, ale zaznaczyły się również wpływy konstruktywizmu i malarskich kierunków lat 20-tych, drzeworyt pozostał najchętniej uprawianą techniką

-ilustratorzy epoki: Edward Okuń u Jan Bukowski, Władysław Skoczylas; Tadeusz Makowski i Tytus Czyżewski (pracowali w Paryżu)

-pięknymi oprawami i wiedza o restauracji książki zasłynęli: Robert Jahoda w Krakowie, Bonawentura Lenart w Warszawie i Aleksander Semkowicz we Lwowie

-zapanowała moda na ekslibrisy - stały się ważnym elementem książki w zbiorach prywatnych a niekiedy i publicznych

-nie stworzono w Polsce muzeum pięknej książki, ale powstały przy Bibliotece Publicznej w Warszawie dwie placówki dokumentujące dzieje książki dziecięcej i myśli społecznej

WOJNA I OKUPACJA HITLEROWSKA (1939-1945)

-po klęsce wrześniowej zamarło życie kulturalne w okupowanym kraju

--Niemcy zamknęli wyższe uczelnie i szkoły średnie oraz wszystkie instytucje społeczne, naukowe i kulturalne

-na zachodnich i północnych ziemiach Rzeczypospolitej włączonych bezpośrednio do Rzeszy Niemieckiej zakazany został wszelki instytucjonalny obieg piśmiennictwa polskiego

-księgarnie zamknięto a drukarnie i biblioteki poddane niemieckiemu zarządowi „oczyszczono” z rodzimej literatury

-w generalnym Gubernatorstwie obejmującym nasze ziemie centralne wzbroniono publikacji polskim firmom wydawniczym, a utworzone w ich miejsce trzy wydawnictwa niemieckie produkowały głównie niemieckie książki - a z polskich - elementarze, brukową literaturę rozrywkową i propagandowe czasopisma, zwane przez społeczeństwo „gadzinowymi”

-zlikwidowane zostały wszystkie księgarnie, drukarnie i biblioteki żydowskie

-polskie biblioteki znalazły się pod zarządem niemieckim i zostały zamknięte dla krajowych czytelników

-w drukarniach najeźdźcy rekwirowali książki i urządzenia, zabierali właścicielom całe zakłady

-wydawcy pozbawieni warsztatów zatrudniali się jako księgarze antykwariusze lub jako bukiniści sprzedający książki na straganach i wózkach 9niektórzy z nich zawierali potajemne umowy wydawnicze na przyszłe publikacje - po wojnie - wypłacając od razu honoraria autorskie pisarzom pozostającym bez środków do życia

-w środowiskach księgarsko-wydawniczych i bibliotekarskich przygotowywano konspiracyjne akcje zabezpieczenia najcenniejszych zbiorów przed hitlerowcami

-dzięki tym działaniom wkrótce po wyzwoleniu udało się uruchomić cześć zakładów produkcyjnych, księgarń i bibliotek

-w okupowanej Polsce tłoczono tajnie prasę reprezentującą różne kierunki polityczne, nie tylko instrukcje i regulaminy wojskowe ale i literaturę piękną i publicystykę

-polskie państwo podziemne miało swoje wydawnictwa, drukarnie i siec kolporterów -rozwój nielegalnych publikacji był w Polsce bujniejszy niż w innych krajach okupowanej Europy (np. Biuletyn Informacyjny” miewał do 43 000 nakładu

-ogółem wychodziło ponad 1500 tytułów prasy tajnej często efemerycznej (krótkotrwałej)

-istniały jeszcze wydawnictwa emigracyjne i obozowe:

-działalność oficyny Tyszkiewicza w Nicei - przedsięwzięcie bibliofilskie

-zniszczenia księgarstwa i wydawnictw wynoszą ok. 85% przedwojennego potencjału

-zginęło wielu drukarzy, wydawców i bibliotekarzy

4. Książka w czterdziestoleciu Polski Ludowej (1945-1985)

-w wyniku klęski Niemiec hitlerowskich Polska odzyskała niepodległość (1945)

-Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego wydany 22 lipca 1944 wytyczał ramy ustrojowe i główne kierunki działań państwa ludowego zmierzającego do socjalizmu

-na mocy układu w Poczdamie (1945) ustalone zostały granice Polski

-na zachodzie sięgnęły po Odrę i Nysę, na wschodzie oparły się o Bug z wyłączeniem dawnych ziem Litwy, Ukrainy i Białorusi

-tak głębokie przesunięcie terytorium państwowego na zachód spowodowało poważne przemieszczenie się ludności

-podstawowymi krokami była polityka kulturalna państwa zmierzająca do demokratyzacji i upowszechnienia kultury - chęć usunięcia analfabetyzmu oraz przebudowa systemu szkolnictwa na zasadach bezpłatności szkół wszystkich szczebli

-bardzo ważnym elementem programu demokratyzacji kultury było rozwijanie systemu szkolnictwa dla pracujących

--celem polityki wydawniczej było dostarczenie maksymalnej ilości wysoce wartościowych artystycznie i wychowawczo publikacji po niskich cenach umożliwiających masowe rozpowszechnianie

-założenia te bazowały na mecenacie i kierownictwie państwowym

-wydawcy mieli do spełnienia funkcje ideowo-wychowawcze - stawali się w pierwszym rzędzie działaniami aparatu kultury

-Chełm, Zamość, Lublin - tereny wyzwolone jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej - na tych terenach zaczęły ukazywać się pierwsze publikacje o aktualnej treści politycznej i informacyjnej

-Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” - pierwsza uspołeczniona instytucja edytorska - kierownictwo - Jerzy Borejsza - firma ta rozwinęła wówczas wielokierunkową aktywność wydawniczą (prasa codzienna, czasopisma, książki), kolportażową (księgarską) kulturalno-oświatową a nawet naukową (badania czytelnictwa)

-dominującym zjawiskiem był wówczas „głód książki” - powodowały go straty wojenne, luka produkcyjna lat okupacji i potrzeby bieżące

-potrzeba szybkiego dostarczenia wielonakładowej prasy, podręczników, literatury pięknej (klasycy polscy i obcy)oraz piśmiennictwa społeczno-politycznego towarzyszącego fundamentalnym przemianom ustrojowym

-pojawiło się wiele reedycji książek przedwojennych, utworów przygotowanych podczas okupacji oraz wybitnych dzieł powojennych (np. Jerzego Andrzejewskiego, Tadeusza Borowskiego, Zofii Nałkowskiej)

-w pierwszym okresie (lata 1944-1949) wyrastały obok siebie przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne

-„Nasza Księgarnia” i Zakład Narodowy im. Ossolińskich - ważniejsze instytucje, które wznowiły działalność

-powstał Państwowy Instytut Wydawniczy (literatura piękna) oraz wydawnictwa wyspecjalizowane: Państwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Państwowe Wydawnictwo Muzyczne

-własne oficyny wydawnicze uruchomiły główne partie polityczne:

-Polska Partia Robotnicza („Książka”)

-Polska Partia Socjalistyczna („Wiedza - połączone później w Spółdzielnię Wydawniczą „Książka i Wiedza”)

-Stronnictwo Ludowe (Spółdzielnia Wydawnicza „Chłopski Świat”)

-Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza (po powstaniu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w 1949 oba wydawnictwa zostały scalone w Ludową Spółdzielnię Wydawniczą

-Stronnictwo Demokratyczne „Epoka” powstało w 1957 roku

-do 1950 działało ok. 300 wydawców prywatnych m.in. zasłużone firmy Gebethner i Wolff, Książnica-Atlas, Trzaska, Evert i Michalski, Michał Arct oraz Jakub Mortkowicz

-nowe przedsiębiorstwa:

-oficyna Mieczysława Kota (seria Biblioteka Arcydzieł Poezji i Prozy)

-Zapiór Tadeusz „Wiedza-Zawód-Kultura” (m.in. piśmiennictwo księgoznawcze)

-lata 1950-1955 - wzrost centralizacji planowania i zarządzania

-wszystkie instytucje wydawnicze zostały przyporządkowane Centralnemu Urzędowi Wydawnictw, Przemyślu Graficznego i Księgarstwa

-ograniczono ilość wydawnictw ich samodzielność

-zgodnie z złożeniami planu 6-letniego priorytet przyznano literaturze społeczno-politycznej, naukowej i technicznej

-powstały nowe wydawnictwa z zakresu tych specjalizacji (np. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wydawnictwa Geologiczne)

-pomyślnie postępował proces upowszechniania książki dzięki utrzymaniu niskich cen oraz wysokich nakładów

-zaniedbano jednak wydawnictwa encyklopedyczne i słownikowe

-ceny książek wzrosły o 40% wskutek zmniejszenia dotacji państwowych na wydawców dając im większe prawa decyzyjne

-obawa ryzyka powodowała zmniejszenie nakładów

-nastąpił kryzys masowych serii wydawniczych

-Biblioteka Powszechna (1959-1967) - pozostawała jedynym sukcesem - dostarczała skromnie wydane i tanie oraz poszukiwane pozycje

-decentralizacja przyniosła ożywienie inicjatyw regionalnych powstały wówczas:

-Wydawnictwo Poznańskie (1956)

-Wydawnictwo Łódzkie (1957)

-Lubelska Spółdzielnia Wydawnicza(1957)

-„Pojezierze” (Olsztyn 1957)

-Wydawnictwo Literackie (1953)

-od 1970 nadzór nad praca wydawnictw za pośrednictwem Naczelnego Zarządu Wydawnictw

-niezależną grupę stanowią wydawnictwa podlegle instytucjom i stowarzyszeniom religijnym np. Instytut Wydawniczy „Pax”, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Księgarnia Św. Wojciecha, „Pallotinum”

-żywa działalność wydawców nieprofesjonalnych: wyższe uczelnie, instytuty naukowe

-„Program rozwoju kultury na lata 1975-1990” - formalna podstawa polityki wydawniczej zakładająca:

-realizacje potrzeb w zakresie podręczników i lektur dla wszystkich typów szkół

-intensyfikacja publikacji encyklopedycznych, słownikowych i literatury popularnonaukowej

-rozwój piśmiennictwa naukowego i fachowego

-udostępnienie literatury polityczno-społecznej i pięknej wszystkim kategoriom użytkowników

-żadem z wyznaczonych celów nie został w pełni osiągnięty na skutek niekorzystnych zjawisk wydawniczych (błędna decyzje centrali i niewydolność przemysłu poligraficznego i papierniczego)-zróżnicowana szata graficzna książek okresu powojennego: od eleganckich druków bibliofilskich, ręcznie skladanych na czerpanym papierze po bogato ilustrowane albumy (Dobrowolski, Dutkiewicz Wit Stwosz, Warszawa „Auriga” 1964-ilustatorstwo polskie - odżyło po wojnie- pod wpływem nowoczesnej sztuki (surrealizmu, kubizmu i abstrakcjonizmu) - idea twórczego przetwarzania rzeczywistości

-dominowała refleksja intelektualna i moralna, silnie zaznaczyły się nastrojowość, fantazja i żart

-posługiwanie się plastycznym skrótem, symbolem czy uproszczeniem

-„Przekrój”, „Szpilki”, „Świerszczyk” - pole do popisu ilustratorów - popularne czasopisma

-Michał Bylina, Jan Szancer - wybitni ilustratorzy

-Maria Hiszpańska-Neumann - po wojnie wsławiona monumentalnymi drzeworytami)

-„Auriga” - wydawnictwo szczególnie dbające o piękno książki, wydawnictwo „Arkady” specjalizujące się w dziedzinie budownictwa, architektury i sztuki

-Polskie Towarzystwo Wydawców Książek (zał. 1926), Towarzystwo Przyjaciół Książki (zał. 1958) - stowarzyszenia o zasięgu ogólnopolskim

-Międzynarodowe Targi Książki odbywające się od 11956 roku w Warszawie - największa impreza księgarska

-Związek Księgarzy Polskich (1945-1951) po 1956b został zastapiony przez Stowarzyszenie Księgarzy Polskich - jego organem jest czasopismo „Księgarz”

-Adam Łysakowski - wybitny bibliotekarz, kierownik łódzkiego Państwowego Instytutu Książki (194601949) - w tej placówce zainicjowano prace teoretyczne nad wszelkimi aspektami księgoznawstwa i bibliotekoznawstwa

-po likwidacji Instytutu jego dziedzictwo przejęła biblioteka Narodowa

-rocznik „Studia o Książce”(od 1970) - czasopismo o najbardziej zintegrowanym profilu na temat nauki o książce

-Encyklopedia Widzy o książce (EWOK- Wrocław 1971),

-wśród współczesnych oficyn największe znaczenie ma Zakład Narodowym im. Ossolińskich pod względem oficyn publikujących prace księgoznawcze (seria „Książki o Książce”

• II Biblioteki polskie

1. Biblioteki w okresie staropolskim

ŚREDNIOWIECZE

-najważniejszym ośrodkiem kultury książki w Polsce był dwór książęcy, dokąd Mieszko I wprowadził w X wieku pierwsza grupę dostojników duchownych organizując z jego woli równocześnie Kościół i państwo

-ścisłe współdziałanie władców z hierarchia kościelną - wpłynęło w decydujący sposób na rozprzestrzenianie się pisma

-Piastowie wiążąc akcje chrystianizacyjną z celami politycznymi, zabiegali o tworzenie samodzielnych jednostek administracji kościelnej

-gorliwie osadzali klasztory oraz gromadzili wokół siebie światłych księży i zakonników

-oprócz obowiązków duszpasterskich pełnili oni funkcje administracyjne, dyplomatyczne, nauczycielskie i naukowo-kulturalne (np. jako sekretarze, lektorzy czy kronikarze)

-sami książęta byli jak na swoje czasy ludźmi wykształconymi :

-opanowali sztukę czytania i pisania, znali języki obce i konwencje literackie

-na ich dworach pismo wykorzystywane było nie tylko w kontaktach międzynarodowych ale i w codziennej praktyce kancelaryjnej i religijnej

-z biegiem czasu skromny zakres oddziaływania książki rozszerzał się

-kobiety możnych rodów miały w tym znaczny udział

-z imionami księżniczek wychowywanych w zachodnioeuropejskich pałacach wiążą się wiadomości o przywożeniu do Polski cennych kodeksów, fundowaniu ksiąg, ich wykorzystywaniu w lekturach, modlitwach i rozmyślaniach oraz darowywaniu drogą legatów i testamentów

-tradycja mówi o bibliofilstwie Przemysława I (księcia poznańskiego i gnieźnieńskiego), Henryka IV Probusa (księcia wrocławskiego i krakowskiego)

-księgozbiór Ludwika I, księcia brzeskiego (w testamencie rozdziała on swe książki między różne klasztory - 1360)

-Kazimierz Wielki - z jego zbioru zachował się jeden kodeks z ruskim lwem, królewskim orłem i monogramem na oprawie - domniemane istnienie biblioteki na Wawelu

-przyczynił się do sekularyzacji pisma dokonując kodyfikacji w formie pisanej prawa zwyczajowego tzw. Statutów Wielkopolskiego i Małopolskiego

-założył w 1364 uniwersytet w Krakowie

-zanim to wszystko nastąpiło najintensywniej na naszych ziemiach rozwijały się skryptoria i biblioteki klasztorne i kościelne

-ich dzieje w Polsce zaczynają się od 1002 kiedy Bolesław Chrobry osadził w Międzyrzeczu w Wielkopolsce eremitów(pustelników) kongregacji św. Romualda z Rawenny

-po nich w XI wieku pojawiły się kolejne klasztory reguły benedyktyńskiej (m.in. w Lubiniu Wielkopolskim, Tyńcu, Trzemesznie, na Łysej Gorze)

-od XII wieku zakładali swe zakony cystersi

-bogatymi zbiorami zasłynęły ich konwenty w Mogile, Wąchocku, Henrykowie

-dominikanie (Kraków, Wrocław)

-franciszkanie, kanonicy regularni (Żagań, Kraków)

-lateraneńscy (Czerwińsk, Płock)

-zbiory ulegały zniszczeniu i rozproszeniu na skutek klęsk żywiołowych i kataklizmów dziejowych

-do dziś dochowały się tylko przypadkowe fragmenty inwentarzy - świadczą one o bogactwie księgozbiorów, szybko narastających w rękach aktywnych intelektualnie społeczności

-zwłaszcza w XII wieku mnożyły się oryginalne prace i odpisy gorliwie kopiowane w skryptoriach klasztornych w celach wymiany, sprzedaży czy darowizn (głównie dla potrzeb własnych)

-działy ksiąg liturgicznych i teologicznych

-zbiory dewocyjne, moralistyczne, hagiograficzne, polityczne, prawne, historyczne, filozoficzne i filologiczne a nawet astronomiczne i przyrodnicze

-szczególnie dbano o podręczniki dla kształconej przy klasztorach młodzieży oraz o poradniki rolnicze, budowlane czy ,medyczne (niezbędne w praktycznej działalności gospodarczej i społecznej)

-kler diecezjalny - kurie biskupie dysponujące rozbudowanym aparatem administracyjnym i szkolnictwem (pomoc skryptoriów i bibliotek, których istnienie przy katedrach stanowiło regułę)

-zasobność i ranga bibliotek katedralnych (kapitulnych) zależała od znaczenia macierzystego biskupstwa

-Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie - prawdopodobnie pierwsza i najlepiej wyposażona w księgi, pochodząca z XI wieku

-Biblioteka Kapitulna w Krakowie (inwentarz z 1101 roku, odnotowano w nim 3 kodeksy liturgiczne

-kolejny spis z 1110 roku wymienia 52 tytuły ksiąg liturgicznych , podręczników i lektur szkolnych oraz dzieł prawniczych

-Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu

-nieliczne ślady po bibliotekach katedralnych w Płocku (XI w.), Poznaniu (XII w.), Włocławku (XII/XIII w.) czy Fromborku (XIII w.)

-biblioteki przy kolegiatach (kościołach nie mających statusu katedr, ale będących siedzibą zgromadzeń kanoników)

-istnienie księgozbiorów wypływało z funkcji świątyń kolegiackich:

-zobowiązanie do utrzymywania szkół (kolegiaty w Wiślicy, Kaliszu, Wrocławiu, Głogowie, Łęczycy i Sandomierzu)

-kościoły parafialne - dość powszechnie prowadzące nauczanie

-od XIII wieku datuje się rozwój szkolnictwa parafialnego (powodowało to intensyfikację gromadzenia zbiorów)

-ustawodawstwo synodalne począwszy od 1279 roku wyznaczało obowiązkowe pensa książek dla szkół parafialnych

-niektóre biblioteki parafialne osiągały bardzo dobry poziom

-w XV wieku biblioteki parafialne w Krakowie i Gdańsku dysponowały kolekcjami ponad 100-tomowymi

-zbiory parafialne we wsi Beszowa Rycerska koło Częstochowy z 1421 odnotowuje 36 pozycji

-biblioteki w dużych miastach otaczane były opieką i zainteresowaniem szerszego kręgu mieszkańców którzy mieli dostęp do zbiorów

-kilkaset bibliotek parafialnych w końcu średniowiecza - zasobność i zróżnicowanie posiadanego piśmiennictwa , decentralizację placówek pokrywających swa Siecia cały kraj i naturalny liberalizm w udostępnianiu

-założenie Uniwersytetu Krakowskiego - przełom w polskim świecie książki (2-ga wyższa uczelnia w środkowej europie - po Pradze (1348)

-skupiała liczne wielonarodowościowe grono ludzi żywo zainteresowanych książką

-od dawnego do współczesnego piśmiennictwa teologicznego o naukowego wszelkich dyscyplin i orientacji po literaturę piękną , klasyczną i współczesną, podręczniki, kompendia, poradniki i publicystykę z każdej dziedziny wiedzy i życia

-księgi bezustannie cyrkulowały się w tym środowisku, często zmieniając postać i właścicieli

-profesorowie i studenci z zapałem i poświęceniem gromadzili własne zbiory i wykorzystywali cudze

-wiele ich książek dzięki darom lub spadkom wzbogacało Bibliotekę jagiellońska

-po odnowieniu biblioteki w 1400 rozpoczął się jej systematyczny rozwój

-stopniowo powstawały oddzielne biblioteki przy bursach i kolegiach

-najzasobniejsze były zbiory tzw. Kolegium Większego (Collegium Maius) - wydziałów teologicznego i humanistycznego - które od XVI wieku zaczęto uważać za główną bibliotekę uniwersytecką i w XVIII wieku przyłączono do niej wszystkie inne księgozbiory uczelni

-w odnowionych w 1429 statutach Kolegium Większego jest wzmianka o wybieraniu co roku dwóch kustoszów, opiekunów biblioteki (dbałość władz akademickich o zbiory)

-klauzula o możliwości wypożyczania książek poza ścisły krąg korporacji uniwersyteckiej „osobom godnym zaufania” wskazuje to na znaczne rozszerzenie kręgu użytkowników

-we wczesnym średniowieczu czytelnictwo ograniczało się do ścisłej elity kościelnej i dworskiej, w wiekach XIV-XV stopniowo zaczęło obejmować niższe szczeble kleru, urzędników, akademików i scholarów, kręgi możnowładztwa i średniej szlachty oraz patrycjatu miejskiego

-wiele kodeksów napływało nadal z zagranicy

-coraz więcej było wytwarzanych kodeksów również w kraju przez rodzime skryptoria i ozdabianych w miejscowych pracowniach iluminatorskich

-o ile w okresie wczesnego średniowiecza działały niemal wyłącznie skryptoria klasztorne, to w wiekach XIV-X rozwinęły się pracownie katedralne i mieszczańskie - cechowe

-wyodrębniły się szkoły rękopiśmiennicze charakteryzujące się odmiennymi stylami

-ośrodki produkcji książki (pracownie kaligraficzne, iluminatorskie oraz introligatorskie) podobnie jak biblioteki, z którymi początkowo były skorelowane, rozrzucone wówczas po całym kraju

-Poznań czy Kraków - biblioteki te działały też w mniejszych miastach np. Płock, Piotrków, Wieluń (oraz w miejskich i wiejskich siedzibach klasztorów)

-przepisywaniem tekstów zaczęli trudnić się nauczyciele, urzędnicy i niższy kler, uprawiając je na marginesie swej fachowej czynności na użytek własny lub mniej zamożnych klientów

-kopiowali oni nie zawsze nawet starannie, książki zewnętrznie skromne, budzące zainteresowanie ze względu na treść potrzebna do pracy lub zaspokojenia ciekawości intelektualnej

-luksusowe kodeksy zamawiane były u zawodowych kopistów oraz iluminatorów

-sztuka iluminatorska pozostając pod wpływami francuskimi, włoskimi, czeskimi i niemieckimi w późnym średniowieczu wykształciła już własny styl i środki wyrazu

-złote czasy polskiego iluminatorstwa przypadły na wiek XV i pierwsza połowę xvi

-wtedy tez intensywnie rozwinęło się miłośnictwo i znawstwo ksiąg

-do najwybitniejszych bibliofilów właścicieli księgozbiorów należeli biskupi: Stanisław Ciołek (zm.1437), Tomasz Strzempiński (zm.1460), Zbigniew Oleśnicki (zm. 1455) Jakub z Sienna (zm. 1480/

-wśród uczonych wyróżniali się: teolog Jan Isner (zm.1411), historycy Jan Długosz (zm. 1480), Jan Dąbrówka (zm. 1472), prawnik Paweł Włodkowic (zm. 1434)

-ci intelektualiści z zapałem przywozili do Polski książki, kupowali je , przepisywali i gromadzili

-w późnym Biblioteka Kapitulna w średniowieczu spotkać je można było nie tylko na dworach i klasztorach, ale i w szkołach -z akademia Krakowska na czele, w kancelariach miejskich i, a nawet domach zamożnej szlachty, mieszczan i duchownych

-wielkość tych prywatnych zbiorów wahała się od ok. 100 tomów do kilku kodeksów, zawartość - od uniwersalnych kolekcji ( z przewagą teologii i prawa) do podręcznego zestawu zawodowego, szata zewnętrzna - od arcydzieł sztuki kaligraficznej, iluminatorskiej i introligatorskiej do niedbałych skryptów w amatorskim wykonaniu

RENESANS

-poziom kultury książki osiągnięty w Polsce w poprzednim okresie umożliwił jej rozkwit w czasach renesansu

-wyraził się on w sferze ilościowej i jakościowej

-książkami interesowały się szersze kręgi czytelników, studiowały je głębiej

-lektury inspirowały sposób myślenia i styl życia „Rzeczypospolitej uczonych” - środowisko ludzi piszących i czytających

-ruch intelektualny który szerzył się w Polsce w II połowie XV i w XVI wieku - wynikał zarówno z wewnętrznego rozwoju kultury narodowej jak i z bezpośrednich impulsów przenikających z Włoch, owładniętych duchem humanizmu

-ożywieni ciekawością wiedzy świata grodzili się w kołach towarzyskich i dyskusyjnych pod wodzą możnych mecenatów, ludzie różnych poglądów i stanów - od magnaterii przez średnią szlachtę i mieszczan nawet do wyjątkowych przedstawicieli stanu chłopskiego (były to zupełnie odosobnione przypadki)

-czynnikiem łączącym zawsze były książki

-wspólnie czytano, dyskutowano, radzono nad zdobyciem nowych dzieł, przekładami edycjami, nawianiem kontaktów z autorami czy licznymi wielbicielami ulubionych dzieł i mistrzów (np., koła erazmianistów w Polsce

-ośrodkiem zainteresowania i wymiany były bibliotek - głównie dworskim, mieszczańskie, szkole i kościelne

-istniał „obowiązkowy” kanon literatury teologicznej, prawno-politycznej, filozoficznej i historycznej, pism ojców kościoła, autorów antycznych oraz współczesnych humanistów- prawidłowością są bogatsze działy piśmiennictwa religijnego u dostojników duchownych a naukowego w biblio etach profesorskich

-w Polsce dość szybko bo już w latach 80-tych XV wieku pojawiły się wśród rękopisów pierwsze druki

-kolekcjonerzy preferowali doskonalsze formalne i treściowo druki obce, a do rodzimej produkcji zaczęli się przekonywać dopiero od XVI wieku

-miłośnikami i fundatorami iluminowanych kodeksów oraz właścicielami zindywidualizowanych księgozbiorów byli wszyscy Jagiellonowie wybitne księżniczki tego rodu

-najwspanialszą bibliotekę renesansową stworzył ostatni z nich - Zygmunt August

-zgromadził kolekcję liczącą ok 4 tysięcy ksiąg ozdobionych królewskim superekslibrisem (artystycznym znakiem własnościowych wytłoczonym na oprawie dzieła)

-jego księgozbiorze przeważały wyborowe produkty typograficzne

-król podsiadał prawie wszystkie ważniejsze dzieła dawniejszych i swoich czasów (reprezentujące bardzo różnorodną tematykę i kierunki myśli) - po śmierci króla księgozbiór uległ rozproszeniu

-biskupi - bibliofile

-Erazm Ciołek (zm. 1522), polityk id dyplomata, fundator pięknych kodeksów liturgicznych

-Jan Lubrański (zm. 1520), uczony italofil, twórca pierwszej szkoły humanistycznej w Poznaniu (Akademia Lubrańskiego)

-Maciej Drzewicki (zm., 1535) arcybiskup gnieźnieński, właściciel najstarszego polskiego ekslibrisu (1516)

-Jan Łaski (zm. 1531) kanclerz i prymas

-Piotr Tomicki (zm. 1535) podkanclerzy i renesansowy reformator Akademii Krakowskiej

-poeci i dyplomaci

-Andrzej Krzycki (zm. 1537)

-Jan Dantyszek (zm. 1548)

-Samuel Maciejowski (zm. 1550) humanista i mecenas

-Piotr Wolski (zm. 1590) -bogaty zbiór piśmiennictwa hiszpańskiego

-dostojnicy świeccy

-kanclerz Krzysztof Szydłowiecki (zm. 1532)

-Piotr Kmita, wojewoda krakowski

-hetman Jan Tarnowski

-Jan Zamojski kanclerz i hetman, twórca Akademii Zamojskiej, którą wyposażył w bibliotekę i drukarnię

-w swej prywatnej kolekcji obok cennych druków zgromadził rękopisy greckie, łaciński, ormiańskie i hebrajskie

-zbiory patrycjatu miejskiego w Poznaniu, Gdańsku czy Wrocławiu

-biblioteki trzech największych rodów kupieckich i bankierskich w Krakowie: Decjuszów, Bonerów i Turzonów; we Lwowie: Alembeków; w Warszawie Drewnów, w Toruniu - burmistrza Henryka Strobanda

-księgozbiory przedstawicieli wolnych zawodów (lekarzy, prawników)

-księgozbiór Mikołaja Kopernika (zm. 1543) we Fromborku

-biblioteki profesorów Akademii Krakowskiej (Mikołaja Czepiela, dyplomaty i grecysty)

-biblioteki przy zborach i gminach:

-„biblioteka publiczna zboru braci polskich w Rakowie, który tak właśnie sygnował swe książki-w okresie renesansu biblioteki szkolne nie zatraciły charakteru wyznaniowego

-wraz ze wzrostem sieci edukacyjnych w Polsce podniosły swą rangę , odgrywając coraz ważniejszą rolę w panoramie kulturalnej Rzeczypospolitej

-odświeżenie scholastycznych zbiorów biblioteki uniwersyteckiej w Krakowie dzięki cennym darom profesorskim

-staraniem założycieli powstały nowoczesne biblioteki przy Akademii Lubrańskiego (zał. 1519) i Akademii Zamojskiej (1593)

-Akademia Wileńska utworzona przez jezuitów w 1578 otrzymała do dyspozycji księgozbiór podobnie jak wszystkie jezuickie kolegia (szkoły średnie) - licznie powstające na naszych ziemiach od 1565

-szkoły różnowiercze

-protestanckie gimnazja akademickie w Gdańsku (od 1558), Toruniu (od 1594) i Elblągu (lata 30-te XVI wieku)

-stworzyły i utrzymywały zasobne biblioteki promieniujące swym wpływem daleko poza szkolne mury

-postępujące zubożenie miast i ograniczenie ich roli w państwie zahamowało inicjatywę rozwoju książnic rad miejskich

-w XVI wieku czytelnictwo i zbieractwo w znaczmy stopniu ogarnęło wyższe warstwy mieszczaństwa i umocniło swe pozycje wśród szlachty o duchowieństwa

-oczarowanie światem antycznym, poczucie wspólnoty z ideami humanizmu europejskiego i wszechstronny rozkwit twórczości w naszym kraju silnie związały polską elite kulturalną z książką

-wytworzyło się przekonanie o jej doskonałości naukowej, moralnej i estetycznej

-książka była wówczas niezmiernie ważnym czynnikiem integracji i tolerancji

BAROK

-dzieje polskich bibliotek 1-ej połowy XVII wieku - kontynuacja nurtów renesansowych

-wojny toczące się na ziemiach Rzeczypospolitej - zwłaszcza „potop szwedzki” (1655-1660) - po nim nasze książnice nie zdołały się dźwignąć do dawnej świetności

-celowa grabież i dewastacja księgozbiorów przez Szwedów

-w trakcie kolejnych inwazji na Polskę Szwedzi powywozili najcenniejsze zbiory królewskie i państwowe (m.in. archiwa koronne), kościelne i klasztorne a nawet prywatne (z Warszawy, Krakowa, Poznania, Torunia, Bydgoszczy, Braniewa i Fromborka)

-skonfiskowane dzieła dostały się do biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali i Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie

-rewindykacja zbiorów, gwarantowana na podstawie traktatu oliwskiego (1660) - przeprowadzona nieudolnie - tylko znikoma część powróciła do kraju

-dezorganizacja warsztatów

-dotknęła przede wszystkim biblioteki szkolne , które w XVI i I poł. XVII wieku były najbardziej dostępne ze względu na swoja decentralizację charakter zbiorów i dynamiczny rozwój placówek nauczania

-Akademia Rakowska (1602-1638)- najsłynniejsza ówczesna uczelnia różnowiercza, prowadzona na Wysokiem poziomie, przez arian

-gimnazjum braci czeskich w Lesznie (1628-1656)

-umocniła się i rozbudowała katolicka siec szkół - kolonii Akademii Krakowskiej (szkół średnich i niższych podległych Uniwersytetowi, działających w różnych miejscowościach, w okresie 1588-1773) oraz kolegia pijarskie (od 1642)

-fundatorzy i kierownicy bibliotek dbali o ich należyte zaopatrzenie, widząc w książkach „najprzedniejszy instrument kształcenia”

-podczas wojen biblioteki szkolne i kościelne ucierpiały najbardziej wskutek konfiskat

-przeważały wydawnictwa krajowe

-obniżenie skali możliwości producentów i odbiorców na dłuższą metę powodowało cieśnienie horyzontów intelektualnych i aspiracji

-rezygnowano z podstawowych dziel teoretycznych In oryginalnych tekstów na rzecz popularnych podręczników, literatury polemicznej, dewocyjnej na coraz gorszym poziomie)

-korzystnie odbijały się na tym tle ośrodki różnowiercze Polski północnej - utrzymujące bliższe kontakty zagraniczne i wykazujące więcej ruchliwości i ciekawości naukowej (np. Gdańsk, Toruń)

-od lat 60-tych XVII datuje się postępujący upadek szkolnictwa katolickiego raz bibliotek szkolnych i kościelnych

-na skutek niekorzystnych zmian mentalności społecznej

-proces ten został zahamowany i stopniowo odwracany od lat 30-tych XVIII wieku za sprawą reformatorów, będących zarazem najsurowszymi krytykami „stanu oświecenia” w Polsce w epoce baroku

-mniejsze spustoszenie niż wśród bibliotek instytucjonalnych dokonane zostały wśród bibliotek prywatnych

-bogate zbiory gromadzili na zamku warszawskim kolejni Wazowie

-Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz, lecz padły one łupem Szwedów

-król Jan III Sobieski - zebrał ponad 7 tys. dzieł (szczególnie interesował się historią, prawem, wojskowością, naukami ścisłymi i sztuką)

-jego foliały miały luksusowe oprawy (ciemnoczerwona skóra ze złoceniami superekslibrisem)

-w XVII wieku księgi stanowiły już stały element wyposażenia rezydencji arystokratycznych

-cenne zbiory o kilkupokoleniowej tradycji posiadali: Leszczyńscy, Żółkiewscy, Daniłowiczowie, Tarnowscy, Sobiescy, Lubomirscy, Ossolińscy, Opalińscy, Radziwiłłowie

-ideałem byłby zbiór uniwersalny, skupiający podstawowe wydawnictwa ze wszystkich dziedzin wiedzy z preferencją humanistycznych

-dzieła zagraniczne propagujące nowe prądy intelektualne

-w modzie były edycje wielotomowe i wielkoformatowe, bogato ilustrowane i zbytkownie oprawiane

-przeładowanie zdobnictwem heraldycznych ekslibrisów

-biblioteki magnackie mieściły coraz większe zapasy literatury niższego rzędu - okolicznościowej, praktyczno-poradnikowej, wróżbiarsko kalendarzowej magicznej czy jarmarczno-rozrywkowej

-wszechstronność, aktualność, otwartość kulturalną i bogactwo ówczesnych zasobów wielu magnackich dworów

-rozpowszechniły się i wzbogaciły w XVII wieku biblioteki mieszczańskie, mimo negatywnego położenia miast w Polsce

-Gdańsk i Toruń - dzięki względnej samodzielności tych miast oraz ich ożywionym kontaktom zagranicznym - rozbudowa księgozbiorów, zwłaszcza tych grup zawodowych

dla których były one warsztatami pracy

-biblioteki patrycjatu miały zwykle charakter bardziej ogólny i reprezentacyjny, zbliżony profilem do kolekcji bogatej szlachty

-księgozbiory Hieronima Pinocciego w Krakowie

-Marcina Kampiana we Lwowie

-Jana Schmiedena w Gdańsku

-zbiory inteligencji naukowej były wyraźnie sprofilowane tematycznie i pogłębione naukowo, starannie i wszechstronnie aktualizowane, z uwzględnieniem wszystkich nowych kierunków myśli

-kolekcje astronoma Jana Heweliusza

--Botanika Jakuba Breynego z Gdańska

-matematyka, profesora Akademii Krakowskiej Jana Brożka

-zasobność bibliotek mieszczańskich zawierała się w granicach kilku tysięcy do kilkunastu tomów

-zdarzał się wielki kolekcje bibliofilskie np.,. Adriana Engelckego z Gdańska

OŚWIECENIE

-u progu polskiego oświecenia tworzona została biblioteka braci Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich - pierwsza w naszym kraju biblioteka publiczna

-genezą swą tkwiła w tradycjach erudyckiego (ze znawstwem) zbieractwa poprzedniej epoki

-ideologia nowych czasów była koncepcja otwartej instytucji, mającej stanowic skarbnicę piśmiennictwa narodowego i zaplecze warsztatowe dla wielostronnych działań naukowych zarówno zbiorowych jak i indywidualnych

-Biblioteka Załuskich - uroczyście otwarta w 1747 mieściła się w Warszawie w Pałacu Daniłowiczowskim

-początkowo zawierała ok. 200 tys. tomów, a przy końcu swego istnienia (1794) osiągnęła liczbę dwukrotnie większą(stała się 4-tą pod względem wielkości kolekcją w Europie)

-Załuscy dążyli do zgromadzenia całości polskiego dorobku piśmienniczego i najcelniejszych dzieł obcych

-obok druków, rękopisów, kartografii i grafiki umieszczono także gabinet foniczny, obserwatorium astronomiczne i muzeum przyrodnicze - zgodnie z ówczesnym obyczajem)

-książki układane były wg języków, działów treściowych i formatów

-ks. Onufry Kopczyński, pijar, zasłużony bibliotekarz i autor znakomitych podręczników do gramatyki polskiej - porządkował i konserwował zbiory w Bibliotece Załuskich

-za życia fundatorów i mecenasów Biblioteka Załuskich stanowiła aktywny ośrodek kulturalny

-urządzano tutaj konkursy i zebrania naukowe oraz literackie, inicjowano stowarzyszenia czytelnicze i wydawnicze (Towarzystwo Literatów w Polszcze Ustanowione dla Wydawania Książek Najlepszych i Najbardziej Użytecznych , 1765-1770)

-rozwijały się tu badania i przygotowywano edycje źródłowe

-prowadzili to pionierskie prace księgoznawcze i bibliograficzne Józef A. Załuski i jego pomocnik Jak Daniel Janocki

-z czasem zamarły inicjatywy środowiskowe, ale biblioteka pozostała miejscem studiów niemal wszystkich współczesnych twórców, wzorem pracowni naukowej i szkołą bibliotekarstwa

-nie cieszyła się jednak masową frekwencją czytelników co było zupełnie zrozumiałe w ówczesnej sytuacji kulturalnej i politycznej)

-po 3-cim rozbiorze (1795) księgozbiór został wywieziony do Petersburga i wcielony do Cesarskiej Biblioteki Publicznej - wiele dzieł uległo zagładzie lub rozproszeniu)

-najtrwalszym dziedzictwem biblioteki Załuskich okazał się zarysowany wówczas wzorzec biblioteki narodowej, do której odtąd nasze społeczeństwo konsekwentnie dążyło i doprowadziło do jej powstania ale dopiero w 1928 roku

-energiczne zbieractwo braci Załuskich pobudzało zainteresowanie otoczenia

-obaj biskupi działali przede wszystkim w kręgach duchownych - ścisłe kontakty bibliofilskie utrzymywali również ze świeckimi różnych stanów, nie wyłączając dysydentów

Załuscy ogarnięci szlachecka ideą skarbnicy pism narodowych zgarniali książki skąd i jak się dało: droga zakupów, najchętniej hurtowych, wyłudzenia i przywłaszczenia

-celował w tym Józef Andrzej Załuski, wielki znawca i miłośnik ksiąg, Az do granic bibliomanii

-korzystając z zaniedbania bibliotek zakonnych i kościelnych, wykradał najcenniejsze obiekty z zasobnych książnic

-wkrótce zaczęli go naśladować inni kolekcjonerzy, urządzając wyprawy „księgołapskie” do parafii i klasztorów, które ogałacali z cymeliów (książki o charakterze zabytkowym)

-bezpośrednie zagrożenie stanu posiadania i postępy oświecenia wśród duchowieństwa, przyczyniły się do porządkowania i uzupełniania licznych bibliotek kościelnych w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku

-ruch zbierania rękopisów i druków zapoczątkowany przez Załuskich stał się modą zatoczył szerokie kręgi obejmując

-wyższe i średnie warstwy duchowieństwa

-świecka inteligencja

-kult kolekcjonerstwa żywotny przez całe oświecenie, szczególnie rozwinął się w XI wieku przynosząc w efekcie zarówno wielki fundacje magnackie (np. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego) jak wzorowane na nich w miarę możliwości, skromniejsze zbiory średniej i drobnej szlachty, gromadzone z myślą o „pożytku ogólnym”

-kwitło bibliofilstwo magnackie i szlacheckie

-nawiązywało ono do rodzimej tradycji kolekcjonerstwa elitarnego i do aktualnych wzorów europejskich , zwłaszcza francuskich i angielskich

-księgozbiór oświeceniowy - nadal powinien być uniwersalny, zawierać najbardziej reprezentatywne dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy

-piśmiennictwo antyczne, tradycyjna i nowoczesna literatura filozoficzna, teologiczna, prawna, polityczna i historyczna

-wzrosło zainteresowanie naukami matematyczno-fizycznymi, technicznymi i przyrodniczymi, ekonomia oraz beletrystyką

-w cenie były encyklopedie, wielkie syntezy i albumy

-wszechwładna łacina ustępowała miejsca językom nowożytnym - francuskiemu, niemieckiemu, polskiemu, angielskiemu

-przeważały druki zagraniczne i obcojęzyczne

-dużą wagę przywiązywano do poziomu typograficznego i estetyki książek

-ich wartość podnosiły luksusowe oprawy i artystyczne znaki własnościowe - ekslibrisy i superekslibrisy

-projektanci dogadzając dumie rodowej właścicieli, eksponowali motywy heraldyczne

-twórczość Jana Fryderyka Myliusa, autora wielu ekslibrisów magnackich z połowy XVIII wieku

-w arystokratycznych pałacach na biblioteki przeznaczone bywały osobne sal, stosownie wyposażone i dekorowane

-kolekcje książek często uzupełniały zbiory typu muzealnego (rzeźby, obrazy, eksponaty przyrodnicze, militaria), a nawet aparatura fizyczna czy astronomiczna

-najwspanialszą bibliotekę tego typu stworzył król Stanisław August Poniatowski, koneser sztuk pięknych i entuzjasta nauki

-jego kolekcja ponad 15 tysięcy tomów ze wszystkich dziedzin wiedzy, ze specjalnym uwzględnieniem zainteresowań autora (prawo, polityka, gospodarka surowcowa, sztuka,, historia, kartografia) zawierała prawdziwie doborowe, książki zarówno pod względem treści i formy

-artystyczna wartość obiektów podnosiły zabytkowe oprawy z jasnobrązowej skóry i królewskim ekslibrisem

-księgozbiór umieszczony był w specjalnie wzniesionym wg projektu Dominika Merliniego skrzydle Zamku warszawskiego (dziś tzw. Biblioteka Stanisławowska) - piękna i obszerna sala biblioteczna

-po abdykacji i śmierci króla (1798) zbiory uległy rozproszeniu

-księgozbiory braci Ignacego i Stanisława Kostki Potockich - odznaczały się wysokim stopniem kultury naukowej tych dwóch wybitnych działaczy oświecenia, zbiory te trafiły na koniec do Biblioteki Narodowej w warszawie

-zbiry Czartoryskich (głównie Adama Kazimierza, Izabelę i ich syna Adama Jerzego) stały się podstawą założonej w XIX wieku w Krakowie Biblioteki ks. Czartoryskich

-biblioteka Sapiehów z Kodnia, podarowana została przez Aleksandra Sapiehę Warszawskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk (1802) po upadku powstania listopadowego (1831 wywieziona do Rosji

-wnuk Michała Hieronima i Heleny Radziwiłłów sprzedał w Paryżu najcenniejszą część biblioteki Radziwiłłów,

-reszta księgozbioru pomnażana przez kolejne pokolenia tego rodu dotrwała do naszych czasów jako jeden z nielicznych przykładów biblioteki dworskiej zachowanej w pierwotnym miejscu, w Pałacu w Nieborowie

-jeszcze mniej trwale były księgozbiory inteligencji - nauczycieli, lekarzy, prawników, sekretarzy, pisarzy, bibliotekarzy, wydawców - ludzi utrzymujących się z pracy umysłowej

-książki stanowiły dla nich niezbędne warsztaty pracy

-wysoko cenione źródła wiedzy ogólnej i przeżyć artystycznych

-zbiory inteligencji były mniej luksusowe niż magnackie ale i mniej dyletanckie (powierzchowne)

-ukierunkowane były fachowo, zawierały wiele cennych pozycji, dobranych z głęboką znajomością rzeczy

-kolekcje: Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza, Jacka Przybylskiego - profesora Uniwersytetu Krakowskiego, Michała Bergonzoniego - osobistego lekarza Stanisława Augusta Poniatowskiego

-patrycjat miejski i ziemiaństwo

-od 2 polowy XVIII wieku można często spotkać zbiory świadczące o dużym zaangażowaniu i wyrobieniu politycznym, o wysokiej kulturze umysłowej właścicieli

-obok aktualnej publicystyki i prasy mieściła się tu poważna literatura prawna i historyczna, filozoficzna, religijna, a także beletrystyka, poradniki praktyczno-gospodarskie, słowniki, encyklopedie, kalendarze i podręczniki

-tych ostatnich nagromadzono znaczną liczbę i zróżnicowane zestawy miało to związek z reformą oświaty zapoczątkowaną przez pijarów a dokonaną przez Komisję Edukacji Narodowej (1773-1794)

-w jej programach ogromna rolę wyznaczono lekturom - pociągał to za sobą akcje edycji podręczników i tekstów do użytku młodzieży szkolnej, propagandy czytelnictwa oraz rozbudowy i modernizacji bibliotek szkolnych

-Stanisław Konarski - był pionierem w tym względzie - w założonym przez siebie w 1740 Collegium Nobilium utworzył wzorowa i nowoczesna bibliotekę

-w ślad za tym nastąpiła reforma innych bibliotek kolegiów, najpierw pijarskich potem jezuickich

-biblioteka Szkoły Rycerskiej w Warszawie (1765-1794)- była to najlepiej zorganizowana książnica szkolna, działalność jej była powiązana z programem wychowawczym i dydaktycznym korpusu Kadetów

-księgozbiór liczący ponad 10 tys. tomów zmierzał do kompletności w zakresie militariów (w tej dziedzinie był najlepszy w Europie), zawierał też doborowy materiał współczesnego piśmiennictwa uniwersalnego - kolekcja zniszczała po zlikwidowaniu uczelni

-Komisja Edukacji Narodowej - przejęła władzę nad wszystkimi świeckimi bibliotekami szkolnymi, uniwersyteckimi oraz Bibliotekę Załuskich

-po raz pierwszy w Polsce stworzona została skoordynowana siec bibliotek szkolnych

-starano się centralnie regulować sprawy gromadzenia zbiorów (m.in. wymieniano dublety), opracowania, udostępniania, lokali, finansów i statutu zawodowego bibliotekarzy

-w 1780 na mocy uchwały sejmowej przyznany został egzemplarz obowiązkowy z terenu Rzeczypospolitej dla Biblioteki Załuskich, a w 1793 - z terenu Litwy również dla Biblioteki Szkoły Głównej Wileńskiej

-wizytatorzy komisji (Joachim Lelewel np..) kontrolujący poszczególne placówki oświatowe zwracali uwagę na stan bibliotek - przyczyniając się do ich uporządkowania i dostosowania do bieżących potrzeb

-3-ci rozbiór położył kres bezpośredniej działalności komisji, jednak to jej doświadczenia stały się podstawa polityki bibliotecznej w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego

2. Biblioteki w okresie zaborów

-po rozbiorach polska kultura i nauka - tak jak i inne dziedziny życia społecznego - utraciły warunki naturalnego rozwoju

-mocarstwa zaborcza tłumiły polskie aspiracje niepodległościowe

-poprzez cenzurę uniemożliwiały publikacje tekstów o wymowie patriotycznej - społeczeństwo polskie musiało nauczyć się „ezopowego języka” (języka wyrażającego treści w sposób utajony)

-czynną formą obrony kultury przez oświecone kręgi społeczeństwa było chronienie pamiątek narodowej przeszłości przed zniszczeniem

-rozwinęło się kolekcjonerstwo nie tyle bibliofilskie co patriotyczne (zbieranie publikacji polskich, i Polski dotyczących, gromadzenie obiektów muzealnych, fundacje bibliotek o charakterze publiczne dostępnym)

ZABÓR ROSYJSKI

-w Warszawie (która początkowo znalazła się pod władzą pruską) - w 1800 powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk (siedziba w pałacu Staszica, obecnie instytutów Polskiej Akademii Nauk i Biblioteki Instytutu Badan Literackich)

-Towarzystwo - zgodnie z intencjami twórców - miał stać się instytucja o zasięgu ogólnopolskim, ponadzaborowym

-warunki polityczne, wojna nie sprzyjały dynamicznemu rozwojowi tej instytucji (jednak cenne wydawnictwa, wspieranie nowatorskich przedsięwzięć, zebrania naukowe jako forum wymiany myśli - pozostają zasługą Towarzystwa - ówczesnego centrum naszej nauki

-nieco później powstała biblioteka Towarzystwa (jej zalążkiem były dary m.in. Aleksandra Sapiehy

-pruska wówczas warszawa nie miała do 1816 uniwersytetu, została pozbawiona Biblioteki Załuskich (wywieziona po rozbiorach do Rosji)

-księgozbiór Towarzystwa Przyjaciół Nauk, mimo że niezbyt wielki był udostępniany uczonym, był licząca się podstawą dla działalności naukowej Towarzystwa

-drugim księgozbiorem z którego mogli korzystać naukowcy (nie tylko związani z tą szkołą) była biblioteka Liceum Warszawskiego, kierowanego przez Samuela Bogumiła Lindego

-w 1816 powstał Uniwersytet Warszawski

-biblioteka Uniwersytetu odziedziczyła zbiory zamkniętego (po ustąpieniu Prusaków) Liceum Warszawskiego - uzyskała też wiele cennych księgozbiorów prywatnych, poklasztornych, szkolnych i innych

-od 1819 biblioteka otrzymywała publikacje z całego terenu Królestwa z tytułu tzw. egzemplarza obowiązkowego, czyli bezpłatnie - po 1 egzemplarzu każdego wydawnictwa

-obie naukowe, publicznie dostępne książnice działały Az do powstania listopadowego 1830/1831

-po upadku powstania Towarzystwo i Uniwersytet zostały zamknięte za zbiory wywiezione do Rosji

-z tej części zbiorów która w wyniku polskich starań pozostała w Warszawie - utworzono tzw. Bibliotekę Rządową, przemianowana później na Bibliotekę Warszawskiego Okręgu Naukowego

-w latach 1862-1869 była to bibliotek słynnej Szkoły Głównej, polskiej wyższej uczelni zorganizowanej dzięki reformom Aleksandra Wielopolskiego

-powstanie listopadowe położyło kres Bibliotece i Muzeum książąt Czartoryskich w Puławach, gdzie księżna Izabela Czartoryska realizowała swój program gromadzenie polskich pamiątek historycznych

-ośrodek puławski posiadał przez pewien czas także litografie i drukarni (ośrodek puławski miał tradycyjny profil dworu magnackiego)

-popowstaniowa konfiskata majątku spowodowała upadek Puław

-ta część zbiorów, którą zdołano potajemnie przetransportować do zaboru austriackiego, weszła w autonomicznej erze Galicji (od 1868) w skład stworzonego przez Władysława Czartoryskiego Muzeum i Biblioteki Ks. Czartoryskich w Krakowie

-znalazły się tam zbiory gromadzone przez ten ród na emigracji

-dziś są to zbiory Czartoryskich (oddział krakowskiego Muzeum Narodowego)

-w początkach XIX stulecia wstrząs wywołany utrata państwa i obawami o dalsze istnienie polskiej kultury spowodował, że w poszczególnych zaborach zaczęła kiełkować idea stworzenia polskiej biblioteki narodowej

-wzory takiej biblioteki działały za granicą, ale istniała tez tradycja Biblioteki Załuskich

-taką bibliotekę usiłował powołać do życia m.in. Feliks Łubieński - minister sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego

-gromadził już dla niej książki ale zejście ze sceny politycznej uniemożliwiło realizację tej idei

-Samuel Bogumił Linde, dyrektor Liceum Warszawskiego, potem Biblioteki Publicznej przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim

-z bibliotek magnackich jedną z najcenniejszych była Biblioteka Ordynacji Zamoyskich - przeniesiona z majątku rodowego (Zamościa) do Warszawy w 1811 roku

-szerzej korzystano z tych zbiorów dopiero w okresie II Rzeczypospolitej

-w czasie II wojny światowej biblioteka uległa zniszczeniu - jej szczątki znajdują się w Bibliotece Narodowej

-Biblioteka Ordynacji Krasińskich - swe powstanie zawdzięcza kolekcjonerskiej pasji generała Wincentego Krasińskiego, sprowadzona do Warszawy w 1844

-Biblioteka Ordynacji Krasińskich w 1861 zyskała ona charakter instytucji publicznej

-w latach 1868-1915 staraniem i kosztem Biblioteki publikowano źródła do dziejów Polski

-licząca przed II wojną światową ok. 250 tys. jednostek książnica została spalona przez Niemców po upadku powstania warszawskiego w 1944 ( spłonęła wraz z najcenniejszymi partiami zbiorów biblioteki Narodowej i Biblioteki Uniwersyteckiej - to co pozostało zostało wcielone do Biblioteki Narodowej)

-w Wilanowie kolo warszawy mieściska się piękna biblioteka Potockich

-hrabia Adam Branicki, dziedzic dóbr ofiarował ją w 1932 Bibliotece Narodowej

-Biblioteka Ordynacji Przeździecich (od 1842 w Warszawie - biblioteka magnacka o prywatnym zamkniętym charakterze, spalona w czasie wojny

-Joachim Chreptowicz

-współtwórca Komisji Edukacji Narodowej, zgromadził w Szczorsach koło Nowogródka dużą bibliotekę a cennymi dziełami m.in. z historii sztuki; swe zbiory udostępniał innym

-Tadeusz Czacki, wybitny prawnik, mąż stanu, twórca Liceum Wołyńskiego (zał. 1805) w Krzemieńcu miał księgozbiór prywatny - nieraz korzystali z niego uczeni

-po śmierci zbiory uległy rozproszeni - część z nich znalazła się w posiadaniu ks. A.J. Czartoryskiego (w Puławach) czy Adama Tytusa Działyńskiego (zbiory Kórnickie)

-w Liceum Wołyńskim istniała spora biblioteka dostępna dla osób spoza tej szkoły (jej zbiory tak jak i zbiory z Królestwa zostały po 1831 wywiezione do Kijowa

-w Nieświeżu Radziwiłłów zgromadzono dużą bibliotekę rodową, odbudowana po konfiskacie, dokonanej po I rozbiorze - dotrwała do II wojny

-Tyszkiewiczowie - Czerwony Dwór i Hutten - Czapscy w Stańkowie - wartościowe biblioteki rodowe

-zbiory Hutten-Czapskich znalazły się w Galicji i obecnie są własności Muzeum Narodowego w Krakowie

-Wilno - ważne centrum polskiej kultury w początkach XIX wieku

-kuratorem okręgu szkolnego został wówczas ks. Adam Jerzy Czartoryski ( w okresie jego kuratury Cesarski Uniwersytet Wileński stal się ośrodkiem naukowy)

-Uniwersytet był miejscem gdzie powstawały i rozwinęły się tajne związki studenckie (filomaci, promieniści) o patriotycznych programach

-Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, z której mogły korzystać także osoby spoza uczelni - liczyła ok. 40 tys. tomów (na krotko przed postaniem 1830/31)

-jej bibliotekarzem był Godfryd Ernest Groddeck, filolog - poprzednio bibliotekarz w Łańcucie i Puławach

-Joachim Lelewel, słynny historyk, polityk i działacz Wielkiej Emigracji - był związany z tą biblioteką, jego księgozbiór prywatny, gromadzony już na emigracji znalazł się po jego śmierci Szkole Polskiej w Paryżu

-po odzyskaniu niepodległości zbiory te zostały podzielone pomiędzy Bibliotekę Uniwersytetu Wileńskiego i Bibliotekę Narodową

-zarówno w Królestwie jak i zachodnich Guberniach Cesarstwa - powstawały biblioteki specjalne (poświęcone jednej lub kilku pokrewnym dziedzinom wiedzy jak np. Biblioteka Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego (zał. 1805) i Biblioteka warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego (zał. W 1821)

-można odnotować księgozbiory przeznaczone dla określone j kategorii czytelników (np. Biblioteka Konfraterni Kupieckiej w Warszawie, istniejącej od 1791) - były to inicjatywy inteligenckie nie magnackie

-księgozbiory szkolne mogły być dostępne dla czytelników z zewnątrz - zgodnie z tradycja KEN

-w tym kierunku szła polityka oświatowa władz Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego

-zahamowanie tych tendencji nastąpiło po 1820 w wyniku ogólnego uwstecznienia kursu politycznego

-szkoły departamentowe (późniejsze wojewódzkie) w Królestwie Polskim (Płock, Lublin) - miały wartościowe zbiory - czyniło to z nich znaczące ośrodki kultury miasta

-kontynuowały swą działalność niektóre wypożyczalnie i czytelnie przy księgarniach, wykorzystywane głównie przez mieszczaństwo i inteligencję - powstawały nowe wypożyczalnie, służące głownie celom rozrywkowym i oświatowym zawiera kace przede wszystkim powieści polskie i obce

-w tzw. resursach kupieckich - również bywały niewielki biblioteki

-prasę codzienną, czasopisma o rzadszej częstotliwości można było czytywać w niektórych cukierniach

-Towarzystwa Czytelne - składkowe księgozbiory ruchome, krążące w zamkniętym, ziemiańsko-inteligenckim kręgu towarzyskim (ciekawa choć krótkotrwała inicjatywa)

--Kazimierz Chromiński z Chromna - drobny zagrodowy szlachcic z zaścianka - wiele wydawnictw przez niego zebranych znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie

-bibliografia - w XIX wieku zakres tego pojęcia wchodziło: próby sporządzania spisów dzieł, które wychodziły w Polsce lub były drukowane za granicą, ale dotyczyły jej historii; teoria i metodyka tworzenia takich spisów

-bibliografia w znaczeniu spisów publikacji ma już Polsce długa tradycję

-Scriptorum Polonicorum hekatontas Szymona Starowolskiego, 1625

-Józef Andrzej Załuski - Bibliotheca Polona magna universalis - rękopiśmienna polska bibliografia narodowa

-Feliks Bentkowski Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych (1814)

-Jozef Maksymilian Ossoliński Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej (4 tomy - 1819 - 1822, 1852)

-Adam Jocher Obraz bibliograficzno-historyczny literatury nauk w Polsce

(były to publikacje które miały dla naszej kultury ogromne znaczenie)

-na polu metodyki i teorii bibliografii osiągnięciem na dużą skalę był podręcznik bibliotekarski Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823-1826) Joachima Lelewela - dzieło na dobrym europejskim poziomie - dało zarys ówczesnego bibliotekarstwa

-Lelewel był nie tylko naukowcem o olbrzymim dorobku ale i bibliotekarzem praktykiem w uniwersyteckich bibliotekach Wilna i Warszawy

-upadek powstania 1863 zapoczątkował erę ostrych represji i nasilających się zabiegów rusyfikacyjnych

-władze carskie likwidowały instytucje i urzędy - poddawały ścisłej kontroli Petersburga całokształt życia w kraju

-na tzw. ziemiach zabranych sytuacja Polaków była jeszcze trudniejsza, ostrzejsze represje i surowsza cenzura

-Warszawa w kilka lat po powstaniu pozostawała bez wyższej uczelni - po 7 latach istnienia (1862-1869) zamknięto Szkołę Główną, której liczni wychowankowie, późniejsi luminarze (luminarz-wybitny człowiek w dziedzinie nauki, kultury) polskiej nauki, kultury i gospodarki

-założono rosyjski Cesarski Uniwersytet Warszawski, który przejął bibliotekę Szkoły

-w bibliotece Uniwersytetu pozostały z tego okresu najbogatsze w Polsce zasoby piśmiennictwa rosyjskiego sprzed 1915

-pozytywistyczna „praca organiczna” ma polu bibliotekarskim zaowocowała zakładaniem bibliotek oświatowych

-bezpłatne czytelnie Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, zasłużonej instytucji filantropijnej - zalążek bibliotek o charakterze publicznym

-pierwsza taka czytelnię powstałą w 1861 ufundował książę Tadeusz Lubomirski prezes Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności

-na krotko przed wybuchem powstania w 1863 istniało w stolicy 12 takich czytelni

-dużą role w szerzeniu czytelnictwa spełniały komercyjne wypożyczalnie i czytelnie działające przy księgarniach

-im bliżej końca XIX wieku tym częściej spotykamy małe biblioteczki oświatowe - ich założycielom przyświecał zamiar propagandy idei socjalistycznych czy ludowych a także religijnych

-w Królestwie zaczęły powstawać biblioteki przeznaczone dla wybranych kategorii czytelników np. rzemieślników, da kobiet, dla młodzieży studiującej

-dla tej ostatniej przeznaczona była czytelnia Naukowa założona przez Jadwigę Szczawińską-Dawidową z myślą o studentkach tzw. Uniwersytetu Latającego, czyli tajnych kursów naukowych

-pod koniec stulecia powstawały biblioteki dla robotników

-zakładali je fabrykanci alby „uchronić” swych pracowników przed lekturami niepożądanymi

-wybuch rewolucji 1905 w Cesarstwie i Królestwie przyniósł liberalizację warunków bytu narodowego

-strajk szkolny i polonizacja szkół w Królestwie, nowe prawo o stowarzyszeniach - dopuszczało do tworzenia polskich stowarzyszeń, instytucji i organizacji, zezwolenie na zakładanie polskich szkół, zelżenie cenzury

(wszystko to dało w konsekwencji możność wydawania nowych polskich czasopism i organizowania się)

-Towarzystwo naukowe Warszawskie (1907)

-w 1906 powołano do życia Towarzystwo Biblioteki Publicznej w Warszawie - powszechnie dostępna biblioteka naukowa

-dzięki darom, zakupom, odziedziczeniu zbiorów byłej Czytelni Naukowej - biblioteka rozwinęła się

-wojewódzka i Miejska Biblioteka im. H. Łopacińskiego w Lublinie (zał., 1907) - stworzona głównie przez nauczyciela Hieronima Łopacińskiego

-w Płocku - jako dar dla Józefa Zielińskiego ze Skąpego - powstała w 1907 Biblioteka wskrzeszonego Płockiego Towarzystwa Naukowego im. Zielińskich

-były to rodowe zbiory Zielińskich (m.in. po znanym poecie Gustawie Zielińskim)

-okres rewolucji 1905 umożliwił organizowanie bibliotek polskich stowarzyszeń fachowych i oświatowych

-największy zasięg miała Polska Macierz Szkolna (1905)- która obok innych form działania miała w swym programie zakładanie bibliotek

-już w 1-wszym roku swej działalności miała 536 bibliotek

-gdy rewolucja została stłumiona, władze zawiesiły te organizacje

-jej biblioteki funkcjonowały nadal po ustąpieniu Rosjan z warszawy w 1915 Macierz znów zaczęła się rozwijać, stając się w II Rzeczypospolitej jedną z najważniejszych organizacji osi watowych

ZABÓR AUSTRACKI

-aż do ery autonomicznej nie było w Galicji warunków do pełniejszej realizacji aspiracji kulturalnych oświeconych warstw społeczeństwa

-germanizacja uczelni i administracji, ograniczenia cenzuralne, napływ Czechow i Austriaków - wszystko to hamowało rozwój polskiej kultury

-uniwersytety w Krakowie (do 1846 stolicy Rzeczypospolitej Krakowskiej) i Lwowie były wówczas uczelniami całkowicie prowincjonalnymi z obcymi wykładowcami

-ich zbiory biblioteczne były dostępne także dla osób spoza uczelni ale nowi nabywane książki i czasopism nie zawsze odpowiadały potrzebom i oczekiwaniom użytkowników

-Zakład Narodowy im. Ossolińskich - największa z inicjatyw stworzenia książnic niezależnych od władz zaborczych, a służących zachowaniu polskiej świadomości narodowej

-fundacja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego (1748-1826) - jej rozwój nastąpił po śmierci założyciela

-Ossoliński - przed rozbiorami czytelnik Biblioteki Załuskich, był długoletnim prefektem wiedeńskiej Biblioteki Nadwornej

-stworzony prze niego Zakład Narodowy mieścił się od 1827 we Lwowie - Biblioteka Zakładu z czasem wzbogaciła się o czytelnię

-okres rozwoju został przerwany w 1835 gdy władze austriackie uwięziły dyrektora Konstantego Słotwińskiego, zamknęły czytelnię i drukarnię, poddały Zakład nadzorowi policji

-powodem represji była konspiracyjna działalność Słotwińskiego, który m.in. w drukarni Zakładu zorganizował publikowanie zakazanych wydawnictw patriotycznych

-aż do 2 polowy XIX stulecia ani obie biblioteki uczelnianie ani Zakład Narodowy im. Ossolińskich nie spełniały jeszcze z tej roli jaka przypadła im w dziale w erze autonomicznej, czyli po 1867 roku

-biblioteka rodowa Dzieduszyckich - znacząca biblioteka prywatna (od 1858 dostępna dla zainteresowanych)

-biblioteka Tarnowskich w Dzikowie

-biblioteka Lubomirskich w Przeworsku

-zbiory Lubomirskich i Dzieduszyckich weszły w skład Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

-istniały księgozbiory ziemiańskie, mieszczańskie, nauczycielskie - o charakterze bibliofilskim lub praktycznym

-okres powstania 1846 i wiosny Ludów cechował się dużym ożywienie intelektualnym - wyrazem tego była m.in.. publicystyka polityczna, ulotki itp.

-po 1867 Galicja stała się „polskim Piemontem:

-spolszczone szkolnictwo i administracja, możność tworzenia stowarzyszeń i instytucji polskich - rozkwit kulturalny tej dzielnicy i promieniowanie je na inne zabory

-Akademia Umiejętności (powstała z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego) - zintensyfikowała swą działalność

-wydawała źródła do dziejów Polski, do dziejów prawa, finansowała rożne przedsięwzięcia naukowe, rozwinęła się i biblioteka Akademii

-okres autonomiczny umożliwił Bibliotece Jagiellońskiej pełnienie funkcji „bibliothecae patriae”

-jej długoletni (1868-1905( dyrektor Karol Estreicher , teatrolog, biblio teraz, bibliograf był autorem Bibliografii Polskiej (wyd. w 1870)

-obejmowała ona opisy polskich i Polski dotyczących publikacji - od początków drukarstwa do końca XIX wieku

-prace nad dziełem kontynuował syn Stanisław i wnuk Karol (junior)

-zbiory Biblioteki powiększały się znacznie za dyrektury Estreichera, stanowiły podstawę prac nad bibliografia

-wychodziły wówczas różnorodne bibliografie specjalne (dziedzin czy zagadnień) oraz bieżące bibliografie ogólne, rejestru kace produkcję wydawniczą

-„Przewodnik Bibliograficzny” zapoczątkowany przez Władysława Wisłockiego (1878-1914-1921, 1923-1933)

-Bibliografia historii polskiej Ludwika Finkla - dzieło powstałe na Uniwersytecie Lwowskim obejmujące piśmiennictwo dotyczące dziejów Polski od jej początków do 1815

-rozwój Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

-stal się ważna placówką wydawniczą dzieł naukowych i podręczników szkolnych

-biblioteka liczyła w 1900 110 tys. w tym cenne rękopisy i czasopisma

-inne biblioteki naukowe w zaborze rosyjskim:

-Biblioteka Branickich

-biblioteka Tarnowskich w Suchej

-biblioteka Pawlikowskich w Medyce

-biblioteka i Muzeum W. Baworowskiego we Lwowie - ona i biblioteka Pawlikowskich weszły później w skład Ossolineum)

-Biblioteka Uniwersytetu we Lwowie i Biblioteka Politechniki Lwowskiej - obie były ważnymi ośrodkami polskiej nauki

-Towarzystwo Oświaty Ludowej we Lwowie

, Macierzy Polskiej we Lwowie, Towarzystwo Szkoły Ludowej we Lwowie, Towarzystwo Szkoły Ludowej w Rakowie, Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza

ZABÓR PRUSKI

-w obrębie tego zaboru inna była sytuacja na Pomorzu, Prusach Wschodnich, Śląsku gdzie ludność polska była w mniejszości

-tradycja łączności z Polska była już bardzo odległa

-Wielkopolska najpóźniej przyłączona do Prus

-uniwersytety Wrocławski i Królewiecki były uczelniami całkowicie niemieckimi, choć studiowało tam sporo Polaków

-we Wrocławiu istniało od 1836 Towarzystwo Literacko-Słowiańskie z biblioteką

-Edward Raczyński - podjął ideę polskiej biblioteki w tym zaborze

-zależało mu na młodzieży

-stworzona przez niego, oparta ma jego własnym księgozbiorze, biblioteka została otwarta w 1829 w Poznaniu

-gromadzono w niej głównie polskie dzieła podstawowe z poszczególnych dziedzin wiedzy, podręczniki szkolne, dzieła klasyki światowej

-Raczyński był mecenasem różnych poczynań naukowych i innych służących polskiej kulturze, sam był edytorem źródeł do dziejów Polski

-po jego śmierci biblioteka została przejęta przez Niemców

-odzyskała swe polskie oblicze w okresie 20-lecia międzywojennego

-spalona całkowicie w czasie II wojny została po wojnie zrekonstruowana i istnieje obecnie jako Miejska Biblioteka Publiczna im. Edwarda Raczyńskiego - posiada swą siec bibliotek publicznych w całym mieście

-Adam Tytus Działyński- zapoczątkowana przez niego a rozbudowywana przez jego syna Jana Działyńskiego Biblioteka i Muzeum, których siedziba od 1829 jest zamek Działyńskich w Kórniku kolo Poznania

-przez spadkobierców Działyńskich Władysława Zamoyskiego i jego siostrę zostały w 1925 przekazane jako fundacja „Zakłady Kórnickie” społeczeństwu polskiemu

-dziś jest to jedna z 5 samodzielnych bibliotek PAN - dysponująca bezcennymi starymi drukami i rękopisami

-obaj Działyńscy byli czynnymi uczestnikami polskich ruchów niepodległościowych

-zbiory kórnickie już za czasów Działyńskich były warsztatem prac edytorskich

-począwszy od lat 30-tcy były już w Wielkopolsce 2 większe polskie biblioteki

-przed Wiosna Ludów Karol Marcinkowski i Karol Libelt rozwinęli proces „pracy u podstaw” a w tym i zakładania małych bibliotek oświatowych m.in. bibliotek przy tzw. kasynach - polskich klubach

-był to okres krótkotrwałego rozkwitu polskiego czasopiśmiennictwa i polskiego ruchu wydawniczego (te wszystkie formy obrony przed germanizacja skurczyły się po 1850)

-Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (zał. 1857)

-biblioteki szkolne - ich rola w podtrzymywaniu polskości np. gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu - kultywowano w nim znajomość języka i kultury polskiej

-na Pomorzu, Śląsku i Prusach Wschodnich brak było polskich bibliotek naukowych

-istniały biblioteki klasztorne i kościelne, prywatne zbiory ziemiaństwa, nielicznej inteligencji, kleru czy mieszczan

-zjednoczenie Niemiec - niekorzystne dla ludności zaboru pruskiego

-Cesarstwo Niemieckie zintensyfikowało kurs antypolski

-zarządzenia administracyjne, tworzenie antypolskich organizacji (Komisja Kolonizacyjna)

-od 1871 Kulturkampf

-narzędziami walki o polskość była m.in. książka, czasopismo, biblioteki, polskie (nieliczne) stowarzyszenia

-w tej walce dużą rolę odgrywali księża (jako mniej zależni od władz niemieckich)

-religia katolicka była elementem wyróżniającym w Wielkopolsce i na Śląsku ludność polską od protestantów niemieckich

-Towarzystwo Oświaty Ludowej - zał. w 1870 dla szerzenia czytelnictwa polskich książek i czasopism

-działalność Towarzystwa została przerwana w 1879

-w 1880 powołano do życia Towarzystwo Czytelni Ludowych

-stworzyło ono własną składnicę książek Poznaniu, założyło 85 bibliotek oświatowych miastach, 390 we wsiach

-pod koniec stulecia funkcjonowało już ok. 1000 takich bibliotek - bibliotekarzami byli społecznicy, nieraz prowadzący biblioteki we własnych mieszkaniach

-w 1906 Towarzystwo czytelni ludowych rozpoczęło wydawanie periodyku „Czytelnia Ludowa” (od 1910 - „Przegląd Oświatowy”)

-warsztaty pracy naukowej w Wielkopolsce:

-Biblioteka Kórnicka (ze swym Muzeum i cennymi wydawnictwami)

-Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk

-Biblioteka Raczyńskich

-pod koniec stulecia Niemcy otworzyli w Poznaniu niemiecka bibliotekę naukową - po odzyskaniu niepodległości stała się biblioteka Uniwersytetu Poznańskiego

-Towarzystwo naukowe w Toruniu (1875), przy którym zorganizowano bibliotekę

-Muzeum Kaszubsko-Pomorskie w Sopocie (1913)

-Towarzystwo Czytelń Ludowych z Wielkopolski sięgało na Pomorze i do Prus Wschodnich tworząc ta, swoje biblioteczki oświatowe

-na Śląsku praca oświatowa polskich stowarzyszeń również opierała się na polskiej książce (1879-1893 funkcjonowało tam ok. 175 polskich bibliotek

BIBLIOTEKI NA EMIOGRACJI

-dorobek Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowych 1830/31

-w środowiskach emigracyjnych nastąpił bujny rozkwit polskiej myśli politycznej, publicystyki społecznej, literatury pięknej

-powstały tam dzieła naukowe łącząc się w rozwoju nauki polskiej

-emigranci skupieni byli głównie we Francji, Anglii - tworzyli tam swe księgarnie i wydawnictwa, biblioteki i muzea

-Paryż

-Biblioteka Polska (1838) - do dziś tam działająca

-zbiory korespondenci emigrantów, spuścizny polskich organizacji społecznych i instytucji naukowych, czasopisma i broszury emigracyjne, ryciny

-Biblioteka Szkoły Polskiej przy ul. Battignolles (do której z czasem dołączono zbiory Towarzystwa Demokratycznego Polskiego)

-książnica ta znalazła się najpierw w Kórniku, następnie w Bibliotece Narodowej - uległa zniszczeniu podczas wojny

-we Francji powstały także biblioteki prywatne (Czartoryskich, Branickich)

-w Londynie funkcjonowała przez pewien czas biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Polski

-Muzeum Polskie w Raperswilu (Szwajcaria) - nowa instytucja polska powstała w 1870 założona przez Władysława Platera

-zgodnie z wolą założyciela Muzeum miało znaleźć się w Polsce po odzyskaniu przez kraj niepodległości - w 1927 przeznaczono je dla Biblioteki Narodowej - zbiory spłonęły podczas II wojny w 1939)

-były w nich źródła do dziejów polskich ruchów niepodległościowych, rękopisy literackie (m.in. mickiewiczowskie)

-Biblioteka Polska w Paryżu działała nadal, dyrektorem je w latach 1899-1926 był Władysław Mickiewicz, syn poety, wybitny księgarz i wydawca

-zorganizował on przy Bibliotece Muzeum Mickiewiczowskie

-Biblioteka Polska w Rumunii (Mihaleny, Jassy)-założył a wybitny działacz powstania dr Julian Łukaszewski

-inny działacz niepodległościowy, księgarz i wydawca Henryk Kałussowski - twórca Biblioteki i Muzeum Związku Narodowego Polskiego w Chicago

-małe biblioteki studentów polskich na uniwersytetach w Moskwie i Petersburgu

3. Biblioteki w II Rzeczypospolitej

-po odzyskaniu niepodległości - konieczność stworzenia jednolitego systemu oświaty i kultury

-lata 1918-1921: powstania śląskie, powstanie wielkopolskie, plebiscyt na Warmii i Mazurach, sprawa Śląska Cieszyńskiego, wojna na wschodzie kraju

-mimo tych trudności poczęto prace nad organizacja i teoretycznymi podstawami polskiego bibliotekarstwa

-w 1919 na łamach „Nauki Polskiej” organu Kasy im. J. Mianowskiego, wybitny bibliotekarz Edward Kuntze ogłosił artykuł na temat rozbudowy bibliotek naukowych

-była to jedna z całej serii publikacji naświetlających sytuacje i potrzeby poszczególnych dziedzin wiedzy w Polsce u progu niepodległości

-niektóre ówczesne postulaty Kuntzego sprzed ok. 70 laty nie straciły do dziś aktualności problem specjalizacji bibliotek naukowych łącznie z koordynacją zakupów, sprawa bibliotecznej sieci uczelnianej)

-postulat o stworzenie Biblioteki Narodowej - która stać powinna się wg Kuntzego - Biblioteka Jagiellońska

-z myślą o przyszłej Bibliotece Narodowej gromadzono zbiory (m.in. z darów prywatnych)

-dla niej przeznaczono też część rewindykatów ze Związku Radzickiego (rękopisy, grafika, druki wywiezione w okresie porozbiorowym)

-mocą traktatu ryskiego (1922-1934) rewindykaty sukcesyjnie wracały do kraju

-większość bibliotek w państwie stanowiła własność organizacji, stowarzyszeń, instytucji społecznych lub osób prywatnych

-władza administracyjna dla państwowych biblioteka naukowych był Wydział Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

-inne biblioteki zależne były od swoich mecenasów

-nie zdołano przed 1939 przeprowadzić w Sejmie uchwały o bibliotekach ( taka ustawę miały już inne państwa europejskie)

-w związku z organizowaniem polskich urzędów i instytucji rodziły się także ich biblioteki, w tym duże biblioteki specjalne jak np. Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego, Biblioteka Sejmowa, Biblioteka Instytutu Gospodarstwa Społecznego

-państwo tworzyło nowe uczelnie(Uniwersytet Stefana Batorego w Wielkie, Uniwersytet Poznański, uczelnie specjalne)

-powstawały także wyższe szkoły niepaństwowe np. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Wolna Wszechnica Polska, Wyższa Szkoła Handlowa - wraz ze swoimi bibliotekami

-organizacja nowych bibliotek miejskich Wojewódzka i Miejska Biblioteka w Łodzi

-własną siec biblioteczną zorganizowało wojsko - z nowoczesna jak na owe czasy Centralną Biblioteka Wojskową

-funkcjonowały nadal wypożyczalnie prywatne, w tym niektóre z piękną tradycją oświatową sprzed 1918

-w 1929 liczono w Polsce 7053 biblioteki publiczne(w tym z 1271 z książkami w j. Ukraińskim, 662 w żydowskim, 140 w niemieckim, 55 w litewskim, 48 w białoruskim, 22 w rosyjskim - zbiory te służyły mniejszościom narodowym)

-kolejne etapy rozbudowy sieci szkół pociągały za sobą wzrost liczby bibliotek szkolnych, których w 1938 było ok. 25000

-rosła rola instytucji naukowych w związku z rozwojem nauki (Biblioteka Akademii Umiejętności w Krakowie), biblioteki towarzystw naukowych, regionalnych, lokalnych - najważniejszymi warsztatami pracy naukowej były biblioteki uczelniane

-Biblioteka Narodowa- jako archiwum piśmiennictwa narodowego, centralna biblioteka państwa, symbol ogólnonarodowej kultury w zjednoczonym kraju

-jej pierwszym kierownikiem, później dyrektorem został Stefan Demby

-gromadził dla przyszłej biblioteki zbiory i pieniądze, zabiegał o jej organizację

-od 1928Biblioteka rozpoczęła swą działalność (Warszawa)

-oficjalne otwarcie nastąpiło w 1930, niestety jej zbiory rozmieszczone były w kilku punktach Warszawy w odnajmowanych lokalach

-Instytut Bibliograficzny W Bibliotece Narodowej rozpoczął prace nad bibliografią narodową publikując tygodnik „Urzędowy Wykaz Druków” - zaczęto też przygotowania do edycji m.in. katalogów starych druków

-Związek Bibliotekarzy Polskich - od 1917 - Związek wydawał 2 czasopisma „Przegląd Biblioteczny” (od 1927) i „Bibliotekarz”

-w bibliotekach pracowało sporo osób bez zawodowych kwalifikacji

-Jednoroczna Szkoła Bibliotekarska (1929-1938) przy Bibliotece Publicznej w Warszawie

-na wyższym poziomie można było się zapoznać z problematyką bibliotekarską w Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej

-rozpoczęto prace nad nowoczesnym narzędziem informacji jakim są katalogi centralne

-w 2 połowie lat 30-tych rozpoczęto prace nad centralnym katalogiem piśmiennictwa obcojęzycznego w bibliotekach polskich i nad centralnym katalogiem inkunabułów (był on zasługą wybitnego historyka Kazimierza Piekarskiego - materiały zgromadzone dla Piekarskiego zostały zniszczone podczas wojny

-Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu rozpoczęła gromadzenie materiałów do centralnego katalogu czasopism zagranicznych

-w okresie międzywojennym do Polski i do bibliotek przenikały inspiracje rozwoju nowej dziedziny działalności jaka była dokumentacja (dziś informacja naukowa)w swych aspektach teoretycznych i praktycznych

-po II wojnie światowej dzięki UNESCO - doszło do zbliżenia stanowisk bibliotekarskich i ośrodków informacji

-działalność informacyjna bibliotek w Polsce

-wywodzi się ze strony oświatowych tradycji kierowania czytelnictwem i samokształceniem, a z 2 strony z tendencji światowej praktyki i instytucji komórek dokumentacyjnych stosując nowe formy informowania użytkowników

(analizy dokumentacyjne, adnotacje)

-od 1929 istniał Dział informacji w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy - kierowniczka - Kazimiera Wilczyńska

-ośrodkiem informacji specjalnej dla bibliotekarzy była Poradnia Biblioteczna Związku bibliotekarzy Polskich (1929-1939)

-instytucje prowadzące działalność informacyjną:

-Biuro Bibliograficzne Stowarzyszenia Techników Polskich (stowarzyszenie opracowało polska bibliografie techniczną)

-postulowano o powołanie Biura Informacyjnego w Bibliotece Narodowej (Edward Kuntze, Józef Grycz, Ludwik Bernacki, Stefan Vrtel-Wierczyński)

-w 1936 dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie - Adam Łysakowski wystąpił na IV Zjeździe Bibliotekarzy z programem organizacji ośrodków informacyjno - bibliograficznych

-osiągnięcia lat niepodległości:

-powstanie wielu nowych, naukowych, publicznych (oświatowych) bibliotek

-stworzenie Biblioteki Narodowej

-zaczątki nowoczesnych form pracy (dokumentacja, rozwój bibliografii)

-początki zawodowego kształcenia bibliotekarzy

(Aleksander Birkenmajer, Edward Kuntze, Jan Muszkowski, Kazimierz Piekarski, Józef Grycz, Wacław Borowy, Helena Radlińska, Adam Łysakowski - wnieśli oni swój wkład organizacyjny i metodyczny i naukowy w tej dziedzinie

4. Biblioteki w latach okupacji

-okupanci niemieccy zamknęli większość bibliotek w kraju

-w 1940 stworzyli w Krakowie Główny Zarząd Bibliotek - miał on polskie biblioteki naukowe dostosować do potrzeb niemieckich

-w większych miastach (Kraków, Warszawa, Lublin potem Lwów) - stworzono niemieckie biblioteki państwowe (Staatsbibliotheken)

-skonfiskowano biblioteki urzędów, szkół, biblioteko osób aresztowanych

-niektóre sieci bibliotek przestały w ogóle istnieć

-biblioteki były jednym z punktów programu niszczenia polskiej kultury - zamknięto tez polskie wyższe uczelnie i średnie szkoły - dla Polaków miały wystarczyć szkoły podstawowe i zawodowe

-poza zbiorami druków, rękopisów, archiwaliów, obiektów muzealnych, zniszczeniu uległy tez budynki

-wyjątkowo ciężkie strat bibliotek warszawskich

-całkowitemu zniszczeniu uległa Biblioteka Ordynacji Przeździeckich

-spalono zbiory specjalne (muzykalia, rękopisy, grafikę) - trzech największych bibliotek (Biblioteki Narodowej, Uniwersyteckiej oraz Biblioteki Ordynacji Krasińskich))

-zniszczono również bezcenne kolekcje rękopisów np. zbiory raperswilskie i batignolskie

5. Biblioteki po II wojnie światowej

-od jesieni 1944 na Lubelszczyźnie, a od 1945 na innych terenach rozpoczęto rekonstrukcję, rozbudowę (a właściwie tworzenie) struktur organizacyjnych bibliotekarstwa

-kompletowanie od nowa, uzupełnianie warsztatów informacyjno-bibliograficznych, czasopisma, wypełnianie luk okresu wojennego w zakresie książek specjalistycznych

-prowadzono akcje rewindykacji zbiorów wywiezionych z Polski na teren Austrii czy Niemiec

-w wyniku reformy rolnej, po upaństwowieniu majątków napłynęły do książnic państwowych tzw. biblioteki podworskie

-biblioteki uczelniane i szkolne są w większości zależne od Ministerstwa Edukacji Narodowej

-Polska Akademia Nauk ma własna siec biblioteczną

-Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej zajmuje się bibliotekami medycznymi

-Ministerstwo Rolnictwa - rolniczymi

-Ministerstwo Obrony narodowej i Ministerstwo Sprawiedliwości (biblioteki urzędów tego resortu i biblioteki więzienne)

-oddzielna siec - nie podlegająca bezpośrednio władzom państwowym - biblioteki, archiwa i muzea kościelne i klasztorne, z ośrodkiem koordynującym w Katolickim Uniwersyteckie Lubelskim

-ustawa o bibliotekach z 1968 (próba określenia nowej sytuacji bibliotek, sformułowania ich działania i funkcji)

---